Il chapè a trais pizs (versiun per stampar)

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Il chapè a trais pizs  (1893) 
by Pedro Antonio de Alarcón
[ 1 ]

I.

Cur il fat succedit.

A cumanzaiva quaist lung secul, chi uossa vo già declinand. Ün non so exactamaing l'an: a consta be, cha que eira ziev' il quatter ed aunz l'och.

In Spagna regnaiva dimena aunch' adüna Don Carlo IV de Bourbon, par la grazia da Dieu, seguond la munaida, e per üna smanchaunza u grazia speciela da Bonaparte, tenor ils fögls frances. Ils oters suverauns d'Europa discendents da Louis XIV avaivan già per la curuna (e lur capo la testa) nella spaventusa burrasca chi traverset daspö'l 1789 quaista veglia part del muond.

Nemain la singularited da nossa patria non as conservaiva da quel temp. Il sudo della revoluziun, il figl d'ün obscur advocat corsicaun, il vincitur da Rivoli, dellas Piramidas, da Marengo e da tschient otras battaglias eira güst gnieu a dasegn da's orner culla curuna da Carl il Grand, e da transformer completamaing l'Europa, creand e suprimind naziuns, s-chassand confins, inventand dinastias e fand müder fuorma, nom, lö, costüms e svess vstieu als pövels, inua el passaiva con sieu chavagl da battaglia, simil ad ün violent terratrembel u al anticrist, sco ch'il snomnaivan las potenzas del nord. Ma noss antenats (che Dieu ils hegia in sia sencha gloria), dalöntsch davent da'l ödier u da'l tmair, as divertivan bgeranzi sias strepitusas bravuras scu scha's trattess dal eroe [ 2 ]d'ün romanz cavalleresc u da chosas chi inscuntressan in ün oter planet, sainza s'impisser minimalmaing, ch'el ün bel di podess gnir acquia a ripetter las attrociteds commissas in Frauntscha, in Italia, in Germania ed in oters pajais. Üna vouta l'eivna (u tuot il pü duos) arrivaiva il currier da Madrid als centros pü importants della peninsla mnand alchünas numers della «Gaceta» (chi non eira neir diaria) e da quaista rilevaivan las persunas principelas (premettend cha la «Gaceta» contgniva simils detagls), sch'ad existiss ün stedi pü u main dall' otra vart della Pireneas, sch'ad avess gieu lö üna battaglia, alla quela avessan piglio part ses u och raigs u imperatuors, e scha Napuleun as tratgness a Milaun, a Brüssel u a Varsavia. — Del rest continuaivan noss antenats a viver all' antica spagnöla, extremamaing tranquils, attachos a lur vegls costüms in pêsch ed in grazia da Dieu con lur inquisiziun e lur muonchs, con lur pitoresca basgualited davaunt la ledscha, con lur privilegis, drets e lur exempziuns persunelas, con lur maungel da qualunque liberted comunela e politica, guvernos simultaneamaing da sabis uvais-chs e da potents corregidors (las respettivas competenzas dels quêls non eira taunt facil da determinar) e pajand deschmas, primizias, taxas da successiun, subsidis, almousnas e legats sforzos, renditas pitschnas e grandas, gabellas, testatics e tschinquaunt' oters tributs, la nomenclatura dels quêls non am vain güst ad immaint.
[ 3 ]

E conciò ais dit tuot que chi quanto noss' istoria ho da che fer culla vita militera e politica da quell' epoca; perche adüand il evenimaints chi succedittan quella vouta nel muond nun avettans oter scopo cu quel, d'arriver alla conclusiun, cha nel an, da quel as tratta (supponin cha que saja l'an 1805) dominaiva aunch' in Spagna l'antic reginem in tuottas sferas della vita publica e privata, sco scha in mez da tauntas noviteds, mutaziuns e revoluziuns las Pireneas s'avessan convertidas in üna seguonda müragla della China.

II.

Cu cha la glieud vivaiva da quel temp.

In Andalusia per ex. (e precisamaing in üna citted d'Andalusia arrivet qua cha gniss ad udir) la glieud inavaunt continuaiva ad alver fich a bun' ura; giand in baselgia alla prüma messa, eir scha non eira di da pönitenza; cruschinand allas 9 ün ov cot ed üna coppa d'tschigulatta con biscuttins; giantand dall' üna allas duos zieva mezdi con minestra, charn e sulvatschina, sch'and eira, uschigliö eir be cun minestra e charn ed ünguott' oter; fand lur sonet zieva gianter; spassegiand pü tard per la champagna; giand al rosari traunter di e not alla respettiva parochia; pigliand allura darcho la tschigulatta con biscuttins; assistind las persunas da rango alla conversaziun del corregidor, del decan e del nöbel chi residiaiva nel lö; as retrand a chesa al sain da not, serrand la porta aunz cha'l sain batta l'ultim ton; tschnand salatta cols vanzets [ 4 ]del gianter, scha non eira per cas sardellas frais-chas e's mettand a dormir ogni ün con sia propria muglier — però mê sainza s'avair fat s-chuder ouravaunt il let durante nouv mais del an ...

Temp fortüno quel, cur nos pajais continuaiva a viver nel tranquil e pacific possess da tuottas las tailas da rognun, da tuotta puolvra, da tuottas las chamblas, da tuots ils respets, da tuottas las superstiziuns, da tuottas las tradiziuns, da tuots ils üs ed abüs santifichos dals seculs!

Temp fortüno quel, cur existiva nella societed umauna varieted da classas, d'affets e da costüms! — Temp fortüno, di eau, per ils poets specielmaing, chi chattaivan üna legenda, ün requint, üna comedia, ün drama, üna novella, üna farsa, ün auto sacrementel o üna epopeja davous mincha chantunera, invece dell' uniformited e del insipid realismo, al quêl ans condüet la revoluziun francesa! — Temp fortüno, scha ....

Però uschè trains alla lungia. Laschain las generaliteds e las circonlocuziuns ed intrain resolutamaing nell' istoria del chapè a trais pizs.

III.

Do ut des.

Da quel temp dimena, eira nella vicinanza dalla citted da ... ün stupend mulin (chi uossa non exista pü) situo ad ün quart d'ura da medemma traunter duos collinas, ornedas da tschireschers e d'ün fertilissem bröl, chi serviva d'argin (e qualvoutas eir da let) ad ün flüm pertid ed intermitent. [ 5 ]Per varias e diversas radschuns eira quaist mulin già da qualche temp innò il punt predilet da reuniun e da recreaziun dels spassagiunzs pü distints della citted menziuneda.

