Vocabolar dl ladin leterar/Vocabolar/N

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Vocabolar dl ladin leterar  (2020)  by Paul Videsott
N
[ 625 ]

n

n (grd.) ↦ n

n (grd., fod.) ↦ en1.

n (gad.) ↦ nen2.

n Ⓔ ŪNUS (EWD 7, 220) 6 1632 (in t’) un (curt) (Proclama1632-1991:160)
gad. n mar. n Badia n grd. n fas. n caz. n bra. n moe. un fod. n, en col. n amp. un LD n MdR un
art. Ⓜ na
indica, con valore indeterminativo, persona o cosa generica (gad. A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; C 1986; Q/K/F 1988; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ un Ⓓ ein ◇ a) ma no me ngiane / t’este sté nte n auter luoch? ma no me ingane / tes te ste enten auter luog PezzeiJF, TTolpei1805-2010:189 (fod.); b) N moler à tëut su n di a depënjer doi uemes Ung moler a tœut su ung dì a depœncher doi vuemes PlonerM, Erzählung2GRD1807:45 (grd.); c) Na vedla, che ne fajova auter che tussì y batulé Una vödla, kœ ne faschòva auter kœ tussì y batulè PlonerM, Erzählung3GRD1807:46 (grd.); d) Ve! Ve! N segnor. Vè! Vè! un Segnor GiulianiGB, Gespräch1812-2014:57 (bra.); e) e se vedarà n di / che se la continua a far cojì / un giorno vegnirà a se la rì e se vedera un Dì / che se alla continua a far cosi / un giorno vegnira a sella ri PezzeiJF, UDapoz1816-2013:427 (fod.); f) sce tö vas col Ijodoro / vëgneste pa n püre laider Schë tö vas’ coll’ Isodoro. / Vängnäste pa un püre Laider PezzeiJF, GMPitschaider1819-2010:195 (Badia); g) Tö te as porté al German na fortaia Tö te ās porté al Germann una fortaja PezzeiJF, GMPitschaider1819-2010:195 (Badia); h) na fémena troèda te n adulterie una femena troéda in te un adulterio HallerJTh, MadalenaCAZ1832:156 (caz.); i) Avëise vöia de bëire con me üna taza de ciocolada? Avëise veuja de bëire coǹ mè üna tazza de ćiocolàda? DeRüM, AvëiseVöiaBëire1833-1995:236 (MdR); j) bevunde na boza de vin deberiada bevunde ‘na bozza de viǹ deberiada DeRüM, BevundeBozaVin1833-1995:243 (MdR); k) Oh, vì mo un püch t’osteria, che iö t’ó pa paié l’ega de vita. O, vì mó uǹ püc t’osteria, ch’jeu t’ó pa paÿé l’ägua de vita. DeRüM, CorpSant1833-1995:276 (MdR); l) N vedl da chi agn â n nu ‘Ǹ vedl da chi agn â ‘ǹ nù DeRüM, Nu18331995:278 (MdR); m) Tö, mia bona Loisele, / Te ciafaras na oma nea. Tō mia bona Loisölö / To tschafaras na oma nea. AgreiterT, ConLizonza1838-1967:132 (mar.); n) I m’an feji n pü’ morvëia I mang föschi ng pü morvöja AgreiterT, SënJan1838*-2013:246 (mar.); o) dime non éelo un doer de fei un bon disnà e de stà alegre, perché s’à ciatà sto to fradel san e salvo dime non èvelo un dover de fei un bon disnà e de sta allegre, perchè s’ ha ciatà sto to fradel san e salvo ConstantiniM, FiProdigoAMP1841-1986:256 (amp.); p) Na canzon voi bete śo / propio inz’el dialeto nosc Na canz̄ón voi bete zò / pròpio inz’ el dialèto nòsc DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:110 (amp.); q) Ogni tant na picola piova, che bagna n momento la crosta. Ogni tant una piccola piova, che bagna un momento la crosta. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431 (col.); r) Ma a Leisach se presenta n bel quadro, se vede Lienz e tante vile dut intor. Ma a Leisach se presenta un bel quadro, se vede Lienz e tante ville dutt intor. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431 (col.); s) l’é suzedù che na fémena civile de Guascogna la é jita per devozion al Sepolcro l’è succedù che una femena civile de Guascogna la è sita per devozion al Sepolcro SommavillaA, DecameronIXMOE1875:639 (moe.).

n (gad., mar., Badia, grd., fas., caz., bra., fod., col., LD) ↦ n.

n pe (fod.) ↦ mpe.

n scondon (fod.) ↦ nascondon.

n ultima (grd.) ↦ enultima.

nainé (mar.) ↦ niné.

namuré (grd.) ↦ enamoré.

nanà (amp.) ↦ niné. n [ 626 ] (bra., moe.) ↦ niné.

nané (grd., LD) ↦ niné.

nanèr (fas.) ↦ niné.

nánter (fod.) ↦ inanter.

napoleon (fas., fod.) ↦ napolion.

napolion Ⓔ frz. Napoléon (EWD 4, 26) 6 1857 napoliuns pl. (DeclaraJM, MMiribung1857-1988:8)
gad. napoliun mar. napoliun Badia napoliun grd. napulion fas. napoleon fod. napolion, napoleon amp. napolion
s.m. Ⓜ napolions
moneta francese d’oro (da venti franchi o lire) o d’argento (da cinque), che presenta al dritto la testa di napoleone i (1769-1821) (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; Pi 1967; V/P 1998, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953, fas. A 1879; DA 1973; Mz 1976, fod. A 1879; Pz 1989; Ms 2005, amp. A 1879) Ⓘ napoleone Ⓓ Napoleondor ◇ a) Sëgn coltivëia la tüa anima fina, / fáte dé spo i napoliuns, / incö pest a prosc mituns. Sëgn coltiva la tüa anima fina, / fate dè spo i napoliuns, / incö premio a prosc mituns. DeclaraJM, MMiribung1857-1988:8 (Badia).

napolion (fod., amp.) ↦ napolion.

napoliun (gad., mar., Badia) ↦ napolion.

napulion (grd.) ↦ napolion.

narf (col.) ↦ nerf.

nas (bra., moe., col., amp.) ↦ nes1.

nasce Ⓔ NĀSCĪ (EWD 5, 27) 6 1763 nasche ‘nascor’; nasche la blava ‘nascitur granum’ (Bartolomei1763-1976:88)
gad. nasce mar. nasce Badia nasce grd. nascer fas. nascer fod. nasce col. nasse amp. nasce LD nasce
v.intr. Ⓜ nasc, nascion, nasciù
1 riferito a persone o animali, venire al mondo (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nascere Ⓓ geboren werden ◇ a) Chel famośo paes ‘l é donca chesto / agnó che nasce tanta braa śente? Chel famoso paeš l’é donca chesto / agnò che nasce tanta brava zente? DegasperF, TenpeAdes1862-1974:474 (amp.)
2 spuntare, venire fuori, crescere (gad. B 1763; Ma 1950; P/P 1966, grd. G 1879; G 1923; L 1933, fas. R 1914/99, fod. Ms 2005) Ⓘ nascere Ⓓ entspringen ◇ a) do vëgnel düc i ciavaliers, ala comparsa de chi sciosciurëia les trombëtes, slizinëia les spades fora dla vaina al lominus de sorëdl, che nasciô dō vegnel duttg’ i cavalieri, alla comparsa de chi sussureia les trombettes, slizzineia les spades fora d’la vaìna al luminùs de soredl, che nasceō DeclaraJM, SantaGenofefa1878:9 (Badia); b) Os ëis fat nasce da chësc crëp sëch por me na fontana frësca Os ais fatt nasce da chesc’ crepp secc pur mē na fontana fresca DeclaraJM, SantaGenofefa1878:35 (Badia)
p.p. come agg. Ⓜ nasciù, nascius, nasciuda, nasciudes
venuto alla luce, venuto al mondo, generato, partorito (gad.) Ⓘ nato Ⓓ geboren ◇ a) Do chëstes parores plënes de pasciun, sciöch’ ares ne podô gní atramënter dal fantinamënt de na uma aflitiscima, alzera i edli al Cil, y le pice apëna nasciü, cun sües mans debles Dō chestes parores, plenes de passiung, sceoucch’ elles nè pudō gnì atrament’r dal fantinament de na uma afflitissima, alzela i oudli al Ceìl, e ‘l picce appena nasceù, cung sūs mangs debles DeclaraJM, SantaGenofefa1878:17 (Badia)
fé nasce (gad., grd. F 2002) Ⓘ procurare Ⓓ bewirken ◇ a) Canch’Idî ó fá nasce tröp dl bëgn por meso de na porsona, la ciariel de tribolaziuns Cang ch’Iddì ŏ fa nasce troupp d’l bengn’ pur mezzo dena persona, la ciariel d’tribulaziungs DeclaraJM, SantaGenofefa1878:122 (Badia).

nasce (gad., mar., Badia, fod., amp., LD) ↦ nasce.

nascer (grd., fas.) ↦ nasce.

nascita Ⓔ it. nascita (EWD 5, 28) 6 1878 nascita (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:61)
gad. nascita Badia nascita grd. nascita fas. nascita fod. nascita amp. nascita LD nascita
s.f. Ⓜ nascites
l’inizio della partecipazione individuale all’esistenza, specialmente dell’uomo (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; DLS 2002, grd. A 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nascita Ⓓ Geburt ◇ a) Le möt, dala nascita insö ausé a püch y a n cröde nudrimënt, a na vita poscibilmënter descomoda, ne n’ê tan zite dal frëit ‘L mutt, dalla nascita ingsou auſè a puc e a ‘ng crude nutriment, ana vita possibilment’r descomoda, nen ē tang zite dal freit DeclaraJM, SantaGenofefa1878:61 (Badia).

nascita (gad., Badia, grd., fas., fod., amp., LD) ↦ na-

scita.

nascondon (fod.) ↦ enascondon.

nascors (moe.) ↦ enascousc.

nascousc (fas., caz., bra.) ↦ enascousc.

nasse (col.) ↦ nasce.

natöra (gad., mar.) ↦ natura.

natura Ⓔ it. natura ‹ NĀTŪRA (EWD 4, 29) 6 1865 natura (PerathonerJA, Nseniamënt1865*:1)
gad. natöra mar. natöra Badia natüra grd. natura fas. natura fod. natura amp. natura LD natura
s.f. sg.
1 l’insieme degli esseri viventi e delle cose inanimate che costituiscono l’universo (e in particolare il mondo terrestre) come entità retta da un ordine proprio e governata da leggi costanti, che l’uomo può conoscere ma non modificare (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ natura Ⓓ Natur ◇ a) Dantaldut recordete d’uneré Die, y l pere y l’oma, / Y po ënghe chëi, che mpede ëi la natura te dona. Daŋ ‘l dutt reccórdetë d’unorè Die, y ‘l père y l’oma, / Y pò aŋchë chëi, chë ’mpö d’ëi la natura te dona PerathonerJA, Nseniamënt1865*:1 (grd.); b) döta la natöra desmostra orur a odëi sacrifican l’inozënt dutta la natura demostra orror a udei sacrificang l’innozente DeclaraJM, SantaGenofefa1878:28 (Badia)
2 con riferimento a uomini, animali o cose, condizione o modo di essere originario, primitivo, intrinseco e che costituisce carattere fondamentale e stabile di una collettività o di un determinato tipo (amp.) Ⓘ natura Ⓓ Natur ◇ a) Se par vede ra braura / Del seralio comunal / Par conosce ra natura / D’ogni singolo animal. Se par vede, ra braura / Del serraglio comunal / Par conosce ra natura / D’ogni singolo animal. Anonim, ManageriaComunal1873-1973:31 (amp.); b) ‘L é de pescima natura / Come i gate, in general / Chesta bestia r’ é segura / Co se trata, de fei mal. Le de pessima natura / Come i gatte, in generàl / Chesta bestia re segura / Co se tratta, de fei mal. Anonim, ManageriaComunal1873-1973:37 (amp.).

natura (grd., fas., fod., amp., LD) ↦ natura.

natüra (Badia) ↦ natura.

natural Ⓔ it. naturale ‹ NĀTŪRĀLIS (EWD 5, 30) 6 1866 naturale (BrunelG, Cianbolpin1866:17)

nanar [ 627 ]
gad. natural mar. natural Badia natural grd. naturel fas. naturèl caz. naturèl bra. natural fod. naturel col. natural amp. natural LD natural
agg. Ⓜ naturai, naturala, naturales
che si ha per natura; che è concesso, attribuito, creato o operato dalla natura (gad. A 1879; P/P 1966; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ naturale Ⓓ natürlich ◇ a) le cialt natural dla cerva ne bastâ plü a smorjelé chël ferdun ‘l cialt naturale d’la cerfa nè bastā plou a smorjelè chel f’rdung DeclaraJM, SantaGenofefa1878:61 (Badia); b) En chësta manira zënza fá mirachi Idî á salpü da gní a so dër tëmp en aiüt cun les solites leges naturales In chesta maniera zenza fa mirachi Iddí à saipù da gní a so der temp in aiut colles solites legges naturales DeclaraJM, SantaGenofefa1878:97 (Badia)
s.m. Ⓜ naturai
il complesso delle qualità che definiscono il carattere di una persona (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; Ms 2005, amp. A 1879) Ⓘ carattere, naturale Ⓓ Charakter, Naturell ◇ a) Mo por gauja, che al i é sté dit da zacá, che söa fadia foss por nia, por gauja, che al ea de n natural tan da frat y da gnoch Ma pǫr gaoža, ch’al i è stö dit da zaccà, che söa fadia fǫssa pǫr nia, pǫr gaoža, ch’el fǫa den natǫrel tan da fràt e da gnoc PescostaC, DecameronIXMAR1875:650 (mar.); b) Mo por gauja ch’al i é sté dit da valgügn, che süa fadia foss por nia, por gauja ch’al fô de natural tan frat y tan da nia Ma per gauža, ch’ål i é stę dit da valgun, che süa fadia fossa pẹr nia, per gauža ch’ål foa de natorål tan frat ẹ tan da nia PescostaC, DecameronIXCor1875:653 (Badia); c) Ma davia che i fova stat dit per valgun, che si fadia fossa per nia, per gauja, che ël fova de naturel tan fiach y tan da nia Må dåvia che i fo̱a sta dit pęr vålgun, che si fådia fo̬ssa pęr nia, pęr gauža, ch’ęl fo̱a dę nåturel tan fiac i tan då nia RifesserJB, DecameronIXGRD1875:654 (grd.)
avv.
ovviamente, per lo più come intercalare asseverativo (gad. Ma 1950; P/P 1966, fas., amp.) Ⓘ naturalmente Ⓓ natürlich ◇ a) "Sciàmpetene pur daìte ve, che cò l rua se no t’es de aria jun chi bujes." Naturale el l’é se n jit daìte te n piz de dò n armer. "Šampetene pur da ite veh, ke ko l rua, se no ti es de aria ʒ̉u n ki bujes." Naturale el l è sin ʒ̉it daìte te n piʒ de do un armer. BrunelG, Cianbolpin1866:17 (caz.); b) E canche un busc de stories / Natural i mandaron / Parché reste una memoria / De sta nobil sezion. E canche un busc de stories / Natural i mandaròn / Par’ chè reste una memoria / De sta nobil Seziòn. Anonim, PrimaRapresentanza1873*-1973:24 (amp.).

natural (gad., mar., Badia, bra., col., amp., LD) ↦ na-

tural.

naturalmente (amp.) ↦ naturalmenter.

naturalmenter Ⓔ it. naturalmente 6 1873 naturalmente (Anonim, Monumento1873:2)
gad. naturalmënter mar. naturalmonter Badia naturalmënter grd. naturalmënter fas. naturalmenter fod. naturalmenter amp. naturalmente LD naturalmenter
avv.
ovviamente, per lo più come intercalare asseverativo (gad. G 1923; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. DLS 2002; Ms 2005, amp., LD DLS 2002) Ⓘ naturalmente Ⓓ natürlich ◇ a) Co na ota ra śente / I à abù fenì de cordà, / Ocoreva naturalmente, / Anche ai besteame pensà. Co na ótta ra zente / I á abú feni de cordá, / Occorreva naturalmente, / Anche ai bestiame pensá. Anonim, Monumento1873:2 (amp.).

naturalmenter (fas., fod., LD) ↦ naturalmenter.

naturalmënter (gad., Badia, grd.) ↦ naturalmenter.

naturalmonter (mar.) ↦ naturalmenter.

naturel (grd., fod.) ↦ natural.

naturèl (fas., caz.) ↦ natural.

naufraghé Ⓔ it. naufragare 6 1833 naufraghè (DeRüM, BevundeBozaVin1833-1995:244)
MdR naufraghè
v.intr. Ⓜ naufragheia
fare naufragio (con riferimento sia alla nave o all’imbarcazione sia alle persone che vi sono imbarcate) (MdR) Ⓘ naufragare Ⓓ Schiffbruch erleiden ◇ a) Ël à avü la desgrazia de naufraghè sö les costes de la Sicilia Ël ha avü la desgrazia de naufraghè seu les costes de la Sicilia DeRüM, BevundeBozaVin1833-1995:244 (MdR).

naufraghè (MdR) ↦ naufraghé.

nautramente (fod.) ↦ autramente.

navánt (fod.) ↦ inant.

navicela Ⓔ it. navicella 6 1879 navicella (PescostaC, MëssaPescosta1879:5)
gad. navicela Badia navicela
s.f. Ⓜ naviceles
recipiente di forma caratteristica usato per contenere l’incenso nelle sacre funzioni (gad.) Ⓘ navicella Ⓓ Weihrauchschiffchen ◇ a) Cater mituns cun cota y gonela / L’incenjara porti y la navicela Cattr mittung cong cotta e gonella / L’incensara porti e la navicella PescostaC, MëssaPescosta1879:5 (Badia).

navicela (gad., Badia) ↦ navicela.

Naza 6 1844 del Naz̄a (DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:111)
amp. Naza
antrop.
soprannome di un ramo della famiglia dellago in ampezzo; deriva forse da "nazareno" (amp.) Ⓘ Naza Ⓓ Naza ◇ a) Anpezane! sentreae, / s’aé fosc vediei da maza, / che colore magnarae / ra rea tegna anche del Naza. Anpez̄ane! sentreave, / s’avé fosc vediéi da maz̄a, / che colore magnarave / ra reategna ‘nche del Naz̄a. DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:111 (amp.).

