Wychodźcy

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Leopold Staff
Tytuł	Wychodźcy
Pochodzenie	Tęcza łez i krwi
Data wydania	1921
Wydawnictwo	Instytut Wydawniczy „Bibljoteka Polska“
Druk	Zakłady Graficzne „Bibljoteki Polskiej“ w Bydgoszczy
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Wikisource
Inne	Cały tomik
Indeks stron

[ 85 ]

WYCHODŹCY

[ 87 ]

Z perzyn, które leżą kołem,
Choć się wczoraj zwały siołem,
Mając za straż i opiekę
Spichrze, sady i pasiekę:
Dziś ze stosu głowni węgieł,
Osmalony i bez sprzęgieł,
Sterczy, niby kikut chory,
Lub na słupie bez zawory,
Jak chorągiew, wiszą wrota,
W które błędny wiatr łopota.
W ocalałem zgliszczu ściany
Kwadrat okna tkwi drewniany,
Gdzie wprawiony, zamiast szyby,
Błękit nieba lśni, jak gdyby
Zawisł w nim zasłony chustką,
Aby pustkę skryć przed pustką,
Gdzieś szczęt pługa lub kołyski.
Czerep garnka, okruch miski
Wala się wśród zwęglin stosów,
Jak zabytek lepszych losów.
A wśród resztek znikłych chałup,
Co ogniowi poszły na łup,

[ 88 ]

Ocaliwszy li kominy,
Jak nagrobki swej ruiny:
Półzwalony wiejski kościół,
Jak go cios kartacza rozciął,
Z pokruszonych ścian kadłuba
Wznosi wieżę swą bez czuba,
Co na nieba tle się znaczy,
Jak zakrzepły krzyk rozpaczy!
A na dole pod lazurem,
Ciężko, zwolna, długim sznurem,
Depcąc strzech rozwianych wiechcie,
To na wozach, to na piechcie,
Ciągnie szary, nędzny tabor,
Gnany przez wojenny zabor,
Przez bagnety i granaty,
Het za oczy, w cudze światy.

Pokłońcie się raz stokrotny
Aż do ziemi, do wilgotnej,
Coście ją orali, siali,
W nią, jak chaty, wrośli cali
Troską, pracą i ramieniem,
Dziś wyrwani z niej z korzeniem.
I westchnąwszy: „Ostań z Bogiem“,
Chociaż lęk domawia „z wrogiem“,
Raz ostatni próg obłapcie
I zawdziejcie stare łapcie.

[ 89 ]

A kto niema, tedy boso
Niechaj stopy w świat go niosą,
W świat daleki, w obce strony
Od dziedziny swej rodzonej.

Czego nie wdział i nie obuł,
Każdy związał w tłómok, w tobół
I wyruszył tłum... Wóz rzadki
Wiezie łachy i manatki,
Trochę gratów i rupieci
I gromadki bladych dzieci...
A przy wozie, z duszą zgłuchłą,
Niby widmo, niby truchło,
Odrętwiałą i przybitą,
Jak zgniecione gradem żyto,
Idą z trudem, lezą gnuśnie,
Podpierając z boku luśnie,
Starzec, baba i pacholę...
Pchają konia, wóz i dolę,
Ciągną — w dżdżu i skwarnem słonku —
Chudą krowę na postronku,
Której z pyska zwisa piana
I źdźbło niedożute siana
I błoń śni się bujnochwasta.
Ryknie krowa, skrzypnie piasta
I sprzęt jakiś z wozu spadnie,
Który znów ktoś na wierzch kładnie...

[ 90 ]

Nędzę bieda, biedę nędza
To wstrzymuje, to popędza...
Sunie wysiedleńców rzesza...
Nikt nikogo nie pociesza,
Nikt nie płacze głośno, nie łka...
Każdy, co wziął do węzełka,
Bochen chleba i łachmany,
W krasej chustce malowanej,
Na sękaty kij zatkniętej,
Dzierży na ramieniu, zgięty,
Jakby dźwigał krzyż swój w męce.
I trzymany w drugiej ręce
Kostur niesie poprzód siebie,
Niby świecę na pogrzebie,
A jak topniejące woski,
Kapią łzy milczącej troski.

W tej gromadzie śródpopielnej
Suty kmieć i dziad kościelny
Równi w doli dziś jednakiej:
Bezchałupni i żebraki.
Ci, co jedli chleb i kaszę,
Żują głodne ojczenasze —
Zamiast mleka, miodu pasiek,
Mamlą suchy szept zdrowasiek, —
Mieli chatę i wezgłowie,
Dziś w przydrożnym nocleg rowie

[ 91 ]

W niedostatku, w poniewierce...
I to tylko czuje serce
Na pociechę, z łaski bożej,
Że nie może już być gorzej.