Primariamaing condüaiva ad el üna via charozzabla, main intransibla dellas otras vias dels contuorns. In seguond lö as rechattaiva davaunt il mulin üna plazzetta con salascheda cuverta d'ün' enorma vit, tratta a spalier, suot la quela ün staiva zuond bain al fras-ch nella sted, ed al solagl nel inviern, grazia al ir e gnir alterno del fögliam. In terz lö eira il muliner ün hom fich rispettabel, fich discret, fich gentil, chi avaiva ün dun particuler, da's fer bainvulair e savaiva piglier il signuruns, chi'l solaivan onorer da lur visita vespertina, als offrind ... que chi daiva la stagiun: cura faschouls verds, cura tschireschas, cura salatta in mazs e prepareda in öli ed aschaint (cha'ls signuors tramettaivan ouravaunt), cura melonas, cura uja da quella medemma vit chi'ls serviva da tet, cura chastagnas, mandels e nuschs, sch'ad eira inviern, e da taunt in taunt, cur las sairas eiran fraidas, ün bun magöl d'vin (e que nella chesa al prüvo chodin del fö), al quêl ün solaiva aggiundscher in temp da Pasqua qualche pasta u qualche fletta d'schambun.

Eira il muliner taunt rich, u sieus tramagliunzs taunts smarozzers, exclamerôs m'interrumpand? Ne l'ün ne l'oter. Il muliner avaiva be sieu taunt da viver discretamaing, e quels gentilhomens eiran la superbia e la delicatezza in persuna. Ma in ün temp, nel quêl ün pajaiva tschinquaunt' [ 6 ]e pü contribuziuns diversas alla baselgia ed al stedi, poch ris-chaiva ün contadin d'ün' intelligenza uschè fina, scu el, da's acquister la favur da regidors, canonics, preirs, nudêrs e d'otras persunas d'influenza. Uschè non manchaiva ch'ün dschess, cha'l barba Lucas (quaist eir' il nom del muliner) as mettess dvart üna bella munaida l'an a forza da tratter bain tuot il muond.

«Vossa Signuria, am darò bain üna portina veglia dalla chesa ch'El ho sbuvo», dschaiv' el ad ün. «Vossa Excelenza (dschaiv' el ad ün oter) darò bain uorden, da'm rebasser il subsidi u la taxa da successiun u il tribut agricol?» «Vossa Reverenzia am lascherò clêr nel üert del convent ün miel d'föglia per mieus verms da saida?» «Illustrissem Sigr. avrò la bunted da permetter ch'eau piglia ün po d'laina gio dal munt X.» «Signur Reverendo, ch'El am fatscha ün uordan in scrit chi'm permetta da taglier laina da zember nel god H.» «A sarò necessari ch'El am detta üna scrittura chi nu'm cuosta ünguotta.» «Quaist an non poss eau pajer las impostas.» «Eau speresch che la causa as deciderò a mia favur.» «Hoz he eau do a qualchün ün pêr schlaffas e craj cha quel tel giarò in preschun per m'avair provocho.» «Averò vossa Signuria la tela chosa suravaunz?» «U la serva quell' otra a qualchosa?» «Am po'l impraster il mül?» «Drova'l damaun il char?» «Am permetta'l ch'eau trametta per l'esan?» —

E quaista chanzun as repettiva tuottas uras obtgnand saimper per resposta ün generus: «Ch'El as serva pür.» [ 7 ]Uschè vzais bain, cha'l barba Lucas non eira per ir in malura.

IV.

Üna duonna in sia appariziun externa.

L'ultima e forsa la pü ferma radschun cha la Signuria della citted avaiva per frequenter il zieva mezdi il mulin da barba Lucas eira, cha taunt spirituels cu seculers, cumanzand dal Sigr. Uvas-ch e dal Sigr. Corregidor (chi's degnaivan ammenduos da'l visiter) podaiven contempler allò üna dellas ovras las pü bellas, cha sajan mê sortidas dal maun da Dieu. — numneda Esser Suprem da Jovellanos e da tuots ils adherents della scoula francesa.

Quaist' ouvra eira Duonna Frasquita.

Eau vögl remarcher già da principi, cha Duonna Frasquita, legitima muglier da barba Lucas, eira üna duonna da bain, contschainta per tela da tuots ils illusters tramagliuzs del mulin. Eau aggiundsch auncha, ch'üngün d'els non faiva mot da la guarder cun ögls impürs, ne cun intenziun pecaminusa. Els l'admiraivan, schi, e la tentaivan eir dallas voutas (natürelmaing in presenza da sieu marid), e que taunt ils preirs cu'ls cavalliers, taunt ils canonics cu'ls uffiziants, scu ün miracul da bellezza chi faiv' onur a sieu creatur e scu üna stria da putenza e da coquetteria chi faiva ster alleger ils anims ils pü melanconics. — «Ell' ais üna bella creatüra» solaiva dir il virtuusissem prelat. «L'ais üna statua dell' antiquited hellenica», observa ün avvocat fich erudit, correspondent [ 8 ]dell' academia istorica. «L'ais la veritabla copcha dad Eva», l'interrumpaiva il prior dels Franciscans. «L'ais üna pumpa d'üna matta», exclamaiva il colonel della milizia. «Üna serp, üna sirena, ün dimuni», aggiundschaiva il Corregidor. «Ell' ais però üna buna muglier, ün aungel, ün infaunt da quatter ans», glivraivan per dir tuots al retuorn dal mulin, sadulos d'üjas e da nuschs ed instrados vers lur solitas melanconicas baitas.

L'infaunt da quatter ans, nempe Duonna Frasquita, compliva il trenta, avaiva üna statura da pü da tschinch peis otezza ed eira proporziuneda, forse ün po pü corpulenta da que cha sia superbia ligüra comportaiva. Ell' eira sumgiaunta ad üna Niobe colossela ü, nun aviand üngüns infaunts, ad ün Herkules feminin, ad üna matrona romana, scu ch'ün and vezza exemplers nel Travestere. Però il pü remarcabel vi ad ella eira la movibilited, la ligerezza, la vivacited, la grazia da sieu rispettabel corp. Per esser üna statua, sco chi pretendaiva il member dell' academia, la manchaiva la tranquilited monumentela. Ell' as plajaiva scu üna percha, giraiva scu üna bindera, sutaiva scu üna pierla. Sia vista, auncha pü movibla e perque main adatteda per il sculptur eira imbellida da tschinch foppinas: duos sün üna massella, üna sün l'otra, üna quarta pü pitschna all' uniun sneistra da sieus riaints leivs e l'ultima pü granda in mez sieu arduond mintun. Aggiundschè auncha ils petulants gests, il grazius gö dels ögls, ils varios movimaints del cho, chi vivilichaivan sia conversaziun, schi averos ün'idea quella surabundanza [ 9 ]da brio e da bellezza plaina d'sandet e d'allgria.