Naza (amp.) ↦ Naza.

nca (grd., fod.) ↦ encà.

ncandenó (grd.) ↦ encandenò.

ncandenò (fod.) ↦ encandenò.

ncanté (grd., fod.) ↦ incanté.

ncantëur (grd.) ↦ encantourn.

nce (grd.) ↦ ence.

ncenjea (grd.) ↦ ncenjiera.

ncenjiera (grd.) ↦ incenjera.

ncercené (fod.) ↦ encercené.

ncheghé (grd., fod.) ↦ encheghé.

ncherscedum (fod.) ↦ encherscedum.

ncherscëol (fod.) ↦ encherscioul.

ncherscëul (grd.) ↦ encherscioul.

nchersciadum (grd.) ↦ encherscedum.

nchin (grd.) ↦ nchina.

nchina (grd.) ↦ enchin.

nchinamei (grd., fod.) ↦ enchinamai.

ncioché (fod.) ↦ encioché.

nciornì (fod.) ↦ nciournì.

nciournì (fod.) ↦ enciornì.

nciournì [ 628 ]

nciournida (fod.) ↦ enciornida.

nciuché (grd.) ↦ encioché.

nciurnì (grd.) ↦ enciornì.

ncolpé (fod.) ↦ encolpé.

nconté (fod.) ↦ enconté.

ncontra (fod.) ↦ encontra.

ncora (fod.) ↦ encora.

ncrësce (fod.) ↦ encresce.

ncrëscer (grd.) ↦ encresce.

ncuei (grd.) ↦ encuei.

nculpé (grd.) ↦ encolpé.

ncuoi (fod., col.) ↦ encuei.

ndarzé (fod.) ↦ enderzé.

ndavántier (fod.) ↦ dantinier.

ndavò (fod.) ↦ endò.

ndavò l auter (fod.) ↦ endolauter.

ndebelì (fod.) ↦ endeblì.

ndeblì (grd.) ↦ endeblì.

ndertura (grd.) ↦ endertura.

nderzé (grd.) ↦ enderzé.

ndesfidé (grd., fod.) ↦ endesfidé.

ndeviné (grd., fod.) ↦ endeviné.

ndolauter (grd.) ↦ endolauter.

ndoré (fod.) ↦ endoré.

ndormedì (fod.) ↦ endormedì.

ndormenzé (fod.) ↦ endormenzé.

ndos (fod.) ↦ endos.

ndoviné (fod.) ↦ endeviné.

ndrio (fod.) ↦ endrio.

nduré (grd.) ↦ endoré.

nduré (fod.) ↦ enduré.

ndurì (grd., fod.) ↦ endurì.

ndurmenzé (grd.) ↦ endormenzé.

ne (fas.) ↦ n2.

ne1 Ⓔ NŌN (EWD 5, 54) 6 1763 ne ‘non’ (Bartolomei1763-1976:89)
gad. ne mar. ne Badia ne grd. ne fod. ne amp. ne LD ne MdR ne
avv.
avverbio di negazione, primo elemento della negazione doppia (gad. B 1763; A 1895; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fod. A 1879; Pe 1973; DLS 2002, amp., LD DLS 2002, MdR) Ⓘ non Ⓓ nicht ◇ a) Ciala pur da ca inaò d’ster bon / de n’esser ruo o poltron Chiala pur da cha ináo d’ester bon / d’ń esser ruo o poltrong PezzeiJF, TTolpei1805-2010:191 (fod.); b) Na vedla, che ne fajova auter che tussì y batulé Una vödla, kœ ne faschòva auter kœ tussì y batulè PlonerM, Erzählung3GRD1807:46 (grd.); c) Sce Die me fajëssa chësta grazia, dij l amalà, […], fossi segur de ne murì mei. Sche Diœ me faschæssa kæsta grazia, disch l’ammalà, […], fossi segùr dœe ne murì mèi. PlonerM, Erzählung5GRD1807:48 (grd.); d) sce chël, ch’à perdù chësta bëursa, fossa restà pendù te liet, sciche ie, ne l’ëssel perduda. sche kœl, k’ a perdù kæsta bœursa, fossa ræstà pendù te liet, schkœ je, ne l’æssel perdùda. PlonerM, Erzählung6GRD1807:49 (grd.); e) Mei ne n’al messù svaië / Mei ne l al messù scurië. Mei ne n’al messù svajë / Mei ne l al messù skurië. PlonerM, GratulazionMahlknecht1813-1915:61 (grd.); f) Porcí che plom ne n’é or. Portgicché plom nö n’é oro. PezzeiJF, GMPitschaider1819-2010:195 (Badia); g) Śën auza su la tlapes, / Ne sparanië la soles, / Ne sparanië ciauzei, / Ne sparanië paroles, / Ne sparanië stivei, / Sce Stina vën de mei. Sën auza su la tlapes, /Ne sparanië la soles, / Ne sparanië ciauzei, Ne sparanië paroles, / Ne sparanië stivei, / She Stina vën de Mei. PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:57 (grd.); h) Ël n’é demà aje, mo ël é pezorant [=puzorënt?] sco valch de rie. Ël n’é demà aŝe, mó ël é pezzorant sco valq de rie. DeRüM, VinChëstAnn1833-1995:287 (MdR); i) Al ne t’á porchël mai fat tristëza, / Y al ne t’an röará, canche te möres. Al nö ta porchel mai fat tristezza, / I al nö tang röarà, chanche tö mōres. AgreiterT, SënJan1838*-2013:246 (mar.); j) Maladëta! / Degugn plu ne la pëta! Maladâta! / Degugń plu ne la pâta! PescostaC, OrghenPlie1843-2013:428 (fod.); k) Dër les sëres, / tó spo, chëres / ch’i fajô spavënt / sc’ al ne n’ê pro jënt. ’Dër les sëres, / tò spo, chëres / ch’i fajô spavënt / sc’ al ne n’ê pro jënt. PiccolruazA, Scassada1848-1978:70 (Badia); l) Oh, se ‘l Signor me fajesse sta grazia, dijea ‘l marà, voltà ves un amigo, sarae seguro de ne morì mai. O se ‘l Signor me facesse sta grazia, diceva ‘l mará, voltá ves un amigo, sarae seguro de ne morí mai. PlonerM, Erzählung5AMP1856:27 (amp.); m) Ma la usc à dit mo n iede: Franz, Franz! ne me audes’ a? ma̤ la̤ už a dit mǫ ŋ iá̤dę: frants, frants! ŋę m’áudęs-a̤? RifesserJB, Tëune1879:108 (grd.)
ne demé (gad., MdR) Ⓘ non solo Ⓓ nicht nur ◇ a) S. Iö ne la mine demà, iö le sà inće, porćì che inte la Sacra Scritüra vëgn ćiamà i servidus prosc e da bëin a gode les ligrëzes de le Signore S. Jeu ne la mine demà, jeu le sa inçhié, porçhi che inte la sacra scrittüra vëgn çhiamà i servidus proŝ e da bëiǹ a gode les ligrëzzes de le Signore DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:270 (MdR).

ne (gad., mar., Badia, grd., fod., amp., LD, MdR) ↦ ne1.

ne2 Ⓔ it. ‹  NEC 6 1844 ne (DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:114)
fas. ne caz. ne bra. ne fod. ne col. ne amp. ne
congiunz.
congiunzione copulativa negativa equivalente a "e non" (fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; Ms 2005, amp. C 1986) Ⓘ né Ⓓ noch ◇ a) ra panza fata a gucia, / che non ebe fon ne fin! ra panz̄a fata a gucia, / che non èbe fon ne fin! DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:114 (amp.); b) No ‘l é cioudo ancuoi, ne fiedo No le cioudo anquoi, ne fiedo DegasperF, ARaMeNoiza1860*-1975:108 (amp.); c) A Lienz no n é palazi ne gran signori, che se sà, ma gnanca gran povertà. A Lienz non è palázzi nè gran signori, che se sa, ma neanca gran povertà. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431 (col.) ☝ no
ne… ne (fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; Ms 2005, amp. C 1986) Ⓘ né… né Ⓓ weder… noch ◇ a) Aló ogneun se à fermà / Ogneun dassen l’à scutà / Che n pe no sie nesciugn gost, / Ne chélera, ne famei ne ost. Alò ognùn se ha fermà / Ognùn da seng l ha skutà / Ke n pè no sie nešùng gost, / Ne kelera, ne faméi ne ost. BrunelG, MusciatSalin1845:9 (bra.); b) Ne a la ciaures, ne a la feides / No ge volon pa più ciutèr Ne a le čures, ne a le feides / No ji volon po più čutèr ZacchiaGB, GardeneraE1858*-1995:175 (caz.); c) L temp é stat semper a favor: Ne piova ne sol no m’à molestà gran fati. ‘L temp è stat semper a favor: Ne’ piova ne’ zol no m’ha molestà gran fatti. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431 (col.); d) Un laoro coscì fato / Ne in talian, ne in anpezan / No ‘l podea fei che un mato Un laoro cosci fatto / Nè in taliàn, ne in ampezzàn / Nol podea fei che un matto Anonim, PrimaRapresentanza1873*-1973:25 (amp.) ☝ no… no.

ne (fas., caz., bra., fod., col., amp.) ↦ ne2.

ne (fas., caz., bra., fod., col.) ↦ nes2.

necesciario (Badia) ↦ nezesciar.

necescité (fod.) ↦ nezescité.

nef (moe., col.) ↦ neif.

nef (fas., caz., bra.) ↦ nuef1.

nef (fas., caz., bra.) ↦ nuef2.

negà (col., amp.) ↦ neghé.

negar (moe.) ↦ neghé.

neger (col.) ↦ neigher. [ 629 ] neghé Ⓔ it. negare ‹ NEGĀRE (EWD 5, 33) 6 1763 neghè ‘abnego, nego’ (Bartolomei1763-1976:88)
gad. neghé mar. neghé Badia neghè grd. neghé moe. negar fod. neghé col. negà amp. negà LD neghé MdR neghè
v.tr. Ⓜ nega
rifiutare di ammettere come vero (gad. B 1763; A 1879; Ma 1950; P/P 1966; Pi 1967; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, moe. DA 1973, fod. A 1879; Pz 1989; DLS 2002, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ negare Ⓓ leugnen ◇ a) Chëst n’é da neghè ël! Quëst n’é da neghè ël! DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:265 (MdR).

neghé (gad., mar., grd., fod., LD) ↦ neghé.

neghè (Badia, MdR) ↦ neghé.

négher (moe.) ↦ neigher.

negligenza Ⓔ it. negligenza 6 1833 negligënza (DeRüM, DonzelaComplimënt1833-1995:240)
MdR negligënza
s.f. Ⓜ negligenzes
atteggiamento passivo e colposo nei confronti di obblighi o doveri, dovuto a pigrizia o insensibilità (MdR) Ⓘ negligenza Ⓓ Nachlässigkeit ◇ a) Vosta negligënza meritass, ch’iö fosse dessenada con vos. Vosta negligënza meritass, ch’jeu fosse dessenàda coǹ vos. DeRüM, DonzelaComplimënt1833-1995:240 (MdR).

negligënza (MdR) ↦ negligenza.

negó (col.) ↦ iniò.

négola (bra.) ↦ niola.

negro (amp.) ↦ neigher.

negun (fas., col., amp.) ↦ degun.

negun † (gad.) ↦ degun.

nei (fod.) ↦ neif.

nëi (gad., mar., Badia) ↦ neif.

neif Ⓔ NIX (EWD 5, 35; http://www.atilf.fr/DERom/entree/’nIB-e) 6 1763 la naei ‘nix’ (Bartolomei1763-1976:88)
gad. nëi mar. nëi Badia nëi grd. nëif fas. neif caz. neif bra. neif moe. nef fod. nei col. nef amp. gnee LD neif
s.f. Ⓜ neives
precipitazione atmosferica costituita da aghi o lamelle di ghiaccio, e suscettibile di cadere, secondo la temperatura, sotto forma di fiocchi o in granuli pulverulenti (gad. B 1763; A 1879; A 1895; G 1923; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; G 1923; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; G 1923; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Mj 1929; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ neve Ⓓ Schnee ◇ a) l’é vegnù d’aisciuda ence en chel an, che la neif se n jìa e i raves vegnìa gregn Zacán l’è vegnù da išuda enče n kel an, ke la neif se nʒia e i raves vegnia gregn BrunelG, Cianbolpin1866:1 (caz.); b) Debann porvâ la bona Genofefa de defëne le büsc dla spelunca dala nëi, ch’orô dlunch ite D’ban purvā la bona Genofefa de defenne ‘l busc’ d’la spelunca dalla nei, ch’orō dlunc ite DeclaraJM, SantaGenofefa1878:61 (Badia)
neif frescia (gad. V/P 1998, grd. F 2002, fas. DILF 2013) Ⓘ neve fresca Ⓓ Neuschnee ◇) Le conte é gnü jö dl ciaval, ch’al â taché pro n pëc, i é jü do al fostü dla cerva söla nëi frësca ‘L conte è gnu jou dal ciaval, ch’el ā tacchè pro ‘ng pecc’, i è jù dō al fostù d’la cerfa soulla nei fresca DeclaraJM, SantaGenofefa1878:90 (Badia).

neif (fas., caz., bra., LD) ↦ neif.

nëif (grd.) ↦ neif.

neigher Ⓔ NIGRU (Elwert 1943:44; http://www.atilf.fr/DERom/ entree/’nIgr-u) 6 1856 neigher (PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:262)
fas. neigher bra. neigher moe. négher fod. neigher col. neger amp. negro LD neigher
agg. Ⓜ neigri, neigra, neigres
1 capace di assorbire tutta la radiazione luminosa che lo investe, in modo da non rifletterne alcuna che ecciti l’occhio (fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nero Ⓓ schwarz ◇ a) Viva ence / L segnor Dotor / De neigher color / Mo de tripete bience. Viva encie / Il signor Dottor / De neigher color / Mo de tripette bience. PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:262 (bra.); b) ‘L é un gatato, maladeto / Pizo, negro e forestier Le un gattato, maladetto / Pizo, negro e forestier Anonim, ManageriaComunal1873-1973:36 (amp.)
2 fig. caratterizzato da sventure, dolori, avversità (fod.) Ⓘ nero fig.Ⓓ schwarz fig. ◇ a) L mal s’avanza come un’onda negra fin a ste mont ‘L mal s’ avanza come un onda negra fin a ste mont AgostiniM, Dialogo1870*-2013:432 (col.).

neigher (fas., bra., fod., LD) ↦ neigher.

neine Ⓔ comp. di ne y no (ne) (GsellMM) 6 1878 neine (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:121)
gad. nëine mar. nino Badia nëine
avv.
riprende o rafforza una negazione già espressa o sottintesa (gad. Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998) Ⓘ neanche Ⓓ auch nicht ◇ a) Mia uma n’odô nëine danfora les crusc, che dô gní porsura mi ce, canch’ara me nainâ söl brac Mia uma n’udō neine dang fora les crusc’, ch’dō gnì pursura mi ciè, cang ch’ella m’neinā soul bracc’ DeclaraJM, SantaGenofefa1878:121 (Badia).

nëine (gad., Badia) ↦ neine.

nela (amp.) ↦ gonela.

nemich Ⓔ it. nemico ‹ INIMĪCUS (EWD 5, 36) 6 1763 inimicho ‘inimicus’ (Bartolomei1763-1976:83)
gad. nemich mar. nemich Badia nemico grd. nemich fas. nemich fod. nemich col. nemigo, nemico amp. nemigo LD nemich MdR nemico
s.m.f. Ⓜ nemisc, nemica, nemiches
chi è ostile, avverso a qualcuno o a qualcosa (gad. B 1763; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Q/K/F 1985; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ nemico Ⓓ Feind ◇ a) Umana cossa é le falè / Divina mo le perdonè, / Perdona dunca ai nemici, / Despò avraste tröc amici. Umana cossa é le fallè / Divina mó le perdonè, / Perdona dunca ai nemici, / Despò avraste treućh amici. DeRüM, FehlendenNachsichtig1833-1995:289 (MdR); b) Ince le mi amur somëia chësta gran stëra, porcí che gën i oressi fá dl bëgn ince a mi nemisc. Incie ‘l mi amur someia chesta grang sterra, purcicche giang i oressi fa d’l bengn’ incie a mi nemizi. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:39 (Badia); c) Mo al pinsier, te ci prigo, ch’ara ê, s’ára fat ardimënt, y col mazun en aria vára incuntra al nemich teribl Mo al pingsir, te ci prigo, ch’ella ē, s’ ala fatt ardiment, e col mazzung in aria vala ingcuntra al nemico terribil DeclaraJM, SantaGenofefa1878:56 (Badia).

nemich (gad., mar., grd., fas., fod., LD) ↦ nemich.

nemico (Badia, col., MdR) ↦ nemich.

nemigo (col., amp.) ↦ nemich.

nen (gad., mar., Badia, fod.) ↦ en2.

nen † (bra.) ↦ n2.

Nena (fas.) ↦ Lena.

Nëna (fod.) ↦ Lena.

nence † (fod.) ↦ gnánca. [ 630 ]

nentëne (fod.) ↦ ntëne.

neó (moe.) ↦ nevou.

neodo (col., amp.) ↦ nevou.

neola (fod., amp.) ↦ niola.

neou (fod.) ↦ nevou.

nepot Ⓔ it. nipote 6 1878 nipōte (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:116)
gad. nipote Badia nipote grd. nepot
s.m. Ⓜ nepoc
il figlio del figlio (o della figlia) (gad., grd. A 1879; Ma 1953; F 2002; DLS 2002) Ⓘ nipote Ⓓ Enkel ◇ a) Spo s’oji al pice möt, y scraia deboriada: Duncue tö t’es nosc nipote. Ví ma, ví ca, lascete abracé Spo s’ oji al picce mūtt, e scraia d’buriada: Dunque tou t’ es nosc’ nipōte. Vì, ma vì ca, lascete abbraccè DeclaraJM, SantaGenofefa1878:116 (Badia)
nevou.

nepot (grd.) ↦ nepot.

nerf Ⓔ NERVUS (EWD 5, 37); nel sign. s.m. pl. ‘sistema o la condizione psichica di una persona’ ‹ it. nervi 6 1878 nerf pl. (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:106)
gad. nerf mar. nerf Badia nerf grd. nierf fas. nerf fod. nierf, gnierf col. narf amp. nervo LD nerf
s.m. Ⓜ nerfs
elemento formato essenzialmente di fibre nervose avvolte da una guaina, attraverso le quali vengono trasmessi gli impulsi tra il sistema nervoso centrale e i centri neurovegetativi e gli organi periferici (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nervo Ⓓ Nerv
dé ti nerfs (gad., grd. F 2002) Ⓘ generare nervosismo, dare ai nervi Ⓓ Nervosität hervorrufen ◇ a) Valgügn vedli, ch’â stenté a se trá adalerch cola maza, pitâ dassënn dala ligrëza, y i brac smagris, i jenëdli y döt le corp tremorâ dala blota festa, ch’i dê ti nerfs. Valgungn’ vedli, ch’ā stentè a s’ tra allerc colla mazza, pittā dassenn dalla ligrezza, e i bracc’ smagrīs, i jonedli e dutt ‘l corp tromorā dalla blotta festa, ch’i dē ti nerf. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:106 (Badia).

nerf (gad., mar., Badia, fas., LD) ↦ nerf.

nervo (amp.) ↦ nerf.

nes1 Ⓔ NĀSUS (EWD 5, 38) 6 1763 nes ‘nasus’ (Bartolomei1763-1976:89)
gad. nes mar. nes Badia nes grd. nes fas. nès caz. nès bra. nas moe. nas fod. nes col. nas amp. nas LD nes
s.m. Ⓜ nesc
struttura anatomica di protezione dell’organo dell’olfatto (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; Pi 1967; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ naso Ⓓ Nase ◇ a) Al mago va a tor al manz per i corgn, ge dasc n pugn sul nas e lo maza. Al mago va a tôr al manz per i chorn gö dasch un puin sul nas ö lo mazza. ZacchiaGB, Filamuscia1858*:5 (bra.); b) "Na pasciun improvisa", rajonava chël malvaje, "descedada y soflada sö te chël bel anim sará sciöche l’anel al nes dla laurs, che la fej jí olach’ an ó." "Na passiung improvvisa", rajonava chel malvagio, "descedada e sofflada sou te chel bell animo sarà sceoucche l’anell al nēs d’la laurz, che la fesc’ jì ullacch’ ang ŏ." DeclaraJM, SantaGenofefa1878:12 (Badia)
dé dl nes (fas. R 1914/99, fod. Pz 1989, amp.) Ⓘ mandare al diavolo, mandare a quel paese Ⓓ zum Teufel wünschen, zur Hölle schicken ◇ a) I ra molo a chera śente, / che sto an fesc outo e bas, / voi parlà fora di dente, / ch’i me daghe po del nas! I ra mòlo a chera zènte, / che sto an fèsc òuto e bas, / voi parlà fòra di dènte, / ch’i me daghe po del nas! DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:110 (amp.); b) Diaol, l disc Recin, l’é n sas, / Me n sciampe, dajeme dal nas. Diaol l diš Rečin, l e n sas, / Min šampe, dažeme dal nas. BrunelG, MusciatSalin1845:8 (bra.) ◆ la-

scé con tant de nes (fod.) Ⓘ lasciare con tanto di naso Ⓓ mit offenem Mund zurücklassen ◇ a) Ma ntánt ci fesc Tomesc / se la rì, e i lascia con tánt de nes ma intant gie fes Thomes / se la ri, e li lasa con tant de Nes PezzeiJF, TTolpei1805-2010:189 (fod.) ◆ tò per l nes (fod. P/M 1985; Ms 2005, amp.) Ⓘ prendere per il naso Ⓓ an der Nase herumführen ◇ a) Eco, i mena anche ra volpe / Vecia, fin a śì al so luó / Par menà chi outre tolpe / Par el nas, come ch’i vó. Ecco, i mena anche ra volpe / Veccia, fina zì al so luò / Par menà chi autre tòlpe / Par el nas, come chi vò. Anonim, ManageriaComunal1873-1973:35 (amp.) ◆ tré per l nes (grd.) Ⓘ prendere per il naso Ⓓ an der Nase herumführen ◇ a) Ne me tré giut per l nes, / Sce tu ne n’ues tò me, / N’ulon fé gran pruzes, / Te toli ie mpo te. Ne me tre giut per l nes, / She tu ne n’ues to me, / N’ulon fe gran prozes, / Te toli ie mpo te. PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:58 (grd.).

nes (gad., mar., Badia, grd., fod., LD) ↦ nes1.