Rozumieją jeszcze mało.
Co się dzieje, co się stało,
Ledwo wiedzą, co się ścieli...
Była bitwa — więc zgorzeli,
Wszędzie wojna — i żyć nie da,
Było dobrze — a jest bieda...
Próżno klęskom zła ich dowódź.
Grad — to grad, a powódź — powódź.
Takie samo dziś nieszczęście...
Zaciskają jeno pięście,
W głaz się zacinają twardziej:
„Gniecie los, niech gniecie bardziej!
A niech bierze czart rogaty!“ —
Ale szkoda dobrej chaty...
Szkoda sprzętów, szkoda bydła...
Pługi, brony, kosy, widła
Popalone... na nic zbiory...
Zczezły brogi i obory —
Ledwo spoczną gdzieś postojem
Żal ich bierze, żal za swojem.

[ 92 ]

Każdy niesie pod powieką
Skrawek ziemi — gdzieś daleko!
Mały ziemi szmat ma w oczach:
Jakąś strzechę w brzóz warkoczach,
Jakąś studnię na podwórzu,
Jakiś płot w złotawym kurzu,
Jakieś jedno, owo pole,
Gdzie siał sobie ziarno w rolę,
Miał ziemniaki, kukurudzę,
Aż po miedzę, bo tam — cudze...
Myśli, że rad na skraj świata
Szedłby, byle tam swa chata,
Studnia, płot i zagon żyzny,
Byle tam szmat ojcowizny...

Dość postoju! W drogę, człecze!
I znów znojny krok się wlecze,
Znowu ciągnie w dal czereda:
Z biedą nędza, z nędzą bieda,
To po błocie, to po grudzie,
Ludzie w trudzie, w brudzie, w nudzie,
Przez wyboje, przez kałuże,
Raniąc stopy, jedząc kurze.
Nie przestaje ciało łaknąć,
A zaczyna chleba braknąć,
Ząb by chwycił się żelaza...
A za głodem i zaraza!

[ 93 ]

Pierwszy drobiazg, naprzód dzieci:
Twarze sine, oko świeci,
Zwisłe głowy, wzdęte brzuchy
I padają, niby muchy...
Więc wspólnymi rąk wysiłki
Kopie tłum wzdłuż dróg mogiłki...

Ach, jak dzieci z baśni starej
Siały, zwodząc złe zamiary,
Żwir na drodze pokryjomu,
By powrócić w ślad do domu:
Tak te, iść nie mając siły,
Swym rodzicom zostawiły,
Dla powrotnej jutra doby,
Drogowskazy: własne groby...

A rodzice, kładąc zwłoki
W dół wilgotny, w dół głęboki,
Choć ziem — ziemią, jama — jamą,
Czują, że to nie to samo,
Co mieć swą mogiłę biedną
W dali swej, choć niebo jedno,
Ziemia rodna, rzeki płynne...
Coś jest inne, dziwnie inne!...
I nim ciała w grobach rzucą,
Śnią, czy wrócą, po nic wrócą?

[ 94 ]

Strzeżcie grobów, świeże darnie!
Bo już pochód falą garnie
Opóźnionych z sobą niesie...
Droga polem — postój w lesie,
Droga lasem — postój w polu,
Ranek w męce, wieczór w bolu,
Dzień jednaki, noc jednaka.
Jaw nędzarza, sen żebraka.
Aż na jednym, zwykłym, zda się,
Takim, jak codzień, popasie,
W czas pochmurny, czczy i ckliwy,
Dziw się zdarza, dziw nad dziwy...

Rozłożyli się obozem,
Ten na wozie, ów pod wozem.
Ktoś gotuje wodę w garku,
Tu na chróstu mdłym ogarku
— Ten na gołą ległszy ziemię,
Inny w kucki — wszystko drzemie..
Niebo, jako niebo w kole,
Pole, jako zwykle pole.
Las, jak las w zmierzch mgłą owiany,
Żadnej od dni długich zmiany,
Jako inne, okolica...
Wtem głos szepnie: „Tu granica,
Polski kres“... i wzdychy biegą...
Wtedy nagle coś strasznego

[ 95 ]

Stało się!... W tej samej chwili,
Jak gdy życie się przesili,
Płacz ogromny łkaniem dzikiem
Buchnął w niebo jednym rykiem,
Który piersi rwie w kawały,
Piersi twarde, jako skały,
Dusze targa w szmaty na nic.
Szloch bez kresu, jęk bez granic,
Którym stali się w swej piersi
Ojczyznę całą szersi...