Ne Duonna Frasquita, ne barba Lucas non eiran d'Andalusia: Ell' eira navarraisa ed el murcian. Da 45 ans eir' el ieu alla citted da ... scu mez page u mez servitur del uvais-ch predecessur da quel chi guvernaiv' allura la baselgia. Sieu protectur l'educhet scu preir e forsa cun quaista mira e per cha nu'l mauncha la prevenda, al relaschet el in sieu testamaint quel mulin. Ma barba Lucas, chi alla mort del Reverendissem eira ordino be scu minor büttet dvart il vstieu da preir e's fet sudo, aviand pü paschiun da vair il muond e da cuorrer aventüras, cu da ler la messa u da moller graun. Nel 1793 fet el la campagna dellas Pireneas occidentelas scu ordonanza del valorus generel Don Ventura Caro, assistit dal assalto del chastè Pinou e restet lung temp nellas provincias del Nord, innua el pigliet finelmaing il cumgio absolut. In Estella fet el la cognuschientscha da Duonna Frasquita, ch'ün nomnaiv' allura be Frasquita, s'inamuret in ella, la spuset e la mnet in Andalusia in tschercha da quel mulin, chi'ls dovaiva render taunt tranquils e fortünos pel rimanent da lur pelegrinaziun in quaista val da larmas e da risattas.

Duonna Frasquita, dimena, transplanteda da Navarra in quella solitudine, non avaiv' adopto üngüns costüms andalisiauns e's disferenziaiva zuond dallas contadinas dels contuorns. Ell' as vestiva cun pü simplicited, pü liberted e pü eleganza cu ellas, as lavaiva da pü e permettaiva al solagl ed al ajer da charezzer sia bratscha nüda e sieu [ 10 ]culöz scuvert. Ella solaiva s'vestir, fin ad ün tschert gro, scu las signuras da quel temp, nempe scu las duonnas da Goya, scu la regina Maria Luisa; portaiv' üna schocha cuorta chi laschaiva vair sieus bels peisins e'l grazius movimaint dellas chammas; ün pitschen culerin intuorn culöz alla moda da Madrid, inua ella as tratgnet duos mais con sieu Lucas passand da Navarra ad Andalusia: ils chavels petnos süsom il cho, fand resortir taunt pü bain la bellezza da sieu cho e da sieu culöz; bels urachins in sias pitschnas uraglias e bgers anels nella stiglia daunta da sieus gruogls, ma bels maunins. E finelmaing, la vusch da Duonna Frasquita avaiva tuots ils tuns d'ün extais e melodius instrumaint e sia risatta eira taunt allegra ed argentina, ch'ella paraiva be üna surasencha.

Fain uossa il retrat da barba Lucas.

V.

L'extern e l'intern d'ün hom.

Barba Lucas eira pü trid cul pcho. Uschè eir' el sto tuotta sia vita ed uoss' avaiv' el circa quaraunt' ans. E luottüna averò Dieu creo pochs homens taunt simpatics e plaschaivels scu el. Inchanto da sia vivacited, da sieu spiert e da sia grazia il defunt uvais-ch il dumandet da sieus genituors, chi eiran pastuors, na d'ormas, dimperse da veritablas nuorsas.

Mort il Reverendissem e banduno cha'l mat avet il seminari per intrer nella caserna, il tschernit our da tuot l'exercit il generel Caro per sia [ 11 ]ordonanza intima, per sieu propri servitur da campagna. Complieu finelmaing sieu impegn militer, füt que chosa facila per barba Lucas da's guadagner il cour da Frasquita, scu ch'el s'avaiv' eir facilmaing acquisto la stima dal generel e del prelat. La Navarraisa, chi avaiv' allura 20 ans ed eira la prediletta da tuots ils giuvnos d'Estella, — alchüns d'els richs avuonda — non podet resister alla continua affabilted, als spiritus spass, allas ögliedas del inamuro buffun ed al malizius ma eir dutsch sorrir da quel Murcian taunt svaglio, taunt valent e gentil, chi savet inchanter e confuonder na be la brameda bellezza, ma eir il bap e la mamma da quella.

Lucas eira quella vouta e restet per saimper da pitschna statura (almain in confrunt con sia muglier), ün po chargio da spedlas, da colur brüna ed avaiva la barba chüzza, ün nesun, ureglias lungias e la fatscha viroleda. Invece eira la buocha regulera e la daintadüra sainza macla. Ün averò dit cha be l'extern da quaist hom saja impolieu e trid; perche appaina ch'ün cumanzaiva a penetrer in sieu intern as palantaivan sias perfecziuns e quaistas perfecziuns cumanzaivan culs daints. Allura gniva la vusch vibranta, elastica, attrattiva, bod virila e schlassa, bod placha e dutscha, cur el giavüschaiva qualchosa, ma saimper irresistibla. Uschè eira tuot que cha quaista vusch dschaiva: opportun, discret, spiritus, persuasiv .... E finelmaing, nel anim da barba Lucas eira curadschi, realted, onoratezza, saun inclet, vöglia d'imprender, cogniziuns instinctivas u empiricas da bgeras [ 12 ]chosas, ün profuond spretsch per ils tamberls, da che categoria sociela ch'els esser volaivan ed ün tschert spiert d'ironia, da burla e da sarcasmo chi'l faivan passer nels ögls del accademic per ün D. Francisco de Quevedo in ediziun impolida.

Tel eira l'intern e l'extern da barba Lucas.

VI.

Abiliteds del pêr.

Duonna Frasquita amaiva sieu Lucas our d'möd e's consideraiva per la pü felice muglier del muond, as vzand adoreda dad el. Els non avaivan infaunts, scu cha savains già, e's conservaivan vincendevolmaing as charezzand l'ün l'oter con üna premura indicibla, però sainza cha quella tenera sollecitudine assumess il caracter sentimentel ad affecto da quasi tuot ils matrimonis sainza successiun. Al contrari — els as trattaivan con üna cordialited, ün' allegria ed üna confidenza sumgiaunta a quella da duos infaunts, compagns da gö e da divertimaint, chi's aman da tuot il cour, sainza mê as dir ne mê s'der svessa quint da que ch'els resaintan.

Impossibel chi hegia existieu in terra ün muliner pü bain cultivo, pü bain vstieu, pü bain tratto a maisa, munieu da tauntas commoditeds in sia chesa, cu barba Lucas! Impossibel ch'ün' otra mulinera u qualunque regina saja steda l'ogget da taunt' attenziun, da taunts cjarezzas e finezzas, scu Duonna Frasquita! Impossibel medemmamaing ch'ün mulin qualunque hegia contgnieu tauntas [ 13 ]chosas necessarias, ütilas, plaschaivlas e perfin superfluas, scu quel chi serva da teater a quasi tuotta la preschaint' istorgia.