nes2 Ⓔ NŌS (EWD 5, 61) 6 1821 nes (PlonerM, BepoMahlknecht, 1821*-1915:56)
gad. nes mar. nes Badia nes grd. nes fas. ne caz. ne bra. ne fod. ne col. ne MdR nes
pron.
forma atona del paradigma del pron. di 1ª pl., adoperata in funzione di complemento (gad. Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. L 1933; Ma 1953; F 2002, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; Ms 2005, MdR) Ⓘ ci Ⓓ uns ◇ a) Vo nes ëis mandà y dunà / san Benedët y si corp sant. Vo nes ëis mandà i dunà / San Benedët i si korp sant. PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:56 (grd.); b) Les ie diaulmënter ries, / Nes fej suvënz gran dann. / Nes tira sula cresta / Na bela gran tampesta. Les ie diaulmënter ries, / Nes feſh suënz gran dann. / Nes tira sula kresta / Na bela gran tëmpesta. PlonerM, CuraziansBula1828-1915:65 (grd.); c) A le teater nes odunse indô. / Areveder! A le teatr nes odunse indò. / A revedr! DeRüM, CiTëmp1833-1995:249 (MdR); d) Intant messunse mefo la tó da la man d’Idie, sco ël i plej de nes la menè. Iǹ tant messunse meffo la tó da la maǹ d’Iddi[e], seo ël i pläŝ de ne[s] la menè. DeRüM, Poste BëinDormì1833-1995:257 (MdR); e) Porcí nes ëise os mai nos / Cherdé atló os dui compagns? Portgi nös öisö os mai nos / Chördö atló os dui Compagns? AgreiterT, ConLizonza1838-1967:130 (mar.); f) Al nes á dit mëssa novela, / Y ci festa é pa tan bela, / Che can’ n prou vá pro alté / Do cincant’ agn ch’al é bele sté. Al n’es ha dit Massa Noëlla, / E tgi Fësta ë pa tang bëlla, / Chë cang en Pro va pro altè / Do tsingcant agn ch’al ë bël stë. PescostaC, SonëtCoratBadia1852:1 (Badia); g) Con ste bujìe se fasc spaent / Ai peres bec, e po la jent / Ne disc che sion gregn asenogn. Con ste buxie se fas spavent / Ai peress betc, e po la xent / Ne dìs che siong gregn asenogn. BrunelG, CianzonJentBona1856-2008:250 (bra.); h) E colpa che sion peciadores / Mai no ne piasc la verità. E colpa che siong petgiadoress / Mai no ne pias la verità. BrunelG, CianzonJentBona1856-2008:254 (bra.); i) La rejon l’é pa ben chela, / Che con n burt veie no voi più stèr. / Prearon po Sènt Anto- [ 631 ] ne, / Che l ne lasce maridèr. La režon l e po ben kella, / Ke kon ‘n burt veje no voi più ster. / Prearon po’ Sent Antone, / Ke l ne laše marider. ZacchiaGB, GardeneraE1858*-1995:175 (caz.); j) A nos, püra jënt, a nos, püri ladins, / nes dál bëgn mius robes co a püri cuzins. A nos, püra jëint, a nos, püri Ladins, / nes dál bëgn mius robes ch’a püri cozins. PescostaC, BonesEghes1858-1994:228 (Badia); k) Idio ne la mande bona a noi e a lori. Iddio ne la mande bona a noi e a lori. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:433 (col.).

nes (gad., mar., Badia, grd., MdR) ↦ nes2.

nès (fas., caz.) ↦ nes1.

nescia Ⓔ NESCIA (Gsell 1994b:326) 6 1813 nëscha (RungaudieP, LaStacions1813-1878:89)
gad. nescia mar. nescia Badia nescia grd. nescia fas. nescia fod. nescia amp. nescia LD nescia
s.f. Ⓜ nesces
temporanea perdita dei sensi, della coscienza (gad. A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99, amp. A 1879, LD DLS 2002) Ⓘ svenimento Ⓓ Ohnmacht ◇ a) Le grof dëida sö Genofefa smarida y cuaji te na nescia ‘L grof deida sou Genofefa smarida e quasi tena nescea DeclaraJM, SantaGenofefa1878:5 (Badia); b) Chiló i él sofié la usc y finida se lascera ia söl let di patimënc, stlüj i edli, y lascia le möt en dübe, sce chëra nescia gnô dala sonn, o dala mort Chilò i elle soffiè la usc’ e finida s’ lasc’la ia soul lett di patimentg, stlusc’ i oudli, e lascea ‘l mūtt in dubbio, se chella něscea gnē dalla son, o dalla mort DeclaraJM, SantaGenofefa1878:79 (Badia)
da nescia (gad. DLS 2002, grd. F 2002; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ svenuto Ⓓ ohnmächtig ◇ a) V’adore pra chësta terza Stazion, mi redentor! che tumëis da nescia, l prim iede a tiera V’adore pra chasta terza Stazion, mi redentor! che tumeis da nëscha, el prim jede a tiara RungaudieP, LaStacions1813-1878:89 (grd.).

nescia (gad., mar., Badia, grd., fas., fod., amp., LD) ↦

nescia.

nesciun Ⓔ it. nessuno 6 1832 neshun (HallerJTh, FigliolProdigoCAZ1832:144)
fas. nesciun caz. nesciun bra. nesciun moe. nisun
agg. Ⓜ nesciugn, nesciuna, nesciunes
non uno, neanche uno (con valore negativo) (fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013) Ⓘ nessuno Ⓓ kein ◇ a) Aló ogneun se à fermà / Ogneun dassen l’à scutà / Che n pe no sie nesciugn gost, / Ne chélera, ne famei ne ost. Alò ognùn se ha fermà / Ognùn da seng l ha skutà / Ke n pè no sie nešùng gost, / Ne kelera, ne faméi ne ost. BrunelG, MusciatSalin1845:9 (bra.); b) E coscì zenza nesciuna paura / I à fat veder la so braura. E koši zenza nesùn paùra / I ha fat vedér la so braùra. BrunelG, MusciatSalin1845:10 (bra.)
pron. Ⓜ nesciugn, nesciuna, nesciunes
non uno, neanche uno (riferito a persona o cosa) (fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013) Ⓘ nessuno Ⓓ keiner, niemand ◇ a) E el volea bolintiera s’empienir so venter con ghiandes che magnèa i porcìe; ma nesciugn ge n dajea. E el voléa volentiera s’ inplenir so venter con glandes che magnéa i porzhie; ma neshun j’en daséa. HallerJTh, FigliolProdigoCAZ1832:144 (caz.); b) olà éi pa, chi che te à acusà? No él nesciugn, che te à condanà? ollá ei pó, chi che te a accusá? No él neshun, che te a condaná? HallerJTh, MadalenaCAZ1832:157 (caz.); c) De Fascia l’é vera n aon abù tropes omenogn / Ma nesciun tant mat che Sepon De Fassa le vera na hon bu tropes omenogn / Ma nessun tant mat che Sepong PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:267 (bra.)
degun.

nesciun (fas., caz., bra.) ↦ nesciun.

net Ⓔ NITIDUS (EWD 5, 40; http://www.atilf.fr/DERom/entree/’nItid-u) 6 1763 naeto ‘politus’ (Bartolomei1763-1976:88)
gad. nët mar. nët Badia nët grd. nët fas. net caz. net bra. net fod. nët amp. neto LD net MdR net
agg. Ⓜ nec, neta, netes
1 che è privo di ogni genere di sporcizia (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ pulito Ⓓ sauber ◇ a) Dàme ca na ćiamëja nëta. Dame qua ‘na çhiamëŝa nëtta. DeRüM, EhJan1833-1995:250 (MdR); b) Fossà voi touse rencurade, / Tegnì bel net, e sparagnà; / Coscì al piovan ge piajarà Fossà voi touze rencurade, / Tegnì bel net, e sparagnà; / Cossì al Piovang ge piaxarà BrunelG, CianzonJentBona1856-2008:248 (bra.); c) N let a la bona voi, bèsta che i lenzei sie de lesciva nec Un let alla bona voi, besta che i lenzei sia de lesciva netcs IoriG, InjignàLet1860*-2013:402 (caz.); d) sëgn él döt bel blanch, nët y liciorënt. ſengn’ elle dutt bell blanc, nett e licceorent. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:59 (Badia); e) le rü de mies leghermes ne n’é bastant de les lavé nëtes. ‘l ru d’miis legrimes nen è bastang d’les lavè nettes. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:124 (Badia); f) Che plaz de dlijia sides incö zënza maces, / Bel y nët sciöche la dlijia adertöra! Che plaz de dlisia sie incö zanza matgies, / Bell e nátt söcch’ la dlisia a dertüra! PescostaC, MëssaPescosta1879:3 (Badia) ☟ mont2
2 integro moralmente, non viziato da colpa, senza macchia (gad., grd. L 1933; F 2002, fas. R 1914/99; DILF 2013) Ⓘ puro Ⓓ rein ◇ a) ie ve prëie cun duta mi ana de me dé la grazia d’avëi ruel l cuer nët, y jià dla virtù santes je ve preije cun dutta mi ana de me dè la grazia d’avei ruöl ‘l cuer nat, j shia della virtù santes RungaudieP, LaStacions1813-1878:92 (grd.); b) Tignisse pro Idî en oraziun fervorosa, mantignisse de cosciënza nëta Tignisse pro Iddì in oraziung fervorosa, mantigniſse d’coscienza netta DeclaraJM, SantaGenofefa1878:119 (Badia).

net (fas., caz., bra., LD, MdR) ↦ net.

net (mar., fas., caz.) ↦ nuet.

nët (gad., mar., Badia, grd., fod.) ↦ net.

netà (col., amp.) ↦ neté.

netar (bra.) ↦ neté.

neté Ⓔ deriv. di net (EWD 5, 40) 6 1763 naetè ‘mundo’ (Bartolomei1763-1976:88)
gad. neté mar. neté Badia netè grd. neté fas. netèr bra. netar fod. neté col. netà amp. netà LD neté
v.tr. Ⓜ neta
liberare dallo sporco (gad. B 1763; A 1879; A 1895; G 1923; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; G 1923; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; G 1923; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nettare, pulire Ⓓ reinigen, putzen ◇ a) Ch’i se bete ‘l cuor in pasc, / ch’i se nete pu ra bocia, / ch’i no guze i marzelasc, / parché a lore no ghin tocia. Ch’i se bete ‘l cuór in pasc, / ch’i se nete pu ra bocia, / ch’i no guz̄e i marz̄elàsc, / parché a lore no gh’in tocia. DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:113 (amp.).

neté (gad., mar., grd., fod., LD) ↦ neté.

netè (Badia) ↦ neté.

netèr (fas.) ↦ neté.

netija (amp.) ↦ netijia. [ 632 ]

netijia Ⓔ nordit. netisia (EWD 5, 41) 6 1833 nettiŝia (DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:265)
gad. netijia Badia netizia grd. netijia fas. netijia caz. netijia fod. netijia amp. netijia, netija LD netijia MdR netijia
s.f. sg.
assenza di sporco unita al rispetto di elementari norme igieniche e a un certo ordine (gad. Ma 1950; P/P 1966; Pi 1967; DLS 2002, grd. L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ pulizia, nettezza Ⓓ Sauberkeit ◇ a) Ël ne passa mia n dé, che vignun ejortëie i sü a ester sinceri, amanti de le lavur, de la netijia, de l’ordine Ël ne passa mìa ‘ǹ dé, che vign’uǹ eŝortëje i sü a estr sinceri, amanti de le lavur, de la nettiŝia, de l’ordine DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:265 (MdR); b) N let a la bona voi, bèsta che i lenzei sie de lesciva nec, perché son n pere tous, ma usà a la netijia. Un let alla bona voi, besta che i lenzei sia de lesciva netcs, perche son un pere tous, ma usá alla netísia. IoriG, InjignàLet1860*-2013:402 (caz.).

netijia (gad., grd., fas., caz., fod., amp., LD, MdR) ↦ ne-

tijia.

netizia (Badia) ↦ netijia.

neto (amp.) ↦ net.

nëubl (grd.) ↦ nobel.

neura (Badia, MdR) ↦ niola.

nëus (grd.) ↦ nos.

Neva 6 1858 Növa (ZacchiaGB, DescrizionFascia1858*:1)
fas. Neva bra. Neva
topon.
paese e comune sul versante sudtirolese del passo di carezza (fas. R 1914/99) Ⓘ Nova Levante Ⓓ Welschnofen ◇ a) La Val de Fascia […]. Da la man de sot la confina a la Val de Fiem, da la man de sora a Gardena, da la man dalaìt’ a Livinarlonch e da la man dalafora a Neva. La val dö Fassa […]. Dalla man dö sot la confina alla Val dö Viöm dalla man dö sora a Gardöno, dalla man dalla it a Livinarlong ö dalla man dalla fora a Növa. ZacchiaGB, DescrizionFascia1858*:1 (bra.).

Neva (fas., bra.) ↦ Neva.

nevèa (moe.) ↦ nevera.

nevei Ⓔ NIVĒRE (EWD 5, 42) 6 1833 nevü p.p. m.sg. (DeRüM, CiTëmp1833-1995:249)
gad. novëi mar. noëi Badia nevëi grd. nevëi fod. nevei LD nevei MdR nevëi
v.intr. Ⓜ neiv, nevù
impersonale: il cadere della neve (gad. A 1879; A 1895; G 1923; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; DLS 2002, fod. A 1879; G 1923; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ nevicare Ⓓ schneien ◇ a) Fêjel frëit? / Desëin plöiel e ne fej plü tant frëit; mo chësta nöt passada àl dlacè e nevü. Feŝl frëid? / Desëiǹ pleujl e ne feŝ plü tant frëid; mó questa neut passada hal dlaćiè e nevü. DeRüM, CiTëmp1833-1995:249 (MdR); b) ala fin ál ciamó metü man a plovëi y novëi dër dassënn alla fing āle ciamò m’tù mang a plouei e nevei der da senn DeclaraJM, SantaGenofefa1878:32 (Badia).

nevei (fod., LD) ↦ nevei.

nevëi (Badia, grd., MdR) ↦ nevei.

nevel (grd.) ↦ novel.

nevera Ⓔ nordit. nevera ‹ NIVĀRIA (EWD 5, 44) 6 1866 neveres f. pl. (BrunelG, Cianbolpin1866:1)
gad. novera mar. noera Badia nevera grd. nevera fas. nevera caz. nevera moe. nevèa fod. nevera amp. gneeghera, gneera LD nevera
s.f. Ⓜ neveres
grande nevicata (gad. A 1879; A 1895; G 1923; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; G 1923; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; G 1923; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1983; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nevaio Ⓓ großer Schneefall ◇ a) En chel an da chela gran neveres, che la levines vegnìa jù de d’ogni vers N kel an da kela gran neveres, ke la levines vegnia ʒ̉u de d’ogni vers BrunelG, Cianbolpin1866:1 (caz.); b) La munt y la val ê cuertes de na novera tan alta, che les rames plü stersces di lëgns d’aica y de pëc se rumpî sot al pëis. La munt e la val ē cuertes de na nevera tang alta, che les rames plou stersces di lengn’s d’aica e d’pecc’ se rompia soutt’ al apeis. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:61 (Badia).

nevera (Badia, grd., fas., caz., fod., LD) ↦ nevera.

nevëut (grd.) ↦ nevou.

nevic Ⓔ NOVĪCIUS (EWD 5, 44); significato s.f. ‘rimasugli nella lavorazione del lino’ calco del pustert. praut ‘Flachsabfall’ (Gsell 1990a:133) 6 1838 nutsch pl. (AgreiterT, ConLizonza1838-1967:130)
gad. novic, nüc mar. nüc Badia nevic grd. nevic fod. nuic col. nuiz amp. noizo LD nevic
s.m.f. Ⓜ nevic
1 promesso sposo (gad. DLS 2002, grd. Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fod. T 1934; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, amp. Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ fidanzato Ⓓ Verlobter ◇ a) Na muta jëuna, che ova ueia de se maridé, à giapà da si seniëura vint toleri per se fé la dota. La seniëura à ulù udëi l nevic. Una muta schœuna, kœ avòva vuœja dœ se maridè, a tgiappà da si segniœura vint Toleri pœr se fè la dota. La segniœura a ulù udèi l’nœvitsch. PlonerM, Erzählung4GRD1807:46 (grd.)
2 l’uomo risp. la donna considerati in rapporto alla cerimonia delle nozze (gad. A 1879; A 1895; G 1923; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ sposo Ⓓ Bräutigam ◇ a) Con lizonza cari nüc / Con lizonza cares nüces / Con lizonza düc atló / Ch’i se desturbi endô. Cong lizonza cari Nutsch / Cong lizonza cares Nutschös / Cong lizonza dutg atlo / Chi sö dosturbi, ‘ng dó. AgreiterT, ConLizonza1838-1967:130 (mar.); b) Les nüces pa la cöna / Y i omi pa i mituns. Lös nütschös palla cona / I, i omi pai mittungs. AgreiterT, ConLizonza1838-1967:136 (mar.); c) la sëira dla noza, canche la fova rueda te cësa de si nevic, à ëila cialà y cris dlonch ora la sëira d’la nòzza, cànchè la fòa ruèda te tgèsa de si nëviĉ, hà ëila tgèlà y cris dlonch òra VianUA, FredescSurans1864:197 (grd.); d) Sta nevicia, che n ova giatà un con puech y nia […] à ëila cialà y cris dlonch ora; ma dut fova uet y inió nia. Sta nëviĉa, chë n’ova giatà uŋ con puech y nia […] hà ëila tgèlà y cris dlonch òra; ma dutt fòa uet y nio nia. VianUA, FredescSurans1864:197 (grd.); e) intan ch’al tëgn sura d’ëi les mans por i benedí, dijel a Genofefa: No pité, nücia! T’á preparé le Signur na gran fortüna intang ch’el tegn’ sura d’ei les mangs pur i benedì, dijel a Genofefa: No pitè, noviccea! T’ à preparè ‘l Signor na grang fortuna DeclaraJM, SantaGenofefa1878:5 (Badia) ☟ spos
nevic le due persone unite in matrimonio (amp.) Ⓘ coniugi Ⓓ Eheleute, Ehepaar ◇ a) Donca ancuoi sé deentade, / Malapena dito… sci / Da noìze maridade, / Inz’el numero dei pì… Donca anquoi se deventade, / Mal’ apena dito… si / Da novizze maridade, / Inz’ el numero dei pi… DegasperF, ZambelliMichelli1872-1973:12 (amp.) ☟

sposc.

nevic (gad., Badia, grd., grd., fod., amp., LD, LD) ↦ ne-

vic.