Wtedy starce, którzy czuli,
Że śmiertelnej czas koszuli
Bliski, dni ich policzone,
By im wrócić w swoją stronę:
Zogromniali dusz powagą,
Na tę ziemię nagą, nago.
Podniosłością chwili zbladli.
Jak do trumny, wznak się kładli,
Niby biali Święci Pańscy,
Lub bogowie prasłowiańscy —
To surowe, chmurne plemię,
Co za pokarm jadło ziemię —
I w darń sępie palce parli,
By tam umrzeć — i tam marli!

Ci nazajutrz, co szli dalej.
Szli... Los twardy, mus ze stali...

[ 96 ]

Lecz już inni, już odmienni,
Jacyś tajni i bezdenni,
Niezgadnieni i ogromni...
Każdy wie, na wieki pomni...
Już nie wierzą, że w skraj świata
Szliby, byle tam swa chata,
Bo tam wiatr zapomniał woni
Ich rodzinnej, drogiej błoni,
Która pachnie z wszech najsłodziej
Temu, kto się na niej zrodzi.
Już nie chata jedna, swoja,
Już nie studnia wodopoja.
Już nie własny plot i miedza...
Jest w nich wiedza, wielka wiedza,
Że granicą ziemi miłej
Są ich dusze i dusz siły,
Są ich serca i serc moce,
Te korzenie i owoce,
Te nasiona i te płody
Jej wolności i swobody.
Na ojczystej tam granicy
Zmartwychwstała w tajemnicy
Piersi, która drży bolesna,
Ich Ojczyzna już bezkresna.
Wstała wiara, wskrzesła wola,
Niepożyta, jak ich pola,
Że choć dziś ją musem rzucą,
Jutro wrócą, wierni wrócą...

[ 97 ]

Już wrócili: w snach ich ścieżka,
Już w Ojczyźnie dusza mieszka.
Choć rozdziela rzeka brzegi,
Mosty łączą je, jak ściegi
I obczyzny smętni goście
Po tęsknoty złotym moście
Idą tłumnie, wielką ławą.
Jawa snem im, a sen jawą:
Marzą drogi między sioły,
Swe dzwonnice i kościoły,
Swoje wzgórza i zagony
Swoją mowę i swe dzwony,
Swe radości i żałoby,
Swe weseła i swe groby,
Baśnie, śpiewy i pamiątki,
Swój obyczaj, strój i świątki
Zdobne w maje i tatarak...
...Ockną się... ich domem barak:
Duża z dranic zbita szopa,
Gdzie tłum ma — chłop obok chłopa,
Baby, dziecka — w tłoku, ścisku —
Wśród wzdychania i utysku —
Tuż na ziemi, bez podłogi,
Stęchłą słomę za barłogi,
Pełno chorób, nędz, zaduchu...
Gdy dla wiewu, dla podmuchu,
Drzwi odewrą, to z za przyzby

[ 98 ]

W mig wskakuje im do izby
Widok natarczywy: obce,
Cudze pola, cudze kopce...
Człek zamyka oczy... słucha...
Wtedy czasem brzęknie mucha.
Ta milejsza od eolskiej,
Struna letniej ciszy polskiej!
Czasem z grzędy czarnoziemu
Kur zapieje: po naszemu...
Czasem kędyś u załomu
Pies zaszczeka: jak tam w domu...
Zagra świerszcz, to izb wspomnienie..
Oto wszystko: szczęście, mienie,
Które wzięli w świat tułacze,
Szczęście, co po sobie płacze...

Żal, co w piersi tkwił niemotą,
Możną zbudził się tęsknotą!
Wyszli, tracąc ojcowiznę,
Na obczyznę po Ojczyznę,
Choć bezczynni, choć bezsilni,
Jej współtwórcy wiarą pilni,
Jej wolności budownicy
W dusz posadach, w serc stolicy,
W snach nadziei, w snach miłości.
Równy trud ich dla wolności,
Jak tych, co ją krwi rubinem

[ 99 ]

Zdobywają, miecza czynem!
Równa cześć im i zasługa!
Ich ofiara — ciężka, długa!
Męka ich i łzy — gorące!
O, Wolności! Tyś, jak Słońce,
Co się równym blaskiem pali
Na bagnetu ostrej stali
I w monstrancji u ołtarza, —
W Oceanie i w łyżce cynowej nędzarza...