A quaist tuot contribuiva la circonstanza, cha Duonna Frasquita, la bella, lavoriusa, ferma e robusta Navarraisa, savaiva, volaiva e podaiva cuschiner, cusir, richamer, scuer, fer da pasticier, lavrer, fer our cul fier, tgnair pulizia in chesa, glüschanter la vaschella, masder la pasta, tesser, fer stinvs, chanter, suter, suner la guitarra, giover a chartas e milli otras chosas sainza fin. Ed al medem resultat contribuiva na main eir l'otra circonstanza cha barba Lucas savaiva, volaiva e podaiva diriger il mulin, cultiver l'èr, ir a chatscha, pas-cher, lavurer da falegnam, da farrer e da müreder, güder a sa muglier in tuottas las massarias da chesa, ler, scriver, fer quint etc. etc. Tuot que co, taschair da sieus indschegnas particulers e da sias abiliteds extraordinarias.

Per exaimpel: Barba Lucas adoraiva las fluors (similmaing a sia muglier) ed eira ün floricultur taunt expert, ch'el pervgnit a prodür nouvs exemplers a forza da stentusas combinaziuns. El avaiva qualchosa d'ingegneur natürel e det prova da quetaunt, construind üna praja d'ova, ün sifon ed ün aquadot, chi triplichaivan l'ova del mulin; el avaiva musso a suter ad ün chaun, domesticho üna serp e dresso ün papagal a clamer las uras seguond ch'ellas gnivan indichedas d'ün' ura da solagl, drizeda vi d'üna parait. Uschè clamaiva il papagal las uras cun tuotta precisiun perfin in dis da nüvel e durante la not.
[ 14 ]Finelmaing eira nel mulin ün üert, chi prodüaiva tuots ils geners da frütta e da verdüra; üna rossa u lavaduoir in mez üna specie da paviglion da jasmin, inua barba Lucas e Duonna Frasquita giaivan la sted as bagner; ün giardin, ün chambrin s-chodabel per las plauntas exoticas, üna funtauna d'ova fras-cha; duos esnas, süllas quelas il pêr giaiva in citted u nellas comuniteds limitrofas; tschuoch da gillinas, columbera, chabgia d'utschels, chambrins per la cultura da peschs e da verms da saida, chamannas d'aviöls, ils quels tschütschaivan il meil dels jasmins, trochel da vin con murütsch corrispondent, ambesduos in miniatura; fuorn, cler zunz, fuschina, laboratori da falegnam etc. E tuot que co concentro in üna chesa d'och gebans e per uschè dir sün üna palma da terrain, taxeda be desch milli realas.

VII.

Il motiv della felicited.

Els s'adoraivan dimena paschiunedamaing, il muliner e la mulinera, schabain ch'ün avess pudieu crajer, ch'ella amess auncha da pü ad el, cu el ad ella, adonta ch'el eira taunt trid ed ella taunt bella. Eua di que co, siand Duonna Frasquita solaiva gnir dschingliusa ed examinaiva severamaing sieu Lucas, returnand el ün po tard dalla citted u dallas vschnaunchas, inua el giava per granezza, durante cha barba Lucas vzaiva perfin gugent las attenziuns dedichedas a sia muglier da parte dals signuors chi pratchaivan il mulin. El [ 15 ]eira superbi ad avaiva tuot sieu gust, ch'ella plaschaiv' a tuots, scu ad el. Eir savaiv' el bain avuonda cha nel fuonz del cour alchüns d'els l'invilgiaivan ed avessen do gugent qualunque chosa, cha la bella muglier füss steda main virtuusa, e tuottüna la laschaiv' el suletta dis alla lungia sainz' il minim pisser e mê non la dumandaiv' allura, che ch'ella hegia piglio a maun, ne che visitas ch'ella hegia agieu in si' absenza.

Quetaunt non derivaiva però dalla circonstanza, cha l'amur da barba Lucas füss forsa steda main viva cu quella da Duonna Frasquita, ma bgeranzi dal fat, ch'el avaiva pü fiduzia nella virtüd della muglier, cu ella in quella del marid, ch'el avaiva ün spiert pü penetrant e savaiva, quaunt amo ch'el eira e quaunt cha sia muglier stimaiva se stess; e principelmaing del fat, cha barba Lucas eira ün hom nel vair senso del pled, ün hom, scu quel da Shakespeare, da pochs indivisibels sentimaints, incapace di dubis, chi crajaiva u muriva, chi amaiva u mazzaiva, chi non admettaiva ne gradaziun ne transit traunter la suprema felicited e la desperaziun. El eira ün Orthello da Murcia in sandals e chapütscha da not nel prüm act d'üna tragedia possibla.

Ma perche quaistas tristas notas in ün'uschè allegra chanzun? Perche quaists suls strglüschan in ün'atmosfera uschè seraina? Perche quaistas reminiscenzas tragicas in ün queder familier?

Quetaunt gnaros bainbod a vair. [ 16 ]

VIII.

L'hom dal chapè a trais pizs.

Ad eira las duos d'ün zievamezdi d'October. Il sain della cattedrale sunaiva güst la vesper, que chi voul dir, cha tuottas las persunas principelas della citted avaivan già passanto il gianter. Ils canonics as rendaivan al cor ed ils seculers in lur alcovas a durmir la siesta, surtuot quels, chi a motiv du lur uffizi p. ex. las autoriteds, avaivan passanto l'intera damaun lavurand.

Que eira dimena da's fer da buonder, cha a quell' ura, zuond brich adatteda per ir a spass, già per motiv della chalur soffocanta, sortiss dalla citted a pe ed accompagno d'ün sulet polizist l'illuster Signur Corregidor — il quêl ün non podaiva confuonder con üngün' otra persuna, ne da di, ne da not, taunt per l'enorma grandezza da sieu chapè a trais pizs e per la pumpa da sia chappa d's-charlatta, cu per la particularited da sia grotesca statura .......

Dalla chappa da s-charlatta e dal chapè a trais pizs podessan auncha bgeras persunas discuorrer con plaina cogniziun da causa. Nos oters tuots, naschieus in quella cited vers la fin della regenza da D. Fernando VII, ans regordains d'avair vis quels duos antiquos mobels, quel chapè e quella chappa, pendieus vi d'ün' aguotta sco unic ornamaint d'üna nüda parait nella tuor ruineda della chesa, abiteda da sia Signoria (tuor distineda traunter aint als gös infantils da sieus neivs) — süsom il chapè nair, gio suot la chappa cotschna — formand [ 17 ]üna specie d'figüra del absolutismo, üna specia da caricatura retrospectiva dell'autoritad da corregidor, depinta con cravun e crida cotschna, scu tauntas otras, depintas da nus infaunts constituziunels del an 1837, chi'ns reunivans allo, — üna specie, finelmaing, da spavaintutschels, sto üna vouta spavaintaglieud e cha hoz am displescha d'avair contribuieu a fer spresch, il portand nel carneval per quell' istorica citted intuorn, süsom la s-chela d'ün spazzachamin, u il drovand sco ridicula mascra d'ün nar, chi divertiva zuond il bass pövel. Pover principi d'autorited! Uschè t'avains tratto nus stess, chi hoz t'invochains taunt!