[ 633 ] nevicions Ⓔ deriv. di nevic (EWD 5, 45) 6 1838 Nütschungs (AgreiterT, ConLizonza1838-1967:134)
gad. nüciuns mar. nüciuns grd. nevicions
s.m. pl.
l’uomo e la donna nel giorno in cui si sposano (gad., grd. G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002) Ⓘ sposi Ⓓ Brautpaar ◇ a) Bën sën, os nüciuns, / Racomanede a Dio vigne de / Üsc laurs y crusc y ince pasciuns! Beng söng os Nütschungs, / Racomanödö a Dio vignödö / Üsch laurs i crusc e intgio paschiungs AgreiterT, ConLizonza1838-1967:134 (mar.).

nevicions (grd.) ↦ nevicions.

nevó (fas.) ↦ nevou.

nevou Ⓔ NEPOS (EWD 5, 68) 6 1763 neu ‘nepos’ (Bartolomei1763-1976:89)
gad. nu mar. nu Badia nu grd. nevëut fas. nevó moe. neó fod. neou col. neodo amp. neodo LD nevou MdR nu
s.m. Ⓜ nevous
1 il figlio del fratello o della sorella (gad. B 1763; Ma 1950; P/P 1966; Pi 1967; V/P 1998; DLS 2002, grd. L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Mj 1929; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ nipote Ⓓ Neffe ◇ a) N vedl da chi agn â n nu ch’ël amâ tröp massa ‘Ǹ vedl da chi agn â ‘ǹ nù ch’ël amâ treup massa DeRüM, Nu18331995:278 (MdR); b) Ma cemodo éi śude ad ora / coscì a i zerne dute cuante, / che i à propio ciatà fora / i neode de Morgante? Ma cemodo e i zude adora / coscì ai z̄èrne dute quante, / che i a pròpio ciatà fóra / i nevode de Morgante? DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:112 (amp.)
2 il figlio del figlio o della figlia (gad. B 1763; A 1879; Ma 1950; Pi 1967; DLS 2002, grd. A 1879; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nipote Ⓓ Enkel ◇ a) oramai cënt agn do êl omi venerabli dai ciavëis blanc, che se la godô a cunté, ch’ai l’â conesciüda, da pici, y i portâ dant a sü nus, ch’ê döt atenziun, les istruziuns de Genofefa oramai ceant angn’ dō ēle ommi venerabili dai ciaveis blanc’, ch’s’ la godō a cuntè, ch’ei l’ā conesceuda, da piccei, e i portā dant a su nŭŭs, ch’ē dutt attenziung, les instriziungs de Genofefa DeclaraJM, SantaGenofefa1878:128 (Badia)
nepot.

nevou (LD) ↦ nevou.

nezesciar Ⓔ it. necessario ‹ NECESSĀRIUS (EWD 5, 32) 6 1833 necesŝare (DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:267)
gad. nezesciar Badia necesciario fas. nezessèr caz. nezessèr bra. nezesciario fod. nezesciar col. nezessario amp. nezessario LD nezesciar MdR nezesciare
agg. Ⓜ nezesciars, nezesciara, nezesciares
detto di ciò di cui non si può assolutamente fare a meno (gad. Ma 1950; P/P 1966; DLS 2002, fas. R 1914/99; DILF 2013; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, amp., LD DLS 2002, MdR) Ⓘ necessario Ⓓ notwendig, nötig ◇ a) Ël dess ester ligher, ch’ël ne mëss ester la cauja, che n ater, ch’é forsce plü nezesciare a la ćiasa paterna ch’ël, n’à bria de jì impede ël Ël dess estr ligr, ch’ël ne mëss estr la cauŝa, che’ ǹ atr, ch’é forŝe plü necesŝare a la çhiasa paterna ch’ël, n’ha bria de ĝi iǹ pé d’ël DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:267 (MdR); b) ël é dessigü ćiamè por valch stato, olache abilitês e capazitês tant de le corp che de l’anima é nezesciaries ël é de sigü çhiamè por valq stato, olà che abilités e capacités tant de le corp che de l’anima é necesŝaries DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:269 (MdR); c) E po sul confin de stato cheste l é cose nezessarie. E po’ sul confin de stato cheste l’è cose necessarie. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:432 (col.); d) ‘L ea stà el segretario / Che sul Raccoglitore, / ‘L aea credù nezessario / De dì ben de colore. L’eva stá el Secretario / Che sul Raccoglitore, / L’avea credù necessario / De dí ben de colore. Anonim, Monumento1873:1 (amp.); e) Genofefa â spenü döta la nöt en azeté i forstis, y en injigné pro les robes nezesciares por le iade. Genofefa ā spenù dutta la noutt in azzettè i forstiis, e in injignè pro les robes necessaries DeclaraJM, SantaGenofefa1878:7 (Badia); f) ’ci a cost de tüa vita, sc’ al foss nezesciar ci a cost d’tua vita, s’ el foss’ necessario DeclaraJM, SantaGenofefa1878:77 (Badia)
s.m. sg.
ciò che occorre di necessità per un determinato scopo (fas., fod.) Ⓘ necessario Ⓓ Notwendige ◇ a) E canche l’à magnà dut, perché l’era vegnù na gran ciarestìa te chel paìsc, l’à scomenzà a mencèr l nezessèr ence a el E cànche l’ha magnà dut, perché l’era vegnù una grang ciarestia te chel pais, l’ha scomenzà a mencièr el necessari èncie a el SoraperraA, FiProdigoCAZ1841-1986:246 (caz.); b) Prima ne mancia la strada per la comunicazion col Tirolo da podè provede l nezessario da chela banda senza dazio. Prima ne manĉia la strada per la comunicazion col Tirolo da podè provvede ‘l nezessario da chella banda senza dazio. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431 (col.).

nezesciar (gad., fod., LD) ↦ nezesciar.

nezesciare (MdR) ↦ nezesciar.

nezesciario (bra.) ↦ nezesciar.

nezescità (grd.) ↦ nezescité.

nezescité Ⓔ it. necessità ‹ NECESSITĀS (EWD 5, 33) 6 1632 necessitè (Proclama1632-1991:160)
gad. nezescité Badia nezescitè grd. nezescità fas. nezessità fod. nezescité, necescité col. nezessità amp. nezessità
s.f. Ⓜ nezescités
1 necessità di procurarsi qualcosa che manca (gad., fas. R 1914/99; Mz 1976; DILF 2013) Ⓘ bisogno Ⓓ Bedarf, Bedürfnis ◇ a) y por chël büsc podôn te na caverna grana assá por nezescité da podëi abité laite döes trëi porsones pur chel busc’ pudōng t’ na caverna grana assà pur necessitè da pudei abitè laite dūs trei persones DeclaraJM, SantaGenofefa1878:33 (Badia)
2 condizione di impossibilità di fare diversamente (gad. Ma 1950; P/P 1966; DLS 2002, grd. DLS 2002, fas. R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, amp. DLS 2002) Ⓘ necessità Ⓓ Notwendigkeit ◇ a) Y defat, ch’ara s’â trat pro n’ausënza, o nezescité, de se tratigní continuamënter cun Dî E d’fatt, ch’ella s’ ā tratt pro n’auſenza, o necessitè, d’s’ trattegnì continuament’r con Dio DeclaraJM, SantaGenofefa1878:38 (Badia)
3 estrema miseria (gad.) Ⓘ necessità Ⓓ Not ◇ a) "O mi Dî! A ci ne sforza" dijera "gran nezescité na püra uma" "O mi Dì! a ci nè sforza" disc’la "grang necessitè na pura uma" DeclaraJM, SantaGenofefa1878:34 (Badia).

nezescité (gad., fod.) ↦ nezescité.

nezescitè (Badia) ↦ nezescité.

nezessario (col., amp.) ↦ nezesciar.

nezessèr (fas., caz.) ↦ nezesciar.

nezessità (fas., col., amp.) ↦ nezescité.

nfati (grd., fod.) ↦ enfati.

nfedel (grd.) ↦ infedel.

nfedeltà (grd.) ↦ infedelté.

nferé (fod.) ↦ enferé.

nfidé (grd.) ↦ enfidé.

nfilzé (grd.) ↦ enfilzé.

nfin (grd., fod.) ↦ enfin. [ 634 ]

nfina (fod.) ↦ nfin.

nfinamai (col.) ↦ enfinamai.

nfinamei (grd., fod.) ↦ enfinamai.

nfinit (grd.) ↦ infinit.

nflé (grd., fod.) ↦ enflé.

nfora (fod.) ↦ enfora.

nfré (grd.) ↦ enferé.

ngert (bra.) ↦ ingert.

ngërt (grd.) ↦ ingert.

Nghiltiera (grd.) ↦ Inghiltera.

ngian (grd.) ↦ engian.

ngiané (grd., fod.) ↦ engiané.

ngiuria (grd., fod.) ↦ enjuria.

ngiurié (fod.) ↦ enjurié.

ngiurië (grd.) ↦ enjurié.

ngiust (grd.) ↦ ingiust.

ngiustizia (grd., fod.) ↦ ingiustizia.

ngiust(o) (fod.) ↦ ingiust.

nglëisc (grd.) ↦ ingleis.

ngrandì (grd., fod.) ↦ engrandì.

ngrassé (fod.) ↦ engrassé.

ngrat (grd.) ↦ ingrat.

ngrato (fod.) ↦ ingrat.

ngropé (fod.) ↦ engropé.

ngrupé (grd.) ↦ engropé.

nia Ⓔ *NŪLLIA (da NŪLLUS) (EWD 5, 46) 6 1763 da nia; por nia ‘frustra’ (Bartolomei1763-1976:73, 93)
gad. nia mar. nia Badia nia grd. nia fas. nia caz. nia bra. nia moe. nia fod. nia amp. nuia LD nia MdR nia
pron.
assenza o negazione di valori quantitativi apprezzabili (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Mj 1929; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ niente Ⓓ nichts ◇ a) No se ciapa nia da magnar. No se chiappa nia da magnar. GiulianiGB, Gespräch1812-2014:59 (bra.); b) Sce l bincé ne jova nia, / me faré dedò mo stria Se l’Wünschè ne schóva nia, / me farè de dò mo Stria PlonerM, VedlaMuta1828*-2013:142 (grd.); c) Oh sigü, sigü, por imparè a ćiantè mëssen prümadetüt avëi na bona vusc, scenò ne somëiel nia. O sigü, sigü, por imparè a çhiantè mëss’ǹ prüma de tüt avëi ‘na bonna vuŝ, ŝenò ne somëjel nia. DeRüM, ImparèMüjica1833-1995:237 (MdR); d) Segnor Sepon nia permal / De chel che v’é scrit / Chel che a voi ve é dit / Perché chest dut val. Signor Sepong nia per mal / De chel che ve scrit / Chel che a voi ve e dit / Perché chest dut val. PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:270 (bra.); e) Sora fó ra menestra lascià stà / Che ra se brostole, ancuoi no conta nuia. Sora fò ra menestra lassà stà / Ch’a se brostole, anquoi no conta nuja. DegasperF, AgostinoCostantini1860:1 (amp.); f) El aea tegnù osservà, che canche no n’era fora nia, en curt temp vegnìa la pievia. El aea tegnù oserva, ke kan ke no n’era fora nia, ‘n kurt temp vegnia la pievia. BrunelG, Cianbolpin1866:2 (caz.); g) Ma l n’i ie suzedù nia de mel, y l à dit cun la mans auzedes: chësta usc ie unida da ciel! ma̤ l n’i íe sutsędú nía̤ dę męl, i l a dit ku la̤ ma̤ŋs outsę́dęs: "ká̤šta̤ už íe uní[da̤] da̤ tšíel! RifesserJB, Tëune1879:108 (grd.) ☟ nula2
avv.
1 collegato a un avv. o a un agg. esprime il concetto opposto in una maniera tuttavia attenuata (gad. V/P 1998, grd. L 1933; Ma 1953; F 2002, fas. R 1914/99; DILF 2013, amp., MdR) Ⓘ non Ⓓ nicht ◇ a) Y do nia tröc dis, abiné ch’al â le fi plü jonn döt inadöm, s’un é jü demez te n paisc dalunc E dó nia trötsch dìs, abinè ch’al áva l’fi plö schón, dütt inadüm, s’ en é schü demez teng paijsch da luntsch HallerJTh, FigliolProdigoBAD1832:139 (Badia); b) Co te sënteste pa? / Nia dërt bëin. Co te sënteste pa? / Nia dërt bëiǹ. DeRüM, OhAmico1833-1995:256 (MdR); c) Ah, cumpere, ncuei me per, che no stajëis nia mel Ah, cumpère ëncoi më pèr, che no stas̄ëis nia mèl VianUA, JanAmalà1864:200 (grd.); d) E parlando de costore / Vieno a dì de zerte outre, / Nuia da manco pecatore / De chi verso nosoutre. E parlando de costore / Vieno a dí de certe autre, / Nuja da manco peccatore / De chí verso nosautre. Anonim, Monumento1873:1 (amp.)
2 avverbio di negazione, secondo elemento della negazione doppia (gad. P/P 1966; V/P 1998, grd. G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002, fas. R 1914/99, fod. Pz 1989; Ms 2005, MdR) Ⓘ non Ⓓ nicht ◇ a) Prüma ne me plej bele nia chëst corù blanch e ros. Prüma ne me pläŝ bel[e] nia quest corù blanc e ross. DeRüM, Mercadant1833-1995:286 (MdR); b) N’é pa nia da rí! / Fosc ch’al [n’] é val’ de ri! N’é pa nia da rì! / Fôsc ch’al [n’] é vâl’ d’rî! PiccolruazA, Scassada1848-1978:71 (Badia); c) Oh, per chel no é po nia paura, anzi la volesse po veder bolintiera, che se la é tant bela che vo, dapò me n vae bolintiera e content. Oh! per kel no e pò nia paura, anʒi la volese po vedér bolentiera, ke se la é tan bela ke vo, dapò me n vae bolentiera e kontent. BrunelG, Cianbolpin1866:4 (caz.); d) Mo nosc lingaz ne se lascia nia scrí belavisa coles lëtres talianes. Mo nosc’ lingaz nè sè lascea nia scrì bell’ avvisa colles lettres talianes. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:III (Badia)
da nia (gad. P/P 1966; V/P 1998, grd. F 2002, fod. P/M 1985; Ms 2005, MdR) Ⓘ senza valore Ⓓ nichts wert, wertlos ◇ a) ie ve suplichëie de vere cuer de me cunzeder l destacamënt dai plajëies da nia dla tiera, per me fé dëni dla alegrëzes dl ciel. je ve suplicheje dë vöre cuer de me concöder ‘l destacament dai plaseiès da nia d’la tiara, per më fe dang’n del’ allegrèzes del ciël. RungaudieP, LaStacions1813-1878:91 (grd.); b) alincuntra le servidù frat e da nia vëgn condanè a l’incuntra le servidú frad e da nìa vëgn condannè DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:270 (MdR); c) al ê de na vita tan flacia, y tan bun da nia, che ater co al vendicass cun iustizia les ofejes fates ad atri, che al nen soportass zënza fin de chëres ch’i vëgn fates ad ël instës al è dẹ na vita tan flaća, e tan bun da nia, che atr ch’al vẹndicassa con giustizia lẹs o̮ffẹsẹs fattẹs ad attri, ch’al n’so̮ppo̮rtassa zånza fin dẹ callẹs ch’i vagn fattẹs ad al instass PescostaC, DecameronIXBAD1875:652 (Badia) ◆ net

nia 1 (gad. V/P 1998; DLS 2002, grd. L 1933; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ niente di niente Ⓓ überhaupt nichts, gar nichts ◇ a) Basta! ëi m’ova pa dit dant, che zeche iel pa dlonch, ma tlo n iede no iel pa nët nia! Bàŝta! ëi m’òva pa ditt dànt, che zöchë jèl pa dlonch, mà tlò ‘n jèdë non jèl pa nètnia! VianUA, FredescSurans1864:197 (grd.)

2 (gad., fas., MdR) Ⓘ per niente Ⓓ überhaupt nicht ◇ a) Vos ne m’incomedëis nët nia vos. Stede ćiamò n’orela pro me. Vos ne m’incomedëis nëtt nia vos. Stéde çhiamò ‘n’ orella prò mè. DeRüM, CiTëmp1833-1995:249 (MdR); b) No assà paura neto nia, / Che ogneun dorm da chiò fin ta Penìa. No asà paura neto nia, / Ke ognùn dorm da klo fin ta Penia. BrunelG, MusciatSalin1845:8 (bra.); c) Sigfrid ne desprijâ nët nia la compagnia di ciavaliers Sigfrid nè desprijà nett nia la compagnìa di cavalieri DeclaraJM, SantaGenofefa1878:89 (Badia) ◆ nia demé (gad.) Ⓘ non solo Ⓓ nicht nur ◇ a) Cun l’imparé la dotrina amënt / ne sunsi nia ma dër contënt. / Mo iö me pënsi che tö te sides / chëst ann che vëgn / chël tan plü derijënt. Coll’ imparë la dottrina a mänt / Né sunse nia ma där contänt. / Ma iö [ 635 ] me pense, che tö te sies / Käscht an, che väng / Käll tang Plü d’rsänt. PezzeiJF, GMiribung1819-2010:200 (Badia) ◆

per nia (gad. B 1763; P/P 1966, grd. A 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; DLS 2002; DILF 2013, fod. Ms 2005) Ⓘ invano Ⓓ umsonst ◇ a) E gio crese che no per nia / Me assade chiamà da chesta via. Ö iò creschö chö no per nia / Mö asadö chiama da cöstô via. ZacchiaGB, CianzonSonador1858-1995:164 (bra.); b) ma ge é stat dit da valgugn che chest saroe perder la fadìa per nia ma ge è stat dit da valgugn che chest zaroe perder la fadìa per nìa SommavillaA, DecameronIXMOE1875:639 (moe.); c) Mo por gauja ch’al i é sté dit da valgügn, che süa fadia foss por nia Ma per gauža, ch’ål i é stę dit da valgun, che süa fadia fossa pẹr nia PescostaC, DecameronIXCor1875:653 (Badia); d) Ma davia che i fova stat dit per valgun, che si fadia fossa per nia Må dåvia che i fo̱a sta dit pęr vålgun, che si fådia fo̬ssa pęr nia RifesserJB, DecameronIXGRD1875:654 (grd.).

nia (gad., mar., Badia, grd., fas., caz., bra., moe., fod., LD, MdR) ↦ nia.

nianca (grd.) ↦ nience.

nibl (grd.) ↦ niol.

nibla (grd.) ↦ niola.

nicio Ⓔ mozione di ven. nicia ‘nicchia’ (da *NĪDICULĀRE) (Gsell 1990a:133) 6 1878 niccio (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:61)
gad. nicio mar. nicio Badia nicio fas. nicio amp. nicio
s.m. Ⓜ nici
luogo angusto o appartato, atto a proteggere dall’altrui vista (gad. Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998) Ⓘ nascondiglio Ⓓ Schlupfwinkel ◇ a) Debann porvâra de s’ascogne col pice al mí, ch’ara podô, tl gröm de müstl te chël püre nicio, por se dlacé manco D’ban purvāla d’s’ascogne col picce al mì, ch’ella pudō, t’ l grum d’must’l t’ chel pure niccio, pur sè d’laccè manco DeclaraJM, SantaGenofefa1878:61 (Badia).

nicio (gad., mar., Badia, fas., amp.) ↦ nicio.

Nicolao (fod.) ↦ Micolau.

Nicolò (fas.) ↦ Micolau.

nida Ⓔ prelat. *NĪTA (EWD 5, 49) 6 1864 nida (VianUA, JanTone1864:198)
gad. nida mar. nida Badia nida grd. nida fod. nida amp. nida LD nida
s.f. sg.
liquido lattiginoso che si ottiene, quale residuato nella preparazione del burro, sbattendo la crema nelle zangole (gad. A 1879; G 1923; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fod. A 1879; G 1923; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002, amp. Mj 1929; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ latticello Ⓓ Buttermilch ◇ a) ma sce la tira do si oma dala lat, y brama, y nida, y ciot, y sieres, y smauz ma ŝe la tira dò si òma dàla làtt, y bràma, y nida, y ĉot, y siëres, y smauz VianUA, JanTone1864:198 (grd.) ☟ lat de pegna.

nida (gad., mar., Badia, grd., fod., amp., LD) ↦ nida.

nience Ⓔ nordit. gnanca ‹  *NE(C)ANQUE (EWD 3, 405) 6 1828 n’ianc(ung vödl) (PlonerM, VedlaMuta1828*-2013:141)
gad. gnanca mar. gnanca Badia gnanca grd. nianca fas. nience caz. nience bra. nience moe. nince fod. gnánca, nence † col. gnanca amp. gnanche LD nience
avv.
riprende o rafforza una negazione già espressa o sottintesa (gad. P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. G 1923; L 1933; Ma 1950; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Q/K/F 1983; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ neppure, nemmeno, neanche Ⓓ nicht einmal, auch nicht ◇ a) Ie son vedla y smarida, / nianca n vedl me marida. Je song vödla y smarida, / n’iancung Vödl me marida. PlonerM, VedlaMuta1828*-2013:141 (grd.); b) Ma Gejù à dit: nience gé no te condène, va, e ades a vegnir no pecèr più. Ma Gesú a dit: niendghie je no te condene, va, e adess l’a vegnir no peggjer pglú. HallerJTh, MadalenaCAZ1832:157 (caz.); c) e vos no m’aé dà mai gnanche un caureto da magnà coi miei amighe e vos no m’avé dà mai gnanche un cauretto da magnà coi miei amighe ConstantiniM, FiProdigoAMP1841-1986:256 (amp.); d) e mi no v’è mei dejobedì, e no m’ei dé nence n asol da mangé co miei amisc e mi no v’è mei disobedì, e no m’èi dè nèncie ung azol da mangiè co miei amiss DebertoM, FiProdigoFOD1841-1986:262 (fod.); e) Ma co i và fora di suoi, / d’aga de ita un carantan, / gnanche brodo de fajoi / El no zerca in duto ‘l an. Ma co i va fòra di suoi, / d’agadeìta un carantàn, / gnanche brodo de fagioi / El no z̄erca in duto l’an. DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:115 (amp.); f) Per chest l’é ben bon / Ma nience no podea / Perché concors no n’aea / Che piovan no i l’à fat. Perchest le ben bon / Ma niencie no podea / Perche concors no naea / Che Piovan no i la fat. PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:266 (bra.); g) Dala ciarestia, che fova, messova ël se cuntenté de maië cun chëla besties; ma nianca de chëla roba no giatovel assé. Dalla tgiàrestia, chë foa, mëssòva ël së cuntëntè de majë con chëlla bösties; ma nànche de chëlla ròba non giatovel assè. VianUA, FiProdigo1864:192 (grd.); h) A Lienz no n é palazi ne gran signori, che se sà, ma gnanca gran povertà. A Lienz non è palázzi nè gran signori, che se sa, ma neanca gran povertà. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431 (col.); i) nia plü, nia! Gnanca sorëdl no, che lomina pö por düc nia plou, nia! nianche sored’ l no, che lumina pou pur duttg’ DeclaraJM, SantaGenofefa1878:14 (Badia); j) Ince n reflun ne, gnanca na storta parora? Incie ‘ng refflung nè, nianca na storta parora? DeclaraJM, SantaGenofefa1878:93 (Badia).

nience (fas., caz., bra., LD) ↦ nience.

nierf (grd., fod.) ↦ nerf.

nigol (fas.) ↦ niol.

nìgola (fas., bra.) ↦ niola.

nigun (col.) ↦ negun.

Nilo 6 1873 Nilo (Anonim, ManageriaComunal1873-1973:33)
amp. Nilo
topon.
maggiore fiume africano (amp.) Ⓘ Nilo Ⓓ Nil ◇ a) Eco, un cuarto cocodrilo / Un rarissimo eśenplar / De ra Boite e del Nilo / Molto pratego del mar. Ecco, un quarto coccodrillo / Un rarissimo esemplar / Dera Boite e del Nilo / Molto pratego del mar. Anonim, ManageriaComunal1873-1973:33 (amp.).

Nilo (amp.) ↦ Nilo.

ninà (col.) ↦ niné.

nince (moe.) ↦ nience.

niné Ⓔ ven. ninar, forme con -a- x nana (Gsell 1990a:133) 6 1763 ninè ‘cunor’ (Bartolomei1763-1976:89)
gad. niné mar. nainé Badia niné grd. nané fas. nanèr bra. nanar moe. nanar fod. niné col. ninà amp. nanà LD nané
v.tr. Ⓜ nina
dondolare un bambino tenendolo tra le braccia o facendo oscillare la culla per acquietarlo o facilitarne il sonno (gad. B 1763; A 1879; G 1923; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; G 1923; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; G 1923; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ ninnare, cullare Ⓓ wiegen ◇ a) Mia uma n’odô nëine danfora les crusc, che dô [ 636 ] gní porsura mi ce, canch’ara me nainâ söle brac Mia uma n’udō neine dang fora les crusc’, ch’dō gnì pursura mi ciè, cang ch’ella m’neinā soul bracc’ DeclaraJM, SantaGenofefa1878:121 (Badia)
se niné (gad.) Ⓘ dondolare Ⓓ wiegen ◇ a) Ai stracia la desgraziada dî lunc ite por la boscaia, cina ch’ai ê rová a n plaz lëde, incercené ite da pecios alc y fosc, da nogares forestes y scöres, y brüsces, che se nainâ Ei straccea la desgraziada dī lunc’ ite pur la boscaia, cina ch’ei ē r’va a ‘ng plāz lede, incercenè ite da pecceŏs altg’ e fosc’, da nugares forestes e scures, e brusces, che sè neinā DeclaraJM, SantaGenofefa1878:26 (Badia).

niné (gad., Badia, fod.) ↦ niné.

nino (amp.) ↦ min.

nino (mar.) ↦ neine.

nio (gad., mar., Badia) ↦ niol.

nió (fas., caz.) ↦ iniò.

nioch (grd.) ↦ gnoch.

niol Ⓔ *NĪBULUS (Gsell 1990a:133) 6 1763 al vaegn da niu ‘obnubilo’ (Bartolomei1763-1976:68)
gad. nio mar. nio Badia nio grd. nibl fas. nigol fod. niol amp. nool LD niol
s.m. Ⓜ nioi
nube, per lo più con una sfumatura di instabilità (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998, grd. A 1879, fas. R 1914/99; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pz 1989, amp. A 1879) Ⓘ nuvola Ⓓ Wolke ◇ a) La löna ê bele jö, niui folá curî le cil, incëria döt scurité y n gran vënt urlâ inanter chi lëgns. La luna ē belle jou, nioi follà curī ‘l ceìl, incearia dutt scuritè e ‘ng grang vent urlava inant’r chi leng’s. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:31 (Badia); b) y vé, te na ota se desfej fora i niui, y sorëdl dá ite cialt y amabl te chëra caverna E vè, t’ na ŏta sè desfesc’ fora i nioi, e sored’l dà ite cialt e amabile te chella caverna DeclaraJM, SantaGenofefa1878:34 (Badia); c) Y le nio sëgn sciampa, y sorëdl a füch / Indorëia les pizes de nosc bel pice lüch E l’nío seng sampa, e sorádl a füc / Indorája les pizzes de nos bell pitse lüc PescostaC, MëssaPescosta1879:5 (Badia).

niol (fod., LD) ↦ niol.

niola Ⓔ *NĪBULA (Gsell 1990a:133) 6 1763 grand neora ‘turbo’; neora ‘nubes’ (Bartolomei1763-1976:82, 88)
gad. niora mar. niora Badia neura grd. nibla fas. nìgola bra. négola, nìgola fod. neola amp. neola LD niola MdR neura
s.f. Ⓜ nioles
nube, per lo più con una sfumatura di instabilità e inconsistenza (gad. B 1763; A 1879; A 1895; G 1923; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; G 1923; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; G 1923; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Mj 1929; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ nuvola Ⓓ Wolke ◇ a) Amici che fede scomët / Inte la fortüna, / É neures che plöia impormët / E n’en dà degüna. Amici che fede scomëtt / Inte la fortüna, / É neúres che pleuja impormëtt / E n’eǹ da degüna. DeRüM, FalscheFreunde1833-1995:292 (MdR); b) Ló era un auter mago che aea un gran muge de nìgole te un sach Lo erô un auter mago chö aöa un grang mugö dö nuvolö tö un sach ZacchiaGB, Filamuscia1858*:4 (bra.); c) No ‘l é cioudo ancuoi, ne fiedo, / no ‘l é vento, ‘l é delver… / una neola ió no vedo… / ‘l é un bel tenpo, ‘l é sinzier! No le cioudo anquoi, ne fiedo, / no le vento, le del ver… / una neola io no vedo… / le un bel tempo, le sinzier! DegasperF, ARaMeNoiza1860*-1975:108 (amp.); d) N seniëur, che no n’ova abadà a chësc cumand, o che se l ova desmincià, jiva per chëla stredes fuman che jiva su de vera nibles. Uŋ Signour, chë non òva abbadà a chëst cumànd, o chë sël, òva dösmëntgià, s̄iva per chëlla stredes fumàŋ chë s̄iva su de vera nibles. VianUA, FuméTabach1864:197 (grd.); e) Spo i ál ciamó dé la benedisciun, y é jü sö al Cil, y na niora d’or i l’á sotrat ai edli. Spo i àle ciamò dè la benedisiung, ed è jou sou al Ceìl, e na neura d’or i l’à souttratt’ ai oudli. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:75 (Badia); f) che valgun mënsc ne n’an udù nce la plu pitla nibla sun ciel. kę va̤lgúŋ ma̤ŋš nęn a-ŋ udú ntxę la̤ plu pítla̤ níbla̤ sun tšíel. RifesserJB, SurëdlPlueia1879:107 (grd.).

niola (LD) ↦ niola.

niora (gad., mar.) ↦ niola.

nipote (gad., Badia) ↦ nepot.

nisun (moe.) ↦ nesciun.

njeneglé (fod.) ↦ enjenedlé.

njigné (fod.) ↦ enjigné.

njinië (grd.) ↦ enjigné.

nju (grd., fod.) ↦ enjù.

nla (grd., fod.) ↦ enlà.

nlo (fod.) ↦ enlò.

nlouta (fod.) ↦ enlaouta.

nmaginé (fod.) ↦ imaginé.

nnamoré (fod.) ↦ enamoré.

nnavò (fod.) ↦ inaò.

nnier (fod.) ↦ inier.

nniò (fod.) ↦ iniò.

no Ⓔ NŌN (EWD 5, 54) 6 1631 (uolà che) nô (Proclama1631-1991:156)
gad. no mar. no Badia no grd. no fas. no bra. no fod. no col. no amp. no, non LD no
avv.
1 avverbio di negazione semplice (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ non Ⓓ nicht ◇ a) ma no me ngiane / t’este sté nte n auter luoch? ma no me ingane / tes te ste enten auter luog: PezzeiJF, TTolpei1805-2010:189 (fod.); b) No se ciapa nia da magnar. No se chiappa nia da magnar. GiulianiGB, Gespräch1812-2014:59 (bra.); c) Abënche l fova fi de Die / Y no de Sant Ujep l sie. Abënke l foa fi de Die / I no de Sant’ Uſhep l sie. PlonerM, GratulazionMahlknecht1813-1915:62 (grd.); d) Tö as imparé a lí franch le talian, / no te le lascé jí plü fora dla man. Tö aas imparë a lí franc ‘l taliang, / Nó t’ l laschë schi plü fora dla mang. PezzeiJF, GTerza1819-2010:196 (Badia); e) Por chësc no pa te perde d’ardimënt. Pör käscht noppa të perder d’ardimänt. PezzeiJF, MCamploj1819-2010:197 (Badia); f) Dijëde ala mutans / De no fé plu basterc! Diſhëde ala mutans / De no fe plu basterc! PlonerM, CuraziansBula1828-1915:64 (grd.); g) olà éi pa, chi che te à acusà? No él nesciugn, che te à condanà? ollá ei pó, chi che te a accusá? No él neshun, che te a condaná? HallerJTh, MadalenaCAZ1832:157 (caz.); h) dime non éelo un doer de fei un bon disnà e de stà alegre dime non èvelo un dover de fei un bon disnà e de sta allegre ConstantiniM, FiProdigoAMP1841-1986:256 (amp.); i) Mo demò no piovan / Mai deventarà, e no a Sèn Jan / E dapò per sta outa ge pardonon. Mo demo no Piovan / Mai deventera e no a Sen San / E dapo per stouta gie pardonon. PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:269 (bra.); j) No cumpere, chësc no poss’ ie fé, che po degun guant me jiss a drët, y de me n cumpré de nuef no é l muet. No cumpère, chëst no pòss’ jö fè, che pò deguŋ guànt më s̄is a drèt, y de mën cumprè de nuef nòn hè ‘l muet. VianUA, JanAmalà1864:199 (grd.); k) L é n pez che no ve vede. L’è un pez che no ve vede. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431 (col.); l) Segnor mio, giö no vegne a la [ 637 ] tova prejenza per vendicazion che giö me spete de l’ofeja che m’é stat fat Signor mio, giö non vegne alla toa presenza per vendicazion che giö me aspette dell’ offesa che m’è stat fat SommavillaA, DecameronIXMOE1875:639 (moe.); m) No pité, mi caro fi, ara ne stá en me de vire o de morí No pittè, mi caro fì, ella nè sta in mè d’vire o d’morì DeclaraJM, SantaGenofefa1878:62 (Badia)
2 avverbio negativo olofrastico, equivalente cioè a una frase intera (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002) Ⓘ no Ⓓ nein ◇ a) En ben. Tant volede pa lassù? / Dajene che che volede. / No! Cognede dir. En beng: tang volede pà lassù? Daschéne che che volede. / No: cognede dir. GiulianiGB, Gespräch1812-2014:59 (bra.); b) Tost sauté, / Tost sci, sci! / /Tost no, no! / La va pa bën dedò! Tost sautè, / Tost shi, shi! / Tost no, no! / La va pa bën de do! PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:57 (grd.); c) A chi da Pera ge volon ensegnar / Colpes e bote ge volon dar. / No doi, no trei, no sie, / Ma da ciaf fin a pie. A ki da Perra je volóng ‘nsegnár / Kolpes e bote je volóng dar. / No doi, no trei, no sie, / Ma da čaf fin a pie. BrunelG, MusciatSalin1845:6 (bra.); d) No, no se redion No, no se redion PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:269 (bra.); e) Aposta no, dij l ost, percie ue udëi, chi ch’à da cumandé te cësa Apòsta no, diŝ l’òst, pertgë voi udëi, chi ch’hà da cumandè te tgèsa VianUA, OstFëna1864:196 (grd.); f) Ah no, Pere, che ne nes lascëis morí da fan Ah no, Pere, che nè nes lasceis morì da fang DeclaraJM, SantaGenofefa1878:33 (Badia); g) "Él chisc ciüfs?" damanel. "No", dij la uma, al é pieries "Elle chisc’ ceuff?" daman’l. "No", disc’ la uma, el è pěries DeclaraJM, SantaGenofefa1878:47 (Badia)
dì de no (gad. P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. L 1933; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; DLS 2002; DILF 2013, fod. DLS 2002; Ms 2005, amp. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ dire di no Ⓓ nein sagen ◇ a) l se la rì e ciala ju / l trëma e disc de no al sela ri e chiala su / al trema e dis de no PezzeiJF, TTolpei1805-2010:192 (fod.) ◆ no… no (gad. P/P 1966; V/P 1998, grd. L 1933; F 2002, fas. R 1914/99) Ⓘ né… né Ⓓ weder… noch ◇ a) gauja, ch’al tomará fora, no dër marou, no blot badiot gausa, ch’el tomarà fora, no der marêo, no blott badiott DeclaraJM, SantaGenofefa1878:IV (Badia); b) nia, no n post süt, no na bromora sö na trognora no ‘ng post sūtt, no na bromora sou na trognora DeclaraJM, SantaGenofefa1878:32 (Badia) ☟ ne… ne.

no (gad., mar., Badia, grd., fas., bra., fod., col., amp., LD) ↦ no.

(mar.) ↦ nuef1.

(mar.) ↦ nuef2.

nobel Ⓔ (a)it. nobile (GsellMM), evt. x dt. nobl 6 1631 Nobile (Proclama1631-1991:156)
gad. nobl mar. nobl Badia nobl grd. nëubl, nobl fas. nòbol, nòbil † caz. nobile bra. nobl fod. noubl, nobil † col. nobel, nobile amp. nobile LD nobel MdR nobl
agg. Ⓜ nobli, nobla, nobles
1 appartenente, per nascita o per investitura, a una classe già considerata superiore o avente diritto a particolari distinzioni e privilegi, in particolare negli ordinamenti monarchici (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pz 1989; DLS 2002, amp. A 1879; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ nobile Ⓓ adelig, vornehm ◇ a) Canch’ël à finì, dij le boadù: "Odé, nobl Signur Vicare, iö sun vedl e n püch de valch mëssi bëire." Quanch’ ël ha finì, diŝ le boadù: "Odé, nobl Signur Vicare, jeu suǹ vedl e ‘ǹ püc de valq mëssi bëire." DeRüM, VizBëire1833-1995:275 (MdR); b) l pare nobile de chesta familia é mort il parö nobile dö chöstô familia ö mort ZacchiaGB, FamilieNobile1858*:1 (bra.); c) na nobla signura dala Gascogna é jüda a dlijia al Sant Sepolcher na nobla signura dala Gascogna é jüda a dlijia al Sant Sepolcher PescostaC, DecameronIXMAR1875:650 (mar.); d) na nobla signura de Guascogna é jüda teco na pelegrina al Sant Sepolcher na no̲bil signura dẹ Guascogna è žüda tęco̮ na pẹllẹgrina al Santo̮ Sẹpo̮lcro̮ PescostaC, DecameronIXBAD1875:652 (Badia); e) na nobla seniëura dla Guascogna ie jita a dlieja al Santo Sepolcro nå no̱bil sęgnęura dla Guascogna ię žita å dlięžå ål Santo Sepo̬lcro RifesserJB, DecameronIXGRD1875:654 (grd.); f) na nobil signoura de Guascogna é juda a gliejia al Santo Sepolcro na no̲bil signo̮ura de Guascogna è žuda a gliẹžia al Santo Sepo̮lcro PescostaC, DecameronIXFOD1875:655 (fod.); g) Finalmënter alza le grof süa usc rota: Nobli ciavaliers, servi fedei ponsede, (dijel) chësta dona é mia sposa Genofefa Finalment’r alza ‘l grof sua usc’ rotta: Nobili cavalieri, servi fedeli pungsede, (disc’l) chesta donna è mia sposa Genofefa DeclaraJM, SantaGenofefa1878:98 (Badia); h) Ai damanâ coch’ al â podü deventé, che la nobla contëssa ne n’ê morta da fan y por le frëit Ei damanā cocch’ al ā pudù d’venté, ch’la nobil contessa nen ē morta da fang e pur ‘l freit DeclaraJM, SantaGenofefa1878:104 (Badia)
2 dotato di requisiti di eccellenza, purezza, perfezione (anche in senso ironico) (gad., amp.) Ⓘ nobile Ⓓ edel ◇ a) ’Es à anche ra bustines / Sta nobil signorines / E ce tirà sora ch’ ’es farà / Parcé che i tosc vade là. Es ha anche ra bustines / Sta nobil signorines / E ce tirà sora ches farà / Parcé che i tos vade là. Anonim, TosesCortina1873-1938:30 (amp.); b) Golo conesciô avisa le spirit dl grof, ch’ê iüst, nobl, plëgn de compasciun y generus Golo conesceō avviſa lo spirito d’l grof, ch’ē giust, nobile, plengn’ de compassiung e generoso DeclaraJM, SantaGenofefa1878:12 (Badia).

nobel (col., LD) ↦ nobel.

nobelté Ⓔ it. nobilità 6 1878 nobiltè (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:1)
gad. nobilté Badia nobilté fas. nobiltà
s.f. Ⓜ nobiltés
condizione di chi è di nobile stirpe e gode dei privilegi a ciò connessi (gad., fas. DILF 2013) Ⓘ nobilità Ⓓ Adel, Vornehmheit ◇ a) Tal ê dan 1000 agn le Brabant, vijin ala Francia, patria de S. Genofefa, governé da n düca de gran nobilté Tal ē dang 1000 angn’ ‘l Brabante, vijing alla Francea, patria de S. Genofefa, governè dang duca de gran nobiltè DeclaraJM, SantaGenofefa1878:1 (Badia).

nobil † (fod.) ↦ noubl.

nòbil † (fas.) ↦ nòbol.

nobile (caz., col., amp.) ↦ nobel.

nobiltà (fas.) ↦ nobelté.

nobilté (gad., Badia) ↦ nobelté.

nobl (gad., mar., Badia, grd., bra., MdR) ↦ nobel.

nòbol (fas.) ↦ nobel.

nodà (amp.) ↦ nodé.

nodar (bra., moe.) ↦ nodé.

nodé Ⓔ *NOTĀRE ‹  NATĀRE (EWD 5, 56) 6 1763 nodè ‘nato’ (Bartolomei1763-1976:89)
gad. nodé mar. nodé Badia nudè grd. nudé fas. nodèr bra. nodar moe. nodar fod. nodé amp. nodà LD nodé
v.intr. Ⓜ noda
1 di persona o animale, spostarsi nell’acqua compiendo una serie di opportuni movimenti coordinati (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P [ 638 ] 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; L 1933; Ma 1953; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, amp. Q/K/F 1983; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nuotare Ⓓ schwimmen
2 di corpo inanimato, stare a galla o essere immerso in un liquido (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; L 1933; Ma 1953; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, amp. Q/K/F 1983; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nuotare, galleggiare Ⓓ schwimmen ◇ a) Era un pìcol cest che nodaa su l’aga. Era un picol tschöscht chö nodaa sul aga. ZacchiaGB, Filamuscia1858*:1 (bra.).

nodé (gad., mar., fod., LD) ↦ nodé.

nodèr (fas.) ↦ nodé.

noe Ⓔ comp. di no + eh 6 1858 noö (ZacchiaGB, DoiSores1858*:3)
fas. noe bra. noe
avv.
intercalare che normalmente attende risposta affermativa, rivolta a una singola persona (tu) (fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DILF 2013) Ⓘ non è vero ?, nevvero Ⓓ nicht wahr ◇ a) La é jita ló dal Salvan e la ge à servì, ma la dijea semper: Noe che ciape ence gio na viesta de òr? La ö schita lo dal Salvan ö la gö a servi, ma la disöa semper: Noö chö tschappö öntschö gio no viesta dö or. ZacchiaGB, DoiSores1858*:3 (bra.).

noe (fas., bra.) ↦ noe.

noe (amp.) ↦ nuef2.

noëi (mar.) ↦ nevei.

noel (fas., fod., amp.) ↦ novel.

noela (gad., mar., Badia, fas., fod.) ↦ novela.

noera (mar.) ↦ nevera.

nöf (moe.) ↦ nuef1.

nöf (moe.) ↦ nuef2.

nogaa (fas.) ↦ nogara.