Quanto all' indicheda figüra grotesca del Sigr. Correcgidor, consisteva quella, al dir della glieud, in que, ch'el eira chargio da spedlas, auncha da pü cu barba Lucas, u con ün pled dit, quasi gob: da statura s-charsamaing media eir' el debel, da pocha sandet, collas chammas tortas ed üna maniera da chaminer tuottafat sui generis (as sbalunchand d'üna vart all' otra, inavaunt ed inavous), chi's lascha descriver be con l'absurda formula: ch'el paraiva zop da tuottas duos chammas. Invece (aggiundscha la tradiziun) eira sia fatscha regulera, abbain già alquanto fopped' aint per la manchaunza absoluta da daints; da colur brüna-verdainta, scu tar quasi tuots il figls dellas Castillas, con grands ögls nairs, dals quels straglüschivan l'ira, il despotismo e la sensualited; con fins e vivs trats, chi non expimivan però curadschi persunel, ma bainscha üna malizia indschignaivla e capace da tuot, e con üna tschert' aria da soddisfaziun, [ 18 ]mez aristocratica, mez libertina, chi revalaiva, cha quel hom sarò sto in sia remota giuventüna fich agradieu ed accet allas duonnas ad onta da sias chammas e da sia goba.

Don Eugenio de Zuniga y Ponce de Leon (uschà avaiva nom sia Signuria), nat a Madrid d'üna famiglia illustra, eir' uossa in sieu 55avel an, daspö quatter ans corregidor della citted in discuors, inua el, appaina arrivo, as maridet con la serennissima signura, dalla quela discurirons pü tard.

Ils stinvs da Don Eugenio (l'unica part del vstieu ultra las s-charpas, ch'ün podaiva vair suot la lungia chappa cotschna) eiran alvs, e las s-charpas nairas con fiblas d'or. Ma appaina cha la chalur della champagna l'obliet da's disimbarazzer della chappa, as vzaiva, ch'el portaiva üna granda cravatta da battista, ün brastuoch dad atlas della colur da tortorella, festono da manzinas verdas e fluramo da rechams; chotschas cuortas da saida naira; ün enorm caput dell' istessaroba scu'l brastuoch; spedina con garniziun d'atschêl, bastun con püschels ed ün rispettabel pêr d'guaunts da pel melna, ch'el mê non portaiva, dimperse tgnaiva in mez a guisa da scepter.

Il polizist, chi'l seguiva a vainch pass distanza, as nomnaiva Gardugna (guis) ed eira il veritabel stamp da sieu nom. Meger, agilissem, guardant inavaunt ed inavous, a dret ed a sneister nel medem temp ch'el giaiva, da culöz gross, da pitschen repugnant aspet e con duos mauns scu duos manetschas paraiv' el propi ün spiun in tschercha da [ 19 ]deliquents, la corda per ils lier e l'instrumainst destino a lur chastih.

Il prüm corregidor, al quêl el det in ögls, al dschet sainza s'informer pü inavaunt: «Tü sarost mieu prüm polizist», ed el eira sto quetaunt già tar quatter corregidors. El avaiva quaraunt' och ans e portaiva chapè a trais pizs bger pü pitschen cu quel da sieu patrun, chi eira, scu nus repetins, enorm, chappa naira, scu'ls stinvs e tuot il vstieu, bastun sainza püschels ed üna specie da spait u brastolin d'arost per speda.

IX.

Hü, esna!

Dappertuot, inua il corregidor e sieu appendix passaivan, sospendaivan ils contadins la lavur e faivan s-chapelledas fin a terra, pü per temma cu per rispet; allura dschaivan els suot vusch: «Il Corregidor vo bod hoz a vair la Duonna Frasquita.»

««Bod e sult»», aggiundschaivan alchüns d'els, adüsos da'l vair a fer quella spassageda saimper in compagnia d'otras persunas.

«Taidla, Emanuel, perche giarò il Corregidorsulet hoz a chatter la Navarraisa?», dumandaiva üna contadina al marid, chi la mnaiva zieva se a chavagl d'ün' esna. E colla dumanda insembel al scutaiv' ella nell' uraglia per exciter il buonder.

«Non penser mel, Josentina», exclamet il bun hom. «Duonna Frasquita ais incapace» ...... [ 20 ]«Eau non di il contrari .... Ma il Corregidor non ais perque incapace, d'esser inamuro in ella ... Eau ha udieu a dir, cha da tuots ils tramagliunzs del mulin l'unic, chi giaja sün mela fin, saja quaist Madrilaun, taunt attacho alla schochas» ....

«Eh, che sest tü, sch'el cuorza zieva las schochas u na?» la dumandet a sia rouda il marid.

«Eau non di per via da me ..... Già, el s'avess bain inchüro, per quaunt corregidor, ch'el saja, da'm dir, ch'eau hegia ögls nairs"»

Quella chi discuriva uschè eira trida in gro superlativ.

«Ebbain, sainta, cher infaunt, laschaina'ls!» replichet Emanuel, l'hom, «eau non crai barba Lucas hom da sonsentir ...... Dieu'l chüra, cur el vo in bestia ......

«Ma, alla fin as vezza bain, cha que al convain! ... aggiundschet Josefa, fand üna smorfia.

«Barba Lucas ais hom da bain», respundet il contadin, «ed ad ün hom da bain non paun convgnir quaistas chosas!» ... «Ebbain, allura averost radschun .... sch'eau füss Duonna Frasquita ....

«Hü, esna!» clamet il marid per müder discuors, e l'esna partit al trot, uschè ch'ün non pudet udir il rimanent del dialog.

X.

Dal spalier.

Durante quaists discuors dels contadins, chi salüdaivan il Sigr. Corregidor, scuaiva e bagnaiva Duonna Frasquita con granda chüra la plazzetta, chi serviva da cortil al mulin, e collochaiva üna [ 21 ]mezza dunzaina d's-chabels suot il pü spess fögliam della vit, tratta a spalier, sülla quela s'avaiva rampcho barba Lucas, tagliand giò las megldras üjas e las lavond artisticamaing in üna chavagna.

«Schi, schi, Frasquita», dschaiva barba Lucas giò dal ot del spalier, «il Sigr. Corregidor ais inamuro bugramaing in te» .....

«Que t'han eau già dit da löng innò» replichet la muglier.

«Ma lascha'l pür languir! Guarda, Lucas, cha tü non dettast giò!»

«Sto sainza pisser, eau'm tegn bain ... Eppür, tü pleschast zuond al Signur .....»

«Sainta! lascha quaist discuors d'üna vart», l'interrumpet ella. «Eau se memma bain a chi eau plesch ed a chi na. Be ch'eau savess eir, perche eau non plesch a te.»

«Perche tü est taunt trida», respundet barba Lucas.

«Pür taidla .... trida tuot que tü voust, sun eau tuottüna capace, dad ir sü e't bütter culs chazs amunt!» —

«Pü facilmaing podess que arriver, ch'eau non at laschess pü gnir giò dal spalier .....»