nogara Ⓔ trent. nogara ‹ *NUCĀRIA (EWD 5, 57) 6 1878 nugares pl. (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:26)
gad. nogara Badia nogara fas. nogaa moe. nogara fod. nogara col. nogara
s.f. Ⓜ nogares
grande albero della famiglia delle Juglandacee (Juglans regia l.) (gad. Ma 1950; P/P 1966; Pi 1967; DLS 2002, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pz 1989) Ⓘ noce Ⓓ Nussbaum, Walnussbaum ◇ a) Ai stracia la desgraziada dî lunc ite por la boscaia, cina ch’ai ê rová a n plaz lëde, incercené ite da pecios alc y fosc, da nogares forestes y scöres, y brüsces, che se nainâ Ei straccea la desgraziada dī lunc’ ite pur la boscaia, cina ch’ei ē r’va a ‘ng plāz lede, incercenè ite da pecceŏs altg’ e fosc’, da nugares forestes e scures, e brusces, che sè neinā DeclaraJM, SantaGenofefa1878:26 (Badia).

nogara (gad., Badia, moe., fod., col.) ↦ nogara.

noi (bra., col.) ↦ nos.

noiauter (col.) ↦ nosautri.

noiautres (moe.) ↦ nosautri.

noizo (amp.) ↦ nevic.

nojela Ⓔ ven. nośela ‹ NUCELLA (EWD 5, 73) 6 1878 nuscelles pl. (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:55)
gad. nojela Badia nujela fas. nojela fod. nojela amp. nojela LD nojela
s.f. Ⓜ nojeles
il frutto e il seme del nocciòlo (gad. G 1923; Ma 1950; P/P 1966; DLS 2002, fas. R 1914/99; G 1923; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. G 1923; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Mj 1929; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nocciola Ⓓ Haselnuss ◇ a) Tra chësc tëmp êra afacendada ad abiné sö por l’invern poms y përs salvari, fajöi, nojeles, paromores, pomacian, y düc i früc da podëi mangé Tra chesc’ temp ēla affaccendada ad abbinè sou pur l’ingvēr pom e per selvari, fasceoui, nuscelles, paromores, pomaciang, e duttg’ i fruttg’ da pudei mangiè DeclaraJM, SantaGenofefa1878:55 (Badia).

nojela (gad., fas., fod., amp., LD) ↦ nojela.

nolafé Ⓔ NON ILLA FIDĒS 6 1873 no la’ fè (Anonim, ManageriaComunal1873-1973:38)
amp. nolafé
interiez.
formula di giuramento negativo (amp. Q/K/F 1983; C 1986) Ⓘ affé Ⓓ bei Gott ◇ a) No ve lascio coscì presto / Ve lo śuro, nolafé / Contentae ades de chesto / El restante el sentirè. No ve lascio cosci presto / Velo zuro, no la’ fè / Contentae adès de chesto / El restante el sentirè. Anonim, ManageriaComunal1873-1973:38 (amp.).

nolafé (amp.) ↦ nolafé.

noma Ⓔ NON MAGIS (Q/K/F 1983:213) 6 1844 nòma (DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:113)
amp. noma
avv.
unicamente (amp. Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002) Ⓘ solamente, solo, soltanto Ⓓ lediglich, nur, bloß, ausschließlich ◇ a) Ce magnas da inperator / cojinade a uśo Franza, / ch’a sentì noma ‘l odor / se s’inbalsama ra panza! Ce magnàs da inperatór / coginade a uso Franz̄a, / c’ a sentì nòma l’odór / se s’ inbàlsama ra panz̄a! DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:113 (amp.).

noma (amp.) ↦ noma.

nominà (amp.) ↦ nominé.

nominar (bra., moe.) ↦ nominé.

nominé Ⓔ it. nominare ‹ NŌMINĀRE (EWD 5, 58) 6 1832 nominé (HallerJTh, FigliolProdigoBAD1832:139)
gad. nominé mar. nominé Badia nominé grd. numiné fas. nominèr bra. nominar moe. nominar fod. nominé amp. nominà LD nominé
v.tr. Ⓜ nomineia
1 indicare con un nome, chiamare, in modo da poter distinguere e designare (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nominare, chiamare Ⓓ benennen, nennen ◇ a) Iö ne sun pa plü dëgn d’ester nominé to fi; fáme sciöch’ un de tü sorvidus. Jö ne sung pa plö daign d’ester nominé to fi; fáme shö, ch’un de tü servidus. HallerJTh, FigliolProdigoBAD1832:139 (Badia); b) No son plu degno da ester nominé vost fi: Toleme come per una de voste oure. No song plu degno da ester nominé vost fí: Toléme come per una de voste oure. HallerJTh, FigliolProdigoFOD1832:151 (fod.); c) Iö ne sun plü dëgn d’ester tlamé (nominé) osc fi, toleme demó sö sciöche un d’üsc fanc. ieù ne sung plèu dagn d’ester tlamè (nominè) osc fi, tolèmme demò seù sùcche ung d’osc fancc. FlatscherGV, FiProdigoBAD1841-1986:248 (Badia); d) anzi dötes les bones umes i mostrâ cui dëic a süa filiolanza la signorina (inlaota nominân insciö ince les prinzipësses) anzi duttes les bones umes i mostrā cui deitg’ a sua filiolanza la Signorina (illaota nominang ingsceou incie les principesses) DeclaraJM, SantaGenofefa1878:3 (Badia)
2 citare, menzionare o ricordare attraverso il nome (gad. A 1879, grd. A 1879; F 2002, fas. A 1879; DILF 2013, fod. A 1879; Ms 2005, amp. A 1879) Ⓘ nominare Ⓓ erwähnen ◇ a) La seconda ciasa nobile é che- [ 639 ] la del Savoi. Chesta é ence nominada ta la geografìa de Fascia. La söcondö tschiasa nobilö ö chöllo del Savoi. chösto ö öntscha nominata talla geografia dö Fassa. ZacchiaGB, FamilieNobile1858*2 (bra.); b) y sce valgügn me nominëia chëra desgraziada, le copi e se valgungn’ mè nomineia chella desgraziada, ‘l copi DeclaraJM, SantaGenofefa1878:31 (Badia)
p.p. come agg. Ⓜ nominés, nomineda, nominedes
indicato con un nome (gad., grd. F 2002) Ⓘ chiamato Ⓓ genannt ◇ a) La tor destinada por i malfaturs y por chësc nominada "Tor di condaná", ê spaventosa a odëi La torr destinada pur i malfattori, e purchesc’ nominada Torr di condannà, ē spaventoſa a udei DeclaraJM, SantaGenofefa1878:13 (Badia); b) y fat adinfora n stromënt, nominé crusc e fatt d’ingfora ‘ng strument, nominè crusc’ DeclaraJM, SantaGenofefa1878:74 (Badia)
inominé.

nominé (gad., mar., Badia, fod., LD) ↦ nominé.

nominèr (fas.) ↦ nominé.

non (amp.) ↦ no.

nonanta Ⓔ NŌNĀGINTA (EWD 5, 59) 6 1763 nonanta ‘nonaginta’ (Bartolomei1763-1976:89)
gad. nonanta mar. nönanta Badia nonanta grd. nuvanta fas. nonanta fod. nonánta amp. nonanta LD nonanta MdR nonanta
num.
numero composto da nove decine (gad. B 1763; A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ novanta Ⓓ neunzig ◇ a) N om vedl de passa nonant’agn stê mefo tost dagnora sö n fur ponü, e ne fajova ater tüt le dé che ćiacolè. ‘Ǹ om vedl de passa nonant’ agn stê meffo tost dagnóra seu ‘ǹ fur ponnü, e ne faŝov’ atr tüt le dé che çhiaccolè. DeRüM, OmVedl1833-1995:277 (MdR).

nonanta (gad., Badia, fas., amp., LD, MdR) ↦ nonanta.

nonánta (fod.) ↦ nonanta.

nönanta (mar.) ↦ nonanta.

nones (Badia, LD) ↦ nonesc.

nonesc Ⓔ trent. nones (da Val di Non) (GsellMM) 6 1856 nones (BrunelG, CianzonJentBona1856-2008:254)
gad. nonesc Badia nones grd. nonesc fas. nonesc bra. nonesc fod. nonesc LD nones
s.m.f. Ⓜ nonesc, noneja, nonejes
abitante della val di non (gad. P/P 1966; DLS 2002, grd. F 2002, fas. DA 1973; Mz 1976; DILF 2013, fod. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ noneso Ⓓ Nonsberger, Nonstaler ◇ a) E de nonejes nen aon abù fiores de talentogn E de Noneses ne e naon bu fiores de Talentogn PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:267 (bra.)
agg. Ⓜ nonesc, noneja, nonejes
della val di non (gad. P/P 1966, grd. L 1933; Ma 1953; F 2002, fas. DA 1973; Mz 1976; DILF 2013) Ⓘ noneso Ⓓ nonsbergisch ◇ a) Noi aon abù vescovi, canones, / Capitanes, gregn piovegn, / Curac, e frati, e capelegn, / E n’aon amò, e no da nonesc. Noi ong bù vescovi, canones, / Capetanes, greng piovegn, / Curatg, e frati, e cappellegn, / E ‘nong amò, e no da Nones. BrunelG, CianzonJentBona1856-2008:254 (bra.).

nonesc (gad., grd., fas., bra., fod.) ↦ nonesc.

nono Ⓔ it. nono ‹ NŌNUS (EWD 5, 60) 6 1813 nona f. (RungaudieP, LaStacions1813-1878:91)
gad. nono Badia nono grd. nono fas. nono fod. nono amp. nono LD nono
num. Ⓜ noni, nona, nones
corrispondente al numero nove in una successione o in una classificazione (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; DLS 2002, grd. L 1933; Ma 1950; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nono Ⓓ neunter ◇ a) V’adore pra chësta nona Stazion, Gejù adulerà V’adore pra chasta nona Stazion, Giesu adulerà RungaudieP, LaStacions1813-1878:91 (grd.).

nono (gad., Badia, grd., fas., fod., amp., LD) ↦ nono.

noo (amp.) ↦ nuef1.

nool (amp.) ↦ niol.

nora Ⓔ *NORA (GsellMM) 6 1838 norra (AgreiterT, ConLizonza1838-1967:132)
gad. nora mar. nora Badia nora grd. nora fas. nora fod. nora amp. nora LD nora
s.f. Ⓜ nores
la moglie del figlio, rispetto ai genitori di questo (gad. A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nuora Ⓓ Schwiegertochter ◇ a) Cola grazia y col aiüt / De Chël Bun Dio co ví dagnora, / Viarunse desco denant nos düc, / Ince en pesc cola bona nora. Colla grazia i collajüt / Dö chel bung Dio co vi dagnora / Viarungsö desco dönang nos dütg / Ingiö ‘ng pösch colla bona norra. AgreiterT, ConLizonza1838-1967:132 (mar.).

nora (gad., mar., Badia, grd., fas., fod., amp., LD) ↦

nora.

nos Ⓔ NŌS (EWD 5, 61) 6 1632 Nos (Proclama1632-1991:160)
gad. nos mar. nos Badia nos grd. nëus fas. nos caz. nos bra. noi fod. nos col. noi amp. nos LD nos MdR nos
pron.
1 pronome di 1a persona plurale, usato cioè dalla persona che parlando, si riferisce a se stessa e insieme a un’altra o ad altre persone (gad. B 1763; A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1983; C 1986, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ noi Ⓓ wir ◇ a) Compra cie che ie bel y bon, / Porta su y nëus maion. Kompra cie ke ie bel i bon, / Porta su i nëus majon. PlonerM, GratulazionMahlknecht1813-1915:63 (grd.); b) Ve spitan bën ert, sci sci. / Y cun vera mpazienza, / No mé nëus - dut Urtijëi! Ve spitan bën ert, shi shi. / I kun vera impazienza, / No me nëus - dut Urtiʃhëi! PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:55 (grd.); c) E tolé n vedel gras, e mazalo, e nos magnaron a la rica, e se la godaron delvers E tollé un vedél grass, e mazzálo, e nos magnaron alla ricca, e se la goderon del vers HallerJTh, FigliolProdigoCAZ1832:145 (caz.); d) Donzela, nos un dërt rajonè de vos. Donzella, nos uǹ dërt raĝionè de vos. DeRüM, DonzelaRajonèVos1833-1995:232 (MdR); e) Cola grazia y col aiüt / De Chël Bun Dio co ví dagnora, / Viarunse desco denant nos düc Colla grazia i collajüt / Dö chel bung Dio co vi dagnora / Viarungsö desco dönang nos dütg AgreiterT, ConLizonza1838-1967:132 (mar.); f) porcí [che] chësc mi fi é inciamó vi y intun, che nos tignîn por mort porchci casc (chest) mi fì è inciamò vì e in tung, che nos tignong por mort FlatscherGV, FiProdigoBAD1841-1986:249 (Badia); g) mazelo, percié nos volon fè ncuoi n gran past mazzello, perciè nos volong fè ‘ncuoi ‘n grang past DebertoM, FiPro[ 640 ] digoFOD1841-1986:260 (fod.); h) Noi aon abù vescovi, canones, / Capitanes, gregn piovegn Noi ong bù vescovi, canones, / Capetanes, greng piovegn BrunelG, CianzonJentBona1856-2008:254 (bra.); i) No de zerto che ciamade / ca in Anpezo nos no i on. Nò de zerto che ciamade / cà in Ampezo nos no i on. DegasperF, CodaBadiote1860-2013:471 (amp.); j) Dighe encia mi, ston mal encia noi, e podon lassé in pas i taliagn. Dighe enĉia mi, ston mal enĉia noi, e podòn lassè in paje i Taliani. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:433 (col.); k) Fô dagnora de bugn proi: / Nos savun sëgn cun ci trica, / Ch’ëi pulî nüsc spiric groi Fo’ dagnara de bongn’ Proi: / Nos savung sengn’ cung ci tricca, / Ch’ei pulì nousc’ spir’ti groi DeclaraJM, MaringSopplà1878:2 (Badia)
2 usato come complemento oggetto o complemento indiretto formato con preposizione (gad. P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. L 1933; F 2002; DLS 2002, fas. DLS 2002, fod. DLS 2002, amp. DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ noi Ⓓ uns ◇ a) Prëia per nëus San Benedët, / Acioche vivonse bën y drët Preja per nëus San Benedët, / Acioke vivonse bën i drët PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:56 (grd.); b) Mosé á comané a nos tla lege, che na tara mësson sassiné. Mosé ha commané a nos in te la ledge, che na tala mássung sassiné. HallerJTh, MadalenaBAD1832:154 (Badia); c) Ma nte la lege l à pa comané a nos Moisé, che se dëssa na tela la fè morì a ie trè de sasc (la lapidé). Ma ‘ntella lege l’ha pa comané a nos Moisé, che se dassa na téla la fé mori ai tré de sass (la lapidé). HallerJTh, MadalenaFOD1832:160 (fod.); d) Anzi, insciö éla, mi care, degügn de nos ne sà dant fora, a ći che la providënza l’à destiné. Anzi, insceu éla, mi care, degügn de nos ne sa dant fora, a çhi che la providënza l’ha destiné. DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:269 (MdR); e) Parché ancuoi ‘l é ‘l Giubileo / E par El, e anche par nos. Parchè ancuoi l’è ‘l Giubileo / E par El, e anche par nos. ZardiniB, Rudiferia1852:1 (amp.); f) Al periâ por ël, por nos, / I orun bun ch’al é tan pros Al përià por Al, por nòs, / I’ orung bung ch’Al ë tang pròs. PescostaC, SonëtCoratBadia1852:2 (Badia); g) Ma se no i sciampa da noi / Ge dajon del podaroi / Perché i volon dalonc da noi i snariliousc. Ma se no i sampa da noi / Gie dason de podaroi / Perche i volong da lonc da noi i snarigious. PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:268 (bra.); h) Diversi se n lassa fora, che i starave pì volentiera con noi tirolesi. Diversi ʃen lassa fora, che i starave pì volentieri con noi tirolesi. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:432 (col.); i) Surëdl, luna y stëiles, ierba, flëures y lëns, y dut chël ch’udon ntëur a nëus, ie si lëur. surá̤dl, lúna̤ i štáilęs, iá̤rba̤, flóuręs i la̤ŋs, i dut ka̤l k’ udóŋ ntóur a̤ nóus, íe si lóur. RifesserJB, Surëdl1879:107 (grd.).

nos (gad., mar., Badia, fas., caz., fod., amp., LD, MdR) ↦ nos.

nos atri (gad.) ↦ nosautri.

nos autres (fas.) ↦ nos etres.

nos etres (fas., caz.) ↦ nosautri.

nosautri Ⓔ NŌS (EWD 5, 61) + ALTER (EWD 1, 171) 6 1866 nos etres (BrunelG, Cianbolpin1866:9)
gad. nos atri fas. nos etres, nos autres caz. nos etres moe. noiautres fod. nosautri col. noiauter amp. nosoutre LD nosautri
pron. pl. Ⓜ nosautres (f.)
(con valore rafforzativo) noi, indica contrapposizione (gad., fas. DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ noi, noialtri Ⓓ wir ◇ a) Chelun él che à la più bela femena de nos etres? Kelùn el ke a la più bela femena de nos etres? BrunelG, Cianbolpin1866:9 (caz.); b) E parlando de costore / Vieno a dì de zerte outre, / Nuia da manco pecatore / De chi verso nosoutre. E parlando de costore / Vieno a dí de certe autre, / Nuja da manco peccatore / De chí verso nosautre. Anonim, Monumento1873:1 (amp.); c) Che nosoutre ca in Anpezo / Sone gnauche, beśen dì, / Se son stade boi trenta ane / Chesto gato de sofrì. Che nos’ outre ca in Ampezzo / Sone gnauche besèn di / Se sostade boi trentanne / Chesto gatto de soffri. Anonim, ManageriaComunal1873-1973:38 (amp.).

nosautri (fod., LD) ↦ nosautri.

nosc (fas., caz., bra., fod., amp.) ↦ nost.

nosc (agg.) (gad.) ↦ nost (pron.).

nosoutre (amp.) ↦ nosautri.

nosseche (moe.) ↦ nossecie.

nossecie Ⓔ comp. di no + + cie; cfr. zeche 6 1860 no si cié (DegasperF, ARaMeNoiza1860*-1975:109)
moe. nosseche fod. nossecié amp. nossicé
agg. Ⓜ inv.
un certo, per indicare una piccola quantità imprecisata di una cosa concreta (amp.) Ⓘ qualche Ⓓ irgendein ◇ a) Dapò vespin na sera de na festa / stufo de lieśe nossicé librato / no me soutelo el pensier inze ra testa / de śì a donià? Dapò vespin na sera de na festa / stufo de liese nošicé librato / no me sòutelo el pensier inže ra testa / de zi a donià? DegasperF, TenpeAdes1862-1974:472 (amp.)
s.m. sg.
qualcosa che non si percepisce chiaramente, che non si sa definire (moe. DA 1973, amp. Q/K/F 1983; C 1986) Ⓘ nonsoché Ⓓ gewisses Etwas ◇ a) Inze duto el to bel vis, / t’as un zerto nossicé … / me par de esse in paradis / co me scento pede te! Inse duto el to bel vis, / t’as un zerto no si cié… / me par de esse in paradis / co me scento pede te! DegasperF, ARaMeNoiza1860*-1975:109 (amp.)
zeche.

nossecié (fod.) ↦ nossecie.

nossicé (amp.) ↦ nossecie.