«Saj' uschè e cur mieus adoratuors gnaron, dscharon els, cha nun sajans duos schimgias ...»

«Ed els avessan radschun: perche üna schimgia est tü ed aunch' üna viva, ed eau sumagl eir ad üna schimgia cun quaista goba. —

— «Chi'm plescha fich bain!» —

— «Allur' at plascherò quella del Corregidor auncha pü bain, siand pü granda cu la mia.» — [ 22 ]

— «Via, via! Don Lucas ... Ch'El non saja taunt dschinglius! —

«Eau, dschinglius da quaist vegl sgurlun? Al contrari, eau m'allegr fich, ch'el t'ama.» —

«Perche?»

«Perche il pcho porta la pönitenza! Tü non il poust mê amer ed eau sarò intaunt il vair Corregidor della citted!» —

— «Guarda be che vanited! Figüra't, ch'eau gniss a l'amer ...... Ün vezza dellas bellas nel muond!»

«Poch m'importess .......»

«Perche?»

«Perche, allura non füssast pü tü e non siand tü pü quella, cha tü est, u scu eau crai, cha tü sajast, fess eau poch cas, cha'ls dimunis at portessan.»

— «Bun, che fessast però in cas simil?»

«Eau? que nun se cau! Perche, siand allura ün oter e na quel, ch'eau sun uossa, non poss eau neir m'imaginer, que ch'eau pensess .....»

«E perche füssast allur' ün oter?»

«Perche uossa sun eau ün hom, chi craja in te, scu se stess e chi non ho otra vita, cu quaista fê. Conseguentamaing, morind quaista cretta in te, moriss eau, u'm convertiss in ün oter hom, vivess in oter möd; a'm paress d'esser be naschieu, eau avess ün oter intern. Eau non se dimena, que ch'eau fess con te .... Forse cumanzess eau a rir ed at volvess las rains ...... A poss der ..... Ma guarda, che gust ch'avains da'ns fer gnir la [ 23 ]noscha glüna sainza bsögn! Che'ns importa cha tuots ils corregidors del muond t'aman? Non est tü mia Frasquita?»

«Schi, tü barbar», respundet la Navarraisa, riand a tuot podair. «Eau sun tia Frasquita e tü est il Lucas da mi' orma, pü trid cu'l ban-ban, con pü talent da tuots ils homens, pü bun cu'l paun e pü amo .... Ah! quanto al amo vzarost allura, cur tü descendast dal spalier! Prepara't a clapper pü schleppas e strüfs d'uraglia, cu chavels, cha tü hest sün cho! Ma tascha! Che vez eau? Il Signur Corregidor vain d'allò be sulet ....... ed uschè bod ..... Quel vain sün qualche fin!»

«Ebbain, badainta'l vi e non al dir, ch'eau saja sül spalier. El vain a't fer üna declaraunza a quatter ögls, crajand da me la fer, intaunt ch'eau dorm la siesta. Eau'm vögl divertir, sentind si' explicaziun.»

Uschè dschet barba Lucas, consegnand la chavagna a sia muglier.

«Tü hest üna bun' idea», exclamet ella, squassand dal rir.

«Quel diavel da Madrilaun! Che crajero'l, ch'el saja ün corregidor per me! Ma co ais el ... Sgür cha Gardugna, chi'l seguiva a qualche distanza, sto zuppo alla sumbriva. Che impertinenza! Zoppa't bain bain davous la föglia, cha uossa poderons rir da pü da que, cha tü't figürast.»

E, dit quaist, cumanzet la bella Navarraisa a chanter ün fadango andalusiaun, chi l'eira già taunt familier, cu las chanzuns da sia patria. [ 24 ]

XI.

Il bombardamaint da Pamplona.

«Dieu'ns allegra, Frasquita», dschet il Corregidor mez suot vusch, arrivand sülla pizza dels peis suot il spalier.

«Quaunt bun ch'El ais, Signur Corregidor!» respundet ella con vusch natürela, fand milli reverenzas. «Vossa Signuria già qui a quaist' ura! Colla chalur chi fo! Ch'El as tschainta ..... qui aisa fras-chet .... Perche non ho V. S. spetto ils oters signuors? Qui staun già preparos lur s-chabels ... Hoz spettains il Sigr. Uvas-ch in persuna, chi ho impromiss a mieu Lucas, da gnir a sager las prümas üjas da nossa vit. — E cu sto V. S.? E cu sto la Signura?»

Il Corregidor eira imbarazzo. La desidereda solitudine, nella quela el chattet la Duonna Frasquita, al paraiva ün sömmi u ün latsch, tendieu dalla sort avversa, per il fer cruder nel abiss d'ün disingian.

El as limitet dimena a respuonder: «A non ais taunt ad ura, scu tü dist ... A sarò las trais e mezza .....»

Il papagal s'fet udir in quel momaint ters ün sbreg. —

«Ad ais las duos ed ün quart», dschet la Navarraisa, guardand fixamaing il Corregidor.

Quaist taschet scu reo convint, ch'el rinunzia alla defaisa.

«E Lucas? Dorma?» dumandet el ziev' üna cuorta posa. A stovains avertir acqui, cha'l Corregidor, [ 25 ]similmaing a tuottas persunas sainza daints, discuriva cun üna pronunzia sibilanta e na taunt clera, scu sch'el stess mordand sieus propris leivs.

«Sgür!» respundet Duonna Frasquita. «A quaist' ura s'indrumainz el, ch'el saj' inua ch'el vöglia, magari sül ur d'ün precipizi .....»

«Ebbain, guarda .... laschaina'l dormir», exclamet il vegl Corregidor, dvantand pü palid da quel ch'el eira già. «E tü, mi' ameda Frasquita. ascolta'm ..... sainta ..... ve no .... tschainta't qui, dasper me ...... Eau he bgeras chosas da't dir ......

«Eau sun già tschanteda!» replichet la mulinera, strand ün bass s-chabè e'l plazzand davaunt il Corregidor a pitschna distanza dal sieu. S'avaind tschanteda, mettet Duonna Frasquita üna chamma süll' otra, s'inclinand cul corp inavaunt, pozet ün bratsch sül snuogl e la fras-cha, bella vista in ün da sieus mauns ed uschè cul cho inclino d'üna vart, cul gö süls leivs, collas tschinch foppinas in activited, collas serainas pupillas fixedas sül Corregidor, aspettaiv' ella la declaraunza da Sia Signuria. — Ün l'avess podida paraguner a Pamplona in aspettativa d'ün bombardamaint.

Il pover hom volet discuorer, restet però colla buocha avierta, inchanto da quella grandiusa bellezza, da quella brillanta grazia, da quella formidabla duonna da colur alabastrina, da pompusas fuormas, da rosea e ridenta buocha, d'impenetrabels ögls azzurins, chi paraiva creeda pel pennel da Rubens.