nost Ⓔ NOSTER (EWD 5, 62) 6 1632 nost (Proclama1632-1991:160)
gad. nost (pron.), nosc (agg.) mar. nost (pron.), nosc (agg.) Badia nost (pron.), nosc (agg.) grd. nost (pron.), nosc (agg.) fas. nosc caz. nosc bra. nosc fod. nost, nosc col. nost amp. nosc LD nost MdR nost
pron. Ⓜ nosc, nosta, nostes
pronome possessivo corrispondente al pronome di prima persona plurale (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nostro Ⓓ unser ◇ a) Infati ai osservà, che l formenton somenà darè la siala l eva apena come l nost a Col. In fatti hai osservà, che ‘l formenton somenà darè la ʃiala leva a pena come ‘l nost a Col. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431 (col.); b) plü jonn che tö, viôl cun süa uma, santiscima, te na ütia ch’ê sciöche la nosta plou jŏn ch’tou, viōle cung sua uma, santissima, tena ūtia, ch’ē sceoucche la nosta DeclaraJM, SantaGenofefa1878:72 (Badia)
agg. Ⓜ nosc, nosta, nostes
aggettivo possessivo corrispondente al pronome di prima persona plurale (gad. Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ nostro Ⓓ unser ◇ a) Bradlon almanco śën la mort de nosc Gejù. Bradlòng almancu deseng la mort de nosch Giesu. RungaudieP, LaStacions1813-1878:92 (grd.); b) Y canche on finà nosc dis, / [ 641 ] Ruvons su a paravis! I kanke on finà nosh dis, / Ruonse su a Paravis! PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:56 (grd.); c) Chësc ie nosta cuntentëza; / Duc svaiova cun legrëza. Këst ie nosta kuntentëza; / Duc svajova kun legrëza. PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:56 (grd.); d) Canta, tra chi sie pa pö ći ch’ël ó, sc’ ëles ne vëgn pö demà no inte nösc paîsc. Quanta, tra chi sie pa peu çhi ch’ël ó, ŝ’ ëlles ne vëgn peu de ma nò inte neuŝ paÿŝ. DeRüM, BunDéBerbaTone1833-1995:258 (MdR); e) Canche nost pelegrin à bevü chëst’ega de vita, dîjel: "Oh, chëst é pa le prüm miraco, che chëst sant à fat ël." Quanche nost pelegriǹ ha bevü quest’ägua de vita, diŝl: "O, quëst é pa le prüm miraco, che quest sant [h]a fat ël." DeRüM, CorpSant1833-1995:276 (MdR); f) I á porater bën aldí / Dan dui o trëi o cater dis / Te nosta dlijia tlo La Pli, / Ch’al vën plü nozes do püc dis. Ia por ater beng aldí / Dang dui o tröi o cater diss / Tö noschta Glischia tlo la Pli, / Chal vögn plü notzös do pütg diss. AgreiterT, ConLizonza1838-1967:130 (mar.); g) Ades sci l é l paradisc / Chilò tel nost paisc, / Te gliejia da La Plié! Dess ṡi l’è l’paradiss / Chilò tel nos paìss, / Te glieṡia dalla Plìe! PescostaC, OrghenPlie1843-2013:428 (fod.); h) Na canzon voi bete śo / propio inz’ el dialeto nosc Na canz̄ón voi bete zò / pròpio inz’ el dialèto nòsc DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:110 (amp.); i) Canche i é rué ja Cascian / I à scomenzà a meter man / I nesc bie cinch a scutar / E daperdut a vardar. Kanke i e ruè ža Kašáng / I ha skomenzà a meter mang / I neš bie čink a skutár / E dapèrdut a vardár. BrunelG, MusciatSalin1845:7 (bra.); j) Sëgn, lomberc, rendess’ atira / Che scenó alzuns’ la mira / Cun nosc stuz! Sagn Lomberçh rendess’ attira / Che se nò alzuns la mira / Con nos stutz PescostaC, Schützenlied1848-1994:222 (Badia); k) Un incö nosc Siur Curat / Che na te ligrëza nes á fat Ung incö nos Sior Corat / Che na të ligrazza n’ës ha fat PescostaC, SonëtCoratBadia1852:1 (Badia); l) Varda là, ce na medaia / Che ‘l à bù dal nosc Paron! Varda là, c’ e na medaja / Che l’abù dal nosc’ Paron! ZardiniB, Rudiferia1852:1 (amp.); m) Amàncol per fascian / Scaji duc nesc bec / I rejona, i lec Amancol per Fassang / Scase dutc nes Betc / I resona i letc PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:264 (bra.); n) "Tu te cognes saer che nos sion trei lères, e chi che rua sot a noscia mans la no ge va ben." "Tu te cognes saer ke nos sion trei leres, e ki ke rua sot a nsa mans la no ğe va ben". BrunelG, Cianbolpin1866:13 (caz.); o) Me dijeva da puoch un da nosta vila, che se i ne met sot l’Italia, el se fà portà encora sul let de la mort fora da mont. Me diseva da puoc un da nossa villa, che se i ne mett’ sotto l’Italia, el se fa portà ancora sul lett della mort fora da mont. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431 (col.); p) Bela diferenza da chisc e chi dei nuosc vijign a Caprile, Alie e Zenzenie, che par tanc de sbiri e fioi de Belial. Bella differenza da chis e chi dei nuos vising a Caprile, Allie e Zenzenie, che par tantg de sbirri e fioi de Belial. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431 (col.); q) Nüsc bugn Vedli te cortina / Incö me pél, ch’alzes le ce Nousc’ bongn’ Vedli te cortina / Ingcou m’pele, ch’alze ‘l ciè DeclaraJM, MaringSopplà1878:2 (Badia); r) unica consolaziun de nost’anima! unica consolaziung d’nost’anima! DeclaraJM, SantaGenofefa1878:38 (Badia).

nost (fod., col., LD, MdR) ↦ nost.

nost (pron.) (gad., mar., Badia, grd.) ↦ nost.

not (bra., moe., fod., col.) ↦ nuet.

nöt (gad., Badia, MdR) ↦ nuet.

notà (col., amp.) ↦ noté.

notar (bra.) ↦ noté.

note (amp.) ↦ nuet.

noté Ⓔ it. notare ‹ NOTĀRE (EWD 5, 65) 6 1866 nota ite p.p. m.sg. (BrunelG, Cianbolpin1866:8)
gad. noté mar. noté Badia notè grd. nuté fas. notèr caz. notèr bra. notar fod. noté col. notà amp. notà LD noté
v.tr. Ⓜ nota
1 segnare, prendere nota; registrare (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ annotare Ⓓ aufzeichnen ◇ a) un e doi, trei e un cater e set undesc; n porte un renesc e n note un un ö doi, trei ö un catter ö set undesch; n portö·un renesch ö n’notö un ZacchiaGB, Scola1858*:1 (bra.)
2 accorgersi di qualcosa, constatare, rilevare (fas. R 1914/99; DILF 2013, fod. Ms 2005, amp.) Ⓘ notare Ⓓ bemerken ◇ a) Ma beśen che notade / Che ‘l ea el, el pì vecio; / E negun ea mai stade / Come el là un bon pezo. Ma besen che notade / Che l’eva el, el pí veccio; / E negun eva mai stade / Come el la un bon pezzo. Anonim, Monumento1873:3 (amp.)
noté ite (fas.) Ⓘ registrare Ⓓ eintragen ◇ a) dal curat a preèr che l vardasse dò tel liber de bateisum. E apontin l’à troà che l’era notà ite che chest tous l’é jit perdù da un gran pez encà. da l kurat a preer ke l vardasse dò te l liber de bateisum. E apontin l a troa, ke l era nota ite, ke kest tous l e ʒ̉it perdù da un gran peʒ inkà. BrunelG, Cianbolpin1866:8 (caz.).

noté (gad., mar., fod., LD) ↦ noté.

notè (Badia) ↦ noté.

notèr (fas., caz.) ↦ noté.

notizia Ⓔ it. notizia ‹ NOTITIA (EWD 5, 66) 6 1811 notizia (CostadedoiJM, InomReBaira1811-2013:158)
gad. notizia Badia notizia grd. nutizia fas. notizia fod. notizia LD notizia
s.f. Ⓜ notizies
informazione relativa a una persona o un avvenimento perlopiù recente, appresa direttamente o tramite altri (gad. Ma 1950; P/P 1966; DLS 2002, grd. F 2002; DLS 2002, fas. Mz 1976, fod. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ notizia Ⓓ Nachricht
dé notizia (gad.) Ⓘ informare Ⓓ benachrichtigen ◇ a) t’esses messü ester ia söl iade a mia abitaziun, y degügn ne m’ess dé notizia d’osta nezescité t’ esses m’ssè est’r ia soul iade a mia abitaziung, e d’gungn’ m’ess’ dè notizia d’osta necessitè DeclaraJM, SantaGenofefa1878:97 (Badia).

notizia (gad., Badia, fas., fod., LD) ↦ notizia.

noubl (fod.) ↦ nobel.

novëi (gad.) ↦ nevei.

novel Ⓔ it. novello (vs. EWD 5, 71) 6 1852 Noëlla f. (PescostaC, SonëtCoratBadia1852:1)
gad. novel Badia novel grd. nevel fas. noel fod. noel amp. noel LD novel
agg. Ⓜ novei, novela, noveles
che è la prima volta che si vede, si conosce o si prova (gad. A 1879; Ma 1950; DLS 2002, grd. F 2002, fas. R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Mj 1929; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nuovo Ⓓ neu ◇ messa novela (messa) (Badia).

novel (gad., Badia, LD) ↦ novel.

novela Ⓔ it. novella (vs. EWD 5, 71) 6 1878 novella (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:7)
gad. noela mar. noela Badia noela grd. nuvela fas. noela fod. noela LD novela
s.f. Ⓜ noveles
novità, spec. in quanto oggetto di annunzio o notizia (gad. V/P 1998; DLS 2002, grd. F 2002; DLS 2002, fas. DLS 2002; DILF 2013, fod. Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, LD [ 642 ] DLS 2002) Ⓘ novità, notizia Ⓓ Neuigkeit, Nachricht ◇ a) Dui ciavaliers mená dal Re porta chësta noela col comando rigorus, de pié ia bele en chësta nöt Dui cavalieri menà dal Re porta chesta novella col comando rigurùs, de piè ia belle in chesta noutt DeclaraJM, SantaGenofefa1878:7 (Badia); b) Le düca y la duchëssa passâ en oraziuns y leghermes le de, ch’i â porté la ria noela dla mort de Genofefa ‘L duca e la duchessa passā in oraziungs e legrimes ‘l dè, ch’i ā portè la ria novella d’la mort d’Genofefa DeclaraJM, SantaGenofefa1878:112 (Badia).

novela (LD) ↦ novela.

novera (gad.) ↦ nevera.

novic (gad.) ↦ nevic.

novità (fas., col., amp.) ↦ novité.

novité Ⓔ it. novità (EWD 5, 72) 6 1870 novità (AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431)
gad. novité mar. novité Badia novité grd. nuvità fas. novità fod. novité col. novità amp. novità LD novité
s.f. Ⓜ novités
1 cosa, fatto o avvenimento nuovo o recente; la notizia che se ne dà (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; DLS 2002, amp. A 1879, LD DLS 2002) Ⓘ novità Ⓓ Neuheit ◇ a) Com’éla juda sul viaz per la Pustraria? Conteme valch novità. Com’ è la juda sul viaz per la Pustraria? Contéme valch novità. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431 (col.); b) I fotografe, i pitore / Canche i sente ra novitas / Come mate dute core / Par fei grupo, e par copià. I fotografe, i pittore / Canche i sente ra novitàs / Come matte dute corre / Par fei gruppo, e par copià. Anonim, ManageriaComunal1873-1973:31 (amp.); c) Finalmënter êl rové la resposta, cola novité, che Genofefa y so fi é gnüs acopá inascondun te bosch do l’ordin dl conte. Finalment’r èle r’vè la r’sposta, colla novitè, che Genofefa e so fì è gnūs accoppà in nascundung t’ bosc dō l’ordine d’l conte. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:82 (Badia)
2 cambiamento, innovazione, mutamento (fod.) Ⓘ novità Ⓓ Neuerung ◇ a) Avè rejon, anzi me par che encia tra de lori un o l auter cugnesse, che la novità no n à portà i fruti che i sperava. Avè reson, anzi me par che enĉia tra de lori un o l’auter cognese, che la novità non ha portà i frutti che i sperava. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:432 (col.).

novité (gad., mar., Badia, fod., LD) ↦ novité.

noza Ⓔ nordit. nòza ‹ NUPTIAE (EWD 5, 67) 6 1763 nozza ‘nuptiae’ (Bartolomei1763-1976:89)
gad. noza mar. noza Badia noza grd. noza fas. noza caz. noza bra. noza fod. noza amp. nozes LD noza MdR noza
s.f. Ⓜ nozes
1 il matrimonio in quanto cerimonia (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ nozze Ⓓ Hochzeit ◇ a) Po sauti ite ala proza. / Y dì: Can ulons’a fé la noza? / Po dirala: bel prësc de mei. Po sauti it ala proza. / I di: Kan ulonsa fe la noza? / Po dirala: bel prëst de Mei. PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:58 (grd.); b) Can avrà noza vosta Signura so? Quand avrà nozza vosta Signura só? DeRüM, NozaSignuraSo1833-1995:238 (MdR); c) Finalmonter ái ince aldí / Sën trëi domëgnes endolater / Te nosta dlijia tlo La Pli / encündenn les nozes de os cater. Finalmongter ai intgiö aldi / Söng tröi domönies ‘ng dolater / Tö noschta glischia tlo la pli / ’Ng cüngden lös notzös dö os cater. AgreiterT, ConLizonza1838-1967:130 (mar.); d) l va jun ort e l veit la prinzipessa che va a spas. Dapò i é jic a tor na caroza e i é se n jic a far le gran noze. E dapò i à fat na noza e n nozon / E na bela gran cena al va schun ort öl veit la prinzipessa chö va a spas. Dapô i ö schits a tôr n’carôzzâ ö i ö schinschits a far lö gran nôzö. E dapô i a fat n’nôzô ö un nôzon E una bella gran cöna ZacchiaGB, ContieFasciane1858*:4 (bra.); e) Sëgn impede dessel sorví a tüa noza, al vel plü mile rainesc De sengn’ impede dess’ ‘l servì a tua nozza, el vè plou mille reinesc’ DeclaraJM, SantaGenofefa1878:25 (Badia)
2 fig. nel linguaggio devoto, mistica unione (gad.) Ⓘ nozze Ⓓ Hochzeit ◇ a) Che ciamó na eterna noza / Deboriada orunse fá Chè ciamò na eterna nozza / Deburiada urungse fa DeclaraJM, MëssaFreinademez1875:1 (Badia); b) Al Ofertorio, al ofrí le pan y boanda / I porta la uma al primiziant la gherlanda / Da noza; le significat intenunse saurí All’ Offertorio, all’ offrì l’pang e boánda / I porta la uma al primiziant la gherlanda / Da nozza; l’significat intenungse saorì PescostaC, MëssaPescosta1879:5 (Badia)
3 l’apparato o il concorso in funzione di una solennità (gad.) Ⓘ festa Ⓓ Fest ◇ a) Sëgn sunse chiló pro marëna da noza; / Tolunde tla man le gote o la boza Ŝagn sungse chilo pro maranna da nozza; / Tollunde t’ la mang l’gott o la bozza PescostaC, MëssaPescosta1879:8 (Badia)
chi da noza (gad. A 1879; P/P 1966, fod. P/M 1985; P/M 1985; Ms 2005) Ⓘ invitati alle nozze Ⓓ Festgesellschaft ◇ a) Canche chi da noza rovâ iló Cang che chi da nozza revā illò DeclaraJM, SantaGenofefa1878:5 (Badia); b) Da Pescosta chi da noza vëgn bele inant. Da Pescosta chi da nozza vagn belle innant. PescostaC, MëssaPescosta1879:5 (Badia) ◆ fé noza (fas.) Ⓘ festeggiare Ⓓ feiern ◇ a) Ma fèr noza, e se consolèr se cognea; perché tie fra chiò l’era mort, e l’é ressuscità; l’era perdù, e se l’à troà. Ma fer nozza, e se consolér se cognéa; perché to fra cgló éra mort, e l’é risuscitá; l’éra perdú, e sel a troá. HallerJTh, FigliolProdigoCAZ1832:146 (caz.).

noza (gad., mar., Badia, grd., fas., caz., bra., fod., LD, MdR) ↦ noza.

nozes (amp.) ↦ noza.

nrabié (fod.) ↦ enrabié.

nrabië (grd.) ↦ enrabié.

nrué (grd.) ↦ enrové.

nsci (grd.) ↦ enscì.

nsci † (fod.) ↦ enscì.

nscila (grd.) ↦ nsci.

nscioma (fod.) ↦ insoma.

nsciuma (grd.) ↦ insoma.

nsegné (fod.) ↦ nsigné.

nsëira (grd.) ↦ enseira.

nsenië (grd.) ↦ ensegné.

nsëra (fod.) ↦ enseira.

nset (grd.) ↦ inset.

nsëuz (grd.) ↦ ensouz.

nsigné (fod.) ↦ ensegné.

nsnot (fod.) ↦ ensnuet.

nsnuet (grd.) ↦ ensnuet.

nsolent (bra.) ↦ insolent.

nsolenza (fod.) ↦ insolenza.

nsom (bra., fod.) ↦ insom.

nsous (fas., bra., fod.) ↦ ensouz.

nspiré (grd., fod.) ↦ inspiré.

nstalé (grd., fod.) ↦ instalé.

nstës (grd., fod.) ↦ enstes.

nstradé (grd., fod.) ↦ enstradé.

nstruì (grd.) ↦ istruì.

nstruzion (grd.) ↦ istruzion.

nsu (fod.) ↦ ensù. [ 643 ] 1

nsulënza (grd.) ↦ insolenza.

ntaié (fod.) ↦ entaié.

ntaië (grd.) ↦ entaié.

ntamez (fod.) ↦ entamez.

ntan (grd.) ↦ ntant.

ntán (fod.) ↦ ntánt.

ntandenò (grd.) ↦ ncandenó.

ntant (grd., bra.) ↦ entant.

ntánt (fod.) ↦ entant.

ntardivé (grd., fod.) ↦ entardivé.

nte (fod., col.) ↦ te2.

ntënder (grd.) ↦ entene.

ntendëul (grd.) ↦ entendoul.

ntëne (fod.) ↦ entene.

ntenje (fod.) ↦ entenje.

ntënjer (grd.) ↦ entenje.

ntenzion (grd., fod.) ↦ intenzion.

ntenzioné (fod.) ↦ intenzioné.

ntenziunà (grd.) ↦ intenzioné.

ntercé (grd., fod.) ↦ entrecé.

nteres (grd.) ↦ interes.

nteresc (fod.) ↦ interes.

nterescé (fod.) ↦ interessé.

nteressé (grd.) ↦ interessé.

ntern (grd.) ↦ intern.

nterzescion (grd., fod.) ↦ enterzescion.

ntëur (grd.) ↦ entourn.

ntier (grd., fod.) ↦ entier.

ntimorì (fod.) ↦ intimorì.

ntitolé (fod.) ↦ intitolé.

ntitulé (grd.) ↦ intitolé.

ntivé (fod.) ↦ entivé.

ntlaudé (grd.) ↦ enclaudé.

ntlëuta (grd.) ↦ enlaouta.

ntlinazion (grd.) ↦ inclinazion.

ntliné (grd.) ↦ encliné.

nton (grd., fod.) ↦ enton.

ntoné (fod.) ↦ entoné.

ntopé (fod.) ↦ entopé.

ntorje (fod.) ↦ entorje.

ntorjer (grd.) ↦ entorje.

ntossié (fod.) ↦ entossié.

ntourn (fod.) ↦ entourn.

ntra (grd., fod.) ↦ entrà.

ntreda (grd.) ↦ entreda.

ntrighé (grd., fod.) ↦ intrighé.

ntrigo (grd., fod.) ↦ intrigo.

ntupé (grd.) ↦ entopé.

ntussië (grd.) ↦ entossié.

nu (gad., mar., Badia, MdR) ↦ nevou.

(gad., Badia, MdR) ↦ nuef1.

(gad., Badia, MdR) ↦ nuef2.

nüc (gad.) ↦ novic.

nüciuns (gad., mar.) ↦ nevicions.

nudé (grd.) ↦ nodé.

nudè (Badia) ↦ nodé.

nudo (amp.) ↦ nut.

nudrí (gad., Badia) ↦ nudrì.

nudrì Ⓔ NŪTRĪRE (GsellMM), forme con - tr - x it. nutrire (anche sign. 2 + 3) 6 1833 nudrì (DeRüM, GroßeHoffnungen1833-1995:291)
gad. nudrí Badia nudrí grd. nurì, nutrì fas. nutrir fod. nutrì LD nudrì MdR nudrì
v.tr. Ⓜ nudresc
1 fornire di cibo un essere vivente, alimentarlo (gad. A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; DLS 2002, grd. A 1879; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ nutrire Ⓓ ernähren ◇ a) dè de chël ch’ëi vëgn ordinariamënter bele da pici nudris aladô dè de quël ch’ëi vëgn ordinariamëntr bel[e] da picći nudris a la dò DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:268 (MdR); b) Spo i tomel ite a Genofefa de se nudrí se istëssa y la creatöra col lat de chël animal. Spo i tom’l ite a Genofefa de s’ nudrì sè istessa e la creatura col latt d’chell’ animal. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:34 (Badia)
2 coltivare nell’animo un sentimento, una disposizione nei confronti di qualcuno o qualcosa (MdR) Ⓘ nutrire Ⓓ hegen, nähren ◇ a) Por i agn ch’à da gnì, / Ne se mëssen nudrì / Massa [de] gran speranzes, no! Por i agn ch’ha da gnì, / Ne se mëssaǹ nudrì / Massa [d’] graǹ speranzes, nò! DeRüM, GroßeHoffnungen1833-1995:291 (MdR)
3 fig. arricchire spiritualmente o intellettualmente (gad.) Ⓘ nutrire fig.Ⓓ nähren fig. ◇ a) Zerto, chësta fontana de vita interna me nudrësc de consolaziun. Zerto, chesta fontana d’vita interna mè nudresc’ d’consolaziung. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:40 (Badia)
p.p. come agg. Ⓜ nudris, nudrida, nudrides
1 fornito di cibo (gad., grd. F 2002) Ⓘ nutrito Ⓓ genährt
2 arricchito spiritualmente o intellettualmente (gad.) Ⓘ nutrito fig.Ⓓ genährt fig. ◇ a) porcí che i trac de Genofefa, n vero spidl de n’anima bela, inozënta, amabla, nudrida de pinsiers zelesć, portâ la somëia de n angel purcicche i trattg’ de Genofefa, ‘ng vero spidl deng n’anima bella, innozenta, amabile nudrida de pingsirz zelesti, portā la someia deng angel DeclaraJM, SantaGenofefa1878:6 (Badia)
nudrì su (gad. P/P 1966) Ⓘ allevare, crescere Ⓓ aufziehen, großziehen ◇ a) Insciö dess vigni uma i dé sü fis a Idî, ressolta d’i nudrí sö por Ël, do süa s. orenté y dotrina. Ingsceoū dess’ vign’uma i dè sū fiis a Iddì, resolta di nudrì sou pur El, do sua s. orentè e dottrina. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:18 (Badia).

nudrì (LD, MdR) ↦ nudrì.

nudriment Ⓔ it. nutrimento (EWD 5, 72) 6 1878 nutriment (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:55)
gad. nudrimënt Badia nudrimënt grd. nurimënt, nutrimënt fas. nutriment fod. nutriment LD nudriment
s.m. Ⓜ nudrimenc
ciò che nutre o che permette la nutrizione di un organismo; alimento, cibo (gad. Pi 1967; DLS 2002, grd. F 2002; DLS 2002, fas. Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, LD DLS 2002) Ⓘ nutrimento Ⓓ Nahrung ◇ a) Porater plü fistide, che por le nudrimënt, i fajô le pinsier por na iesta da se curí y se defëne l’invern dal frëit Pur at’r plou fistide, che pur ‘l nutriment, i fajō ‘l pingsir pur na iesta da sè curì e s’ defenne l’ingvēr dal freit DeclaraJM, SantaGenofefa1878:55 (Badia).

nudriment (LD) ↦ nudriment.

nudrimënt (gad., Badia) ↦ nudriment.

nuef1 Ⓔ NOVUS (EWD 5, 71) 6 1763 denù ‘denuo’; fa de nu ‘resarcio’; al nu ‘novus’ (Bartolomei1763-1976:77, 79, 89)
gad. nü mar. nö Badia nü grd. nuef fas. nef caz. nef bra. nef moe. nöf fod. nuof amp. noo LD nuef MdR nü
agg. Ⓜ nuefs, nueva, nueves
1 che è stato fatto, conosciuto o è successo da poco, di recente (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ nuovo Ⓓ neu ◇ a) Chëst vestimënt ves stà dërt bëin. Él nü? Quest vestimënt ves sta dërt bëiǹ. Él nü? DeRüM, ChëstVestimënt1833-1995:234 [ 644 ]

1 (MdR); b) Tan bel nes ál parü, / Che cherdôn che le monn foss nü. Tang bël n’es al parü, / Chë chërdong ch’ël mon fos nü. PescostaC, SonëtCoratBadia1852:4 (Badia); c) Vos femenes un noo ciameśoto / De seda el palegren da canpanoto, / Sul ciou de filagrana ra bujela / Chera pì bela. Vos femenes un novo ciamesoto, / De seda el palegren da campanoto, / Sul ciau de fillagrana ra busella, / Chera pì bella. DegasperF, AgostinoCostantini1860:1 (amp.); d) No cumpere, chësc no poss’ ie fé, che po degun guant me jiss a drët, y de me n cumpré de nuef no é l muet. No cumpère, chëst no pòss’ jö fè, che pò deguŋ guànt më s̄is a drèt, y de mën cumprè de nuef nòn hè ‘l muet. VianUA, JanAmalà1864:200 (grd.); e) Se sto gnon ve fosse noo, / ‘L é Gotardo, ve ‘l direi; / ‘L à vorù ronpe anche sto voo / Par esse tra i pì grei. Se sto gnón ve fosse nuovo, / L’é Gottardo, vel direi; / L’á vorrú rompe anche sto vovo / Par esse tra i pí grei. Anonim, Monumento1873:2 (amp.); f) Ah, ne se l’ái forsc dit, uma, (scraia le pice zaporan dala ligrëza), ch’Idî por l’invern se provedará de na iesta nöia y miú? Ah, nè s’ l ai forsi ditt, uma, (scraia ‘l picce zapporang dalla ligrezza), ch’Iddì pur l’ingvèr sè provvederà d’na iesta nouia e miù? DeclaraJM, SantaGenofefa1878:58 (Badia)
2 che da poco ha incominciato ad adempiere una data funzione (gad., fas., amp.) Ⓘ nuovo Ⓓ neu ◇ a) Sën ái ince iu ciafé / Na cognada nea. / Tö, mia bona Loisele, / Te ciafaras na oma nea. Söng ai n’tgiö iu tschafö / Na cugnada nèa, / Tō mia bona Loisölö / To tschafaras na oma nea. AgreiterT, ConLizonza1838-1967:132 (mar.); b) Eh! ma ignante po de moe, / dute insieme deburiada / i se sturta con chi noe / a dà r’ultima spanzada. Eh! ma ignante po de moe, / dute insieme de buriada / i se sturta con chi noe / a da r’ ùltima spanz̄ada. DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:111 (amp.); c) Viva l nef decan de Fascia / Con bandiere e confalogn / Con trombete e tamburogn / Per El i se à levà en massa. Viva l nef Decan de Fassa / Con bandiere e confalogn / Con trombette e tamburong / Per El i se ha leva n massa. PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:262 (bra.); d) Viva duncue, el noo eviva / Gran consilio comunal / Chel consilio che sortia / Da ra urna eletoral. Viva dunque, el novo eviva / Gran consiglio Comunàl / Chel consiglio che sortia / Dara urna al lettoral. Anonim, ManageriaComunal1873-1973:29 (amp.); e) apëna aspetâ vignun le momënt de podëi odëi la Patrona nöia a pena aspettā vignung ‘l moment de pudei udei la Patrona nouia DeclaraJM, SantaGenofefa1878:6 (Badia)
3 rinnovato, rifatto (gad., fas.) Ⓘ nuovo Ⓓ neu ◇ a) L’é ruà ju te un busc fon fon ma canche l’era ju l’era desche te un mondo nef. Lö ruà schu tö un busch fon fon mô chan chö lerô schu lero döskö tö un mondo növ. ZacchiaGB, Filamuscia1858*:8 (bra.); b) s’ési chisc descedá fora, sciöche da na inciornida, a vita nöia spo cang ch’el i portā dant les parores d’Genofefa e d’l conte ai genitori, s’ eſi chisc’ descedà fora, sceoucche dana inceornida, a vita nouia DeclaraJM, SantaGenofefa1878:115 (Badia)
s.m. sg.
ciò che è nuovo; cosa nuova, novità (gad., MdR) Ⓘ nuovo Ⓓ Neuigkeit ◇ a) Ći portëise da nü? / Da nü ne sài pa nia. Çhi portëise da nü? / Da nü ne sai pa nìa. DeRüM, OnurReverì1833-1995:234 (MdR); b) Chësta storia é por tröc nia da nü Chesta storia è pur troucc’ nia da nū DeclaraJM, SantaGenofefa1878:V (Badia)
da nuef (gad. P/P 1966, grd. L 1933; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; Mz 1976; DILF 2013, fod. P/M 1985; Ms 2005, amp. C 1986) Ⓘ nuovamente, da capo Ⓓ von Neuem, noch einmal ◇ a) Tlo cëla, mort l bon Gejù per te a tort. / Y dëss ngrat cun ti picëi fé da nuef la mort. Clò ciala, mort ‘l bon Giesu per te a tort. / J dös’ ingrat cun ti piziej fa da nuef la mort. RungaudieP, LaStacions1813-1878:91 (grd.); b) Canche l’é endò le doudesc i vegn da nef, e scomenza a ge dar Chan chö lö undò lö doudesch i vöng dö növ, ö scomönzô a gö dar ZacchiaGB, ContieFasciane1858* (bra.); c) N moment dò se aur da nef l’usc e vegn ite Dona Chenina. Un moment dò se aur da nef l uš e ven ite Dona Kenina. BrunelG, Cianbolpin1866:11 (caz.); d) porcí che le vënt frëit y sotí n soflâ de trat a trat dagnora tres ite danü y en gran cuantité purcicche ‘l vent freit e sottì ‘ng sofflā de tratt a trat dagnara tres ite da nu e in grang quantitè DeclaraJM, SantaGenofefa1878:61 (Badia).

nuef (grd., LD) ↦ nuef1.

nuef2 Ⓔ NOVEM (EWD 5, 69) 6 1763 nu ‘novem’ (Bartolomei1763-1976:89)
gad. nü mar. nö Badia nü grd. nuef fas. nef caz. nef bra. nef moe. nöf fod. nuof amp. noe LD nuef MdR nü
num.
il numero intero che, nella successione dei numeri naturali, segue immediatamente all’otto (gad. B 1763; A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; G 1923; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ nove Ⓓ neun ◇ a) Ma l’era ence un auter drach cun nef ciaves che la vardaa. Mo lerô entschö un auter drak cun növ tschaves chö lô vardaô. ZacchiaGB, Filamuscia1858*:10 (caz.); b) E che basta disnoe, / E se voré anche e mesa; / El i n tira outre noe / E ‘l é stà fenì ra contesa. E che basta disnove, / E se vorré anche e mezza; / El in tira autre nove / E l’é stá fení ra contesa. Anonim, Monumento1873:3 (amp.)
s.f. pl.
le ore nove del mattino, le ore ventuno (fas., MdR) Ⓘ nove Ⓓ neun ◇ a) A ći ora cenëise pa? / A les nü. A çhi ora ćënëise pa? / A les nü. DeRüM, AvëiseVöiaBëire1833-1995:237 (MdR); b) l va sù, l se impea la lum e scomenza intorn le nef a lurar. l’va sù al sö impöô la lum ö scomönzô intòrn lö növ a lurar. ZacchiaGB, ContieFasciane1858* (bra.).

nuef (grd., LD) ↦ nuef2.

nuet Ⓔ NOX (EWD 5, 63) 6 1763 noet ‘nox’ (Bartolomei- 1763-1976:89)
gad. nöt mar. net Badia nöt grd. nuet fas. net caz. net bra. not moe. not fod. not col. not amp. note, nuote LD nuet MdR nöt
s.f. Ⓜ nuetes
l’intervallo di tempo che corre fra il tramontare e il successivo sorgere del sole (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ notte Ⓓ Nacht ◇ a) Di e not l studiáva / la Maria e i autri lo tentáva Di’, e not al studiava / la Maria e i autri lo tentava PezzeiJF, TTolpei1805-2010:189 (fod.); b) Desëin plöiel e ne fej plü tant frëit; mo chësta nöt passada àl dlacè e nevü. Desëiǹ pleujl e ne feŝ plü tant frëid; mó questa neut passada hal dlaćiè e nevü. DeRüM, CiTëmp1833-1995:249 (MdR); c) Mo dut chest, no me fajea nia / Perché la not era semper mia; / I me dajea ben, ben da magnar / E duta la not podee pussar. Mo dut kest, no me fažea nia / Perké la not era semper mia; / I me dažea beng, beng da magnár / E duta la not podee pusar. BrunelG, MusciatSalin1845:2 (bra.); d) stlefâ jön stüa de comun / a plëna löna la nöt de Capiun stlefaa jö in stüa de comun / a plëna lüna la nöt de Capiun. PescostaC, OrcoIo[ 645 ] cl1858-1994:234 (Badia); e) Le guardie de la finanza di e not in ronda come se no fossa auter che ladri a Col e Vinaulonch Le guardie della finanza dì e nott’ in ronda come se non fossa auter che ladri a Coll e Vinallongo AgostiniM, Dialogo1870*-2013:432 (col.); f) Dui ciavaliers mená dal Re porta chësta noela col comando rigorus, de pié ia bele en chësta nöt Dui cavalieri menà dal Re porta chesta novella col comando rigurùs, de piè ia belle in chesta noutt DeclaraJM, SantaGenofefa1878:7 (Badia)
bona nuet (gad. V/P 1998; DLS 2002, grd. F 2002; DLS 2002, fas. DLS 2002; DILF 2013, fod. Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Q/K/F 1982; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ buona notte Ⓓ gute Nacht ◇ a) Bona nöt, dormide bëin. / Granmarcè. Bonna neut, dormide bëiǹ. / Gran marćè. DeRüM, TëmpRetornunseCiasa1833-1995:245 (MdR); b) Idio ne la mande bona a noi e a lori. Bona not. Iddio ne la mande bona a noi e a lori. Bona nott. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:433 (col.) ◆ de nuet (gad. P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. G 1879; G 1923; L 1933; F 2002; DLS 2002, fas. DLS 2002; DILF 2013, fod. Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ di notte Ⓓ nachts ◇ a) a la ciera se podëssa pensé / che fosse sté de not pro fuoch alla Ciera se podas pense / che fosse ste di not pro fuoc PezzeiJF, TTolpei1805-2010:189 (fod.); b) Chi ch’ama la virtù / E schiva le pićé, / Sie de nöt o de dé, / Chël plej a tüć, chël su. Chi ch’ama la virtù / E schiva le piçhié, / Sie de neut o de dé, / Quël pläŝ a tütg, quël sù. DeRüM, GüteMenschen1833-1995:290 (MdR); c) L ge aessa ben ensegnà / A vegnir da Pera ca / De not da la una / Co la bala e zenza luna. L’je aesa beng ‘nsegnà / A vegnir da Perra ka / De not da la una / Ko la bala e zenza luna. BrunelG, MusciatSalin1845:10 (bra.); d) de dì el no n’é mai / E di note, el và in ca e in là de dì el no ne mai / E di note, el và in cà e in là Anonim, ManageriaComunal1873-1973:33 (amp.); e) Idî nes vëiga de nöt tan co de de Iddì nés veiga d’noutt tang che de dè DeclaraJM, SantaGenofefa1878:49 (Badia) ◆ en chela nuet (fas.) Ⓘ quella notte Ⓓ die selbe Nacht ◇ a) L Salvan se à inirà e al l’à trata amò in chela not fora de ciasa. All Salvan sö a inirà e al la tratta amô in calla not foro dö tschasa. ZacchiaGB, DoiSores1858*:3 (bra.).

nuet (grd., LD) ↦ nuet.

nuia (amp.) ↦ nia.

nuic (fod.) ↦ nevic.

nuiz (col.) ↦ nevic.

nujela (Badia) ↦ nojela.

nula1 Ⓔ dt. Null 6 1858 nulla (ZacchiaGB, Scola1858*:1)
gad. nula mar. nula Badia nula grd. nula fas. nula bra. nula LD nula
s.f. Ⓜ nules
numero cardinale che indica assenza di qualsiasi valore, unità o quantità, e in particolare la mancanza, per una determinata classe, di elementi (gad. Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas., LD DLS 2002) Ⓘ zero Ⓓ Null ◇ a) Nef e nula e nef e cinch e catordesc, scrive cater e n porte un Növ ö nulla ö növ ö tschinch ö cattordes, scrivö catter ö n’pôrtö un ZacchiaGB, Scola1858*:1 (bra.).

nula (gad., mar., Badia, grd., fas., bra., LD) ↦ nula1.

nula2 Ⓔ it. nulla 6 1828 nula (PlonerM, CuraziansBula1828-1915:63)
grd. nula
pron. inv.
niente, nessuna cosa, con valore di neutro, in frasi negative (grd.) Ⓘ nulla Ⓓ nichts ◇ a) Aliegri nëus da Bula! / Fajëve ncuei unëur! / Ne sparaniede nula / Al di de nosc pastëur! Aliegri nëus da Bula! / Faſhëve nkuei unëur! / Ne sparaniëda nula / Al di de nosh pastëur! PlonerM, CuraziansBula1828-1915:63 (grd.) ☝ nia.

nula (grd.) ↦ nula2.

nultima (fod.) ↦ enultima.

numer Ⓔ it. numero ‹ NUMERUS (EWD 5, 74) 6 1813 numer (RungaudieP, LaStacions1813-1878:90)
gad. numer mar. numer Badia numer grd. numer fas. numer bra. numer fod. numer amp. numero LD numer MdR numer
s.m. Ⓜ numeri
1 ciascuno degli enti astratti che rappresentano insiemi di unità e, anche, segno con cui si rappresentano tali enti (gad. A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ numero Ⓓ Zahl ◇ a) Lasce rejon / De chel che é let / Fin al numer set / A Don Sepon. Lasse resong / De chel che é let / Fin a l numer set / A Don Sepon. PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:264 (bra.)
2 quantità non ben definita di cose o persone (grd., amp., MdR) Ⓘ numero Ⓓ Zahl, Anzahl ◇ a) ie ve prëie cun gran devozion de dé a chisc mi uedli ruves d’antia gotes, per bradlé l gran numer de mi picëi je ve’ preje cun gran devocion de dè a chis mi uedli ruves d’antia gotes, per bradlö ‘l gran numer de mi piciej RungaudieP, LaStacions1813-1878:90 (grd.); b) sce fossi mefo impò corius de savëi le numer, la sort e le priesc de chisc libri ŝe fossi meffo impò curiùs de savëi le numer, la sort e le pri[ejŝ de quiŝ libri DeRüM, Libri1833-1995:285 (MdR); c) Donca ancuoi se deentade, / Malapena dito… sci / Da novize maridade, / Inz’ el numero dei pì… Donca anquoi se deventade, / Mal’ apena dito…… si / Da novizze maridade, / Inz’ el numero dei pi… DegasperF, ZambelliMichelli1872-1973:12 (amp.)
zenza numer (gad., grd.) Ⓘ innumerevole Ⓓ unzählig ◇ a) ie prëie drë bel da me perduné duc mi picëi, che ie sënza numer je preje dra böll da me perdune dutg mi pichiej, che je senza numer RungaudieP, LaStacions1813-1878:89 (grd.); b) la popolaziun ê zënza numer afolada la popolaziung ē zenza numero affolada DeclaraJM, SantaGenofefa1878:105 (Badia).

numer (gad., mar., Badia, grd., fas., bra., fod., LD, MdR) ↦ numer.

numero (amp.) ↦ numer.

numiné (grd.) ↦ nominé.

nunzié (fod.) ↦ anunzié.

nunzië (grd.) ↦ anunzië.

nuof (fod.) ↦ nuef1.

nuof (fod.) ↦ nuef2.

nuote (amp.) ↦ note.

nurì (grd.) ↦ nudrì.

nurimënt (grd.) ↦ nudriment.

nut Ⓔ NŪDUS (EWD 3, 76) 6 1856 nudo (PlonerM, Erzählung2AMP1856:24)
fas. nut amp. nudo
agg. Ⓜ nuc, nuda, nudes
privo di vesti (fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002) Ⓘ nudo Ⓓ nackt ◇ a) ‘L à pensà d’in fei un nudo de parte, e ‘l outro in ciameśa. ‘L a pensá d’in fei un nudo de parte, e l’autro in çhamésa. PlonerM, Erzählung2AMP1856:24 (amp.)
desnut.

nut (fas.) ↦ nut.

nuté (grd.) ↦ noté.

nutizia (grd.) ↦ notizia.

nutrì (grd.) ↦ nurì. [ 646 ]

nutriment (fas., fod.) ↦ nudriment.

nutrimënt (grd.) ↦ nurimënt.

nutrir (fas.) ↦ nudrì.

nuvanta (grd.) ↦ nonanta.

nuvela (grd.) ↦ novela.

nuvità (grd.) ↦ novité.

nventé (grd., fod.) ↦ inventé.

nveze (grd., fod.) ↦ enveze.

nvidié (fod.) ↦ envidié.

nvidië (grd.) ↦ envidié.

nvidiëus (grd.) ↦ envidious.

nvidious (fod.) ↦ envidious.

nvié (fod.) ↦ envié.

nvië (grd.) ↦ envié.

nvijibile (fod.) ↦ invisibel.

nzaol (fod.) ↦ enzaul.

nzaul (grd.) ↦ enzaul.

nzertië (grd.) ↦ enzartié.