«Frasquita», murmuret alla fin il delegio del [ 26 ]raig, con debel accent, durante cha sia sblecha vista, cuverta da süjur, s'elevand sur la goba, exprimaiva ün'immensa anguoscha. «Frasquita» ....

«Uschè he nom!» replichet la figlia della Pireneas.

«Allura?»

«Tuot que tü voust ...» respundet il vegl con üna tenerezza indicibla.

«Ebbain, que ch'eau vögl», dschet la mulinera, «so già V. S.: que ch'eau vögl, ais ch'El nomna nudêr del municipio della citted ün mieu neiv, ch'eau he ad Estella e chi uschè poderò gnir liber da quellas muntagnas, inua el viva in grand bsögn.»

«Eau t'he già dit, Frasquita, che que ais impossibel. Il nudêr actuel .....

«Ais ün leder, ün baraccun, ün esan!»

«Eau se bain avuonda! Ma l'ais sustgnieu dals Regidors perpetuos ed eau non poss nomner ün oter, sainz' acconsentimaint del cussagl. Uschigliö m'expuon .....»

«Eau m'expuon! Eau m'expuon! A che non ans exponissans nus per V. Signuria, perfin ils giasts da quaista chesa?»

«M'amessast tü a quaist pretsch?» balbaget il Corregidor.

«Na Signur; eau am V. S. gratuitamaing.»

«Duonna, non am der tituls! Do'm del «El», del «tü» u scu cha't plascha!.... Uschè m'amast tü dimena? Di'm?»

«Non dschet eau a V. Signuria, ch'eau l'ama già?»

«Ma» ..... [ 27 ]

«A non ais ma, chi vagli qui! El vzarò allura, che bel giuvan da bain, chi ais mieu neiv.»

«Tü schi, chi est bella, Frasquita! ....

«Al plesch eau?»

«Scha tü'm pleschast! ..... A non ais duonna scu tü!»

«Ch'El guarda pür, Sigr. Corregidor, quia non ais ünguotta d'postizzi», dschet Duonna Frasquita, fand aint la mangia e mussand al Corregidor sieu bratsch, degn d'üna Caryatide e pü alv cu üna gilgia.

«Quaunt tü'm pleschast! ... proseguit il Corregidor, da di, da not, a tuottas uras, in ogni lö m'impais eau be a te ....»

«Schi cu? Nun plescha a V. S. la Signura Corregidora?» dumandet Duonna Frasquita con üna compaschiun finta, chi avess fat rir ad ün ipoconder. — «Che pcho! Mieu Lucas m'ho dit, ch'el hegia agieu il plaschair da la vair e da la tschantscher, cur el Al cumadet l'ura nell' alcova, e ch'ella saja fich bella, fich buna e d'ün fer fich affabel.»

«Na taunt! Na taunt!» murmuret il Corregidor con üna tschert' amarezza.

«Invece oters m'haun dit», proseguit la mulinera, ch'ella saja fich mela, e vegna fich dschigliusa e cha Vossa Signuria la temma pês cu'l fö.»

«Na taunt!» repetit Don Eugenio de Zuniga y Ponce de Leon, gnand cotschen. «Ne bger, ne poch! Ad ais bain vaira, cha la Signura ho sias manias, — ma a mauncha auncha bger, per as fer tmair. Il Corregidor sun eau?» [ 28 ]

«Ma, alla fin, l'am' El u non l'am' El?»

«Eau't dscharò .... Eau l'am fich ... u, per dir megl, eau l'amaiva, aunz ch'eau'l cognuschess. Ma daspö ch'eau't vzet, non se eau che chi'm succeda ed ella stessa s'inacordscha, cha in mieu intern passa qualchosa d'particuler. A't basterò da savair, cha hoz ... glischand p. ex. la fatscha da mia muglier, resaint il medem effet, scu glischand la mia propria ... Tü vezzast dimena, ch'eau non poss ne l'amer ne la bramer! Durante, cha per tucher quaist maun, quaist bratsch, quaista fatscha, quaista vita .... eau dess da pü da que ch'eau possed!»

E discurind in quaist möd, il Corregidor tentet da s'impossesir del bratsch nüd, cha Duonna Frasquita exponiva materielmaing a sieus ögls; ma quaista sainz' as mouver dal lö, stendet our il maun, challet il pet da sia Signura colla pacitica violenza ed irresistibla forza della tromba d'ün elefand e'l büttet col chazs amunt cun s-chabè e tuot.

«Ave Maria Purissima!» exclamet allura la Navarraisa, riant a tuot podair. «Quaist s-chabè eir' evidentamaing ruot ....»

«Che aise success cugiò?» — exclamet d'ün trat barba Lucas, chatschand sia trida fatscha traunter our il fögliam della vit.

Il Corregidor giaschaiv' aunch' adüna per terra colla buocha in sü e guardaiva con üna terrur indicibla quel hom, apparieu nell' aria colla buocha in gio. Quel paraiva il diavel vint, na dal Sant Michel, ma d'ün oter dimuni del infiern.

«Che ho da succeder» festinet a respuonder [ 29 ]Duonna Frasquita, «cha il Sigr. Corregidor pozet melamaing il s-chabè, perdet l'equiliber e det gio ....»

«Gesu, Maria e Giosef», exclamet uoss' il muliner. «E s'ho 'la fatta mel Vossa Signuria? Voul 'la ün po d'ova ed aschait?»

«Eau non m'he fat üngün mel!» dschet il Corregidor, s'alvatand con stainta ed aggiundschand allura suot vusch in möd, d'esser udieu da Duonna Frasquita: «Tü me la pajarost!»

«In cambi, Vossa Signuria m'ho salvo la vita», respundet barba Lucas, sainz' as mouver dall' otezza dal spalier. «Figüra't be, Frasquita, ch'eau staiva qui tschanto, contempland l'üja, cur eau m'indrumenzet sün üna rait da ramma e dal pêls, largia avuonda, per lascher passer tres mieu corp ... Per conseguenza, scha la caduta da Sia Signuria non m'avess sdasdo a temp, m'avess eau hoz ruot la testa cunter quellas peidras.»

«Ah schi?» .... replichet il Corregidor. «Allura, vezzast mieu cher! m'allegr eau ... eau't di, ch'eau m'allegr fich d'esser crudo! .... Tü me la pajerost!» repetit el in seguit vout vers la mulinera, pronunziand quaists pleds con tel' expressiun d'interna rabgia, cha Duonna Frasquita s'attristet. Ella vzaiva cleramaing, cha'l Corregidor as spavantet al principi, crajand che'l muliner hegia udieu tuot, però cha, persvas uossa dal contrari (perche la calma e la simulaziun da barba Lucas avess ingianno eir il pü furb) el cumanzaiva a s'abbanduner interamaing a si' ira ed a concepir progets da vendetta. [ 30 ]

«Via! ve giò da lò e güda'm cunagir il Sigr. Corregidor, chi ais tuot cuvert da puolvra!» exclamet uossa la mulinera.

Ed intaunt cha barba Lucas discendaiva, dschat ella al Corregidor, al dand col squassel sülla rassa e traunter aint eir süll' uraglia qualche schloppin: «Quel pover hom non ho udieu ünguotta .... el dormiva scu ün lain .....»

Pü cu quaistas frasas, la circonstanza d'esser stedas pronunziedas suot vusch, affectand complicited e secretezza, prodüet ün effet müravglius.

«Stria del luf!» balbaget Don Eugenio de Zuniga, al gnand l'ov' in buocha, ma adüna bruntoland.

«Vossa Signuria non am piglierò il spass in mela part?» replichet la Navarraisa con simulaziun exagerada.

Il Corregidor, vzand cha la severitad prodüaiva buns resultats, tentet da la guarder con granda rabgia, ma incuntrand quel sorrir seductiv, a quels ögls divins, nels quels brillaiva la charezza d'üna supplica, e, dalun commoss, la dschet el con ün accent balbagiand, chi palesaiva pü cu mê la totela absenza da daints: «Que dependa da te, cher aungel!»

In quel momaint as slantschet barba Lucas dal spalier.

XII.

Deschmas e primizias.

Appaina cha'l Corregidor s'avet darcho tschanto, det la muglier üna svelt' öglieda a sieu marid e [ 31 ]vzet, cha quel non eira be uschè tranquil scu'l solit, ma non podaiva bod pü tgnair il scuffel, causa l'avenimaint arrivo. Ella cambiet con el da dalöntsch ün bütsch, profittand dal prüm momaint, cha Don Eugenio non daiva bada, e dschet allur' a quaist con üna vusch da sirena da fer invilgia a Cleopatra:

«Uossa sagerò Vossa Signuria mi' üja!»

E co eira da vair la bella Navarraisa (ed uschè la pitüress eau, sch'eau avess il pennel da Tizian), posteda in fatscha del imbrazzo Corregidor, fras-cha, magnifica, provocanta, con sias nöblas fuormas, sieu vstieu strel, si' ota statura, con sia bratscha nüda, eleveda sur il cho, e non ün transparent puncher d'üja per maun, al dschand cun ün sorrir irresistibel ed ün' öglieda suplicanta, chi palesaiva la soggeziun:

«Niaunch' il Signur Uvas-ch non l'ho auncha sageda! Ell' ais la prüma chi's raccoglia quaist an?»

Ella sumagliaiva ad üna gigantesca Pomona offrind frütta ad ün dieu champester — ad ün satir p. ex.

In aquella apparit sülla plazzetta il venerabel Uvas-ch dellas dioceses, accompagno dal avvocat accademic, da duos canonics, d'eted pü avanzeda, e seguieu da sieu secretari, da duos servituors e da duos paggis.

Il Revendissem as fermet ün momaint a contempler quel queder taunt comic e taunt bel, e dschet allura col accent solen, propri als prelats da quel temp:

«Il quint cumandamaint .... pajer deschmas [ 32 ]e primizias alla baselgia da Dieu ... ans muossa la doctrina cristiauna; ma El, Sigr. Corregidor, non as containta d'administrer la deschma; El voul eir manger las primizias».

«Il Sigr. Uvas-ch!» exclamet il prêr, laschand il Corregidor e currind a bütscher l'anè dal prelat.

Dieu remunerescha Sie Reverendissima Signuria, d'esser gnida ad onorer quaisto povra chamanna!» dschet barba Lucas con l'accent d'üna sincera veneraziun, bütschand il prüm l'anè.

«Quaunt prosperus da sandet, cha'l Sigr. Uvas-ch ais!» exclamet Duonna Frasquita, bütschand eir ella l'anè. «Dieu il benedescha e'l conserva a nus auncha bgers ans!»

«Eau non se, che ch'eau dess fer, am dand tü la benedicziun, invece da la dumander da me» replichet riand il bun pastur e, stendand our duos daunts, benedit el Duonna Frasquita ed allura eir ils oters circonstats.

«Ecco, qui, Illustrissem Sigr. Uvas-ch, las primizias», dschet il Corregidor, pigliand ün puncher d'üja dals mauns della mulinera e preschentand cortaisamaing al Uvas-ch.

«Eau non he auncha sagio l'üja!»

Il Corregidor pronunziet quaists pleds, dirigind üna rapida e cinica öglieda alla splendida bellezza della mulinera.

«Que nun sarò forsa peramur ch'ell' eira verda, scu quella della fabla!» observet l'accademic.

«Quella della fabla» — explichet l'Uvas-ch — «non eira verda, Sigr. Dr., ma bainschi memm' ota per la vuolp.» [ 33 ] Ne l'ün ne l'oter avaiva, sainza dubi, volieu fer allusiun al Corregidor; ma ambes duos frasas eiran, par cas, taunt adequatas al fat güst arrivo, cha Don Eugenio de Zuniga dvantet sblech da rabgia e dschet, bütschand l'anè del prelat:

«Que füss taunt cu'm tratter da vuolp, Illustrussim Signur.»

«Tu dixisti!» replichet quaist coll' affabla severited d'ün sench, dschand que chi in se eira vaira. «Excusatio non petita, accusatio manifesta. – Qualis vir, talis oratio. Però satis jam dictum, mullus ultra sit sermo. – u que chi ais il medem: laschain il latin e guardain quaista famus' üja.»

Ed el pigliet – üna suletta vouta – ün' üja dal puncher, cha'l Corregidor al presentaiva. «L'ais fich buna», exclamet el, guardand l'üja cunter il cler consegnand allura al secretari. «Pcho, ch'ella non am fo bain!» Il secretari la contemplet medemmamaing, fand ün gest d'admiraziun e l'impalmet ad ün dels servitours. Quel repetit l'act del Uvas-ch, ed il gest del secretari, as smanchand taunt inavaunt, d'odurer l'üja, e la lovet scrupulusamaing nella chavagna, dschand a bassa vusch al Uvas-ch: «Sieu Illustr. güna.....»

Barba Lucas, chi avaiva seguito l'üja col ögl, la pigliet our darcho adascus e la manget, sainza cha'ls oters s'inacordeschettan.

E zieva as tschantettan tuots: Ün tschantschaiva dal utuon, chi continuaiv' ad esser süt ad onta della processiun da St. Francesco; ün discuriva dalla probabilited d'üna nouva guerra traunter Napuleun e l'Austria: ün insistaiva nella cretta, cha las truppas [ 34 ]imperialas mê non invaderon il territori spagnöl. L'avvocat s'almantaiva dallas revoluziuns e dalla calamited da quell' epoca, lodand il tranquil temp da lur baps, scu cha lur baps averon ludo quel da lur babsegners. –

Il papagal clamet las tschinch .... ed ad ün tschegn del Uvas-ch, il servitur il pü giuven as rendet alla charozza da sieu Reverendissem patrun, rested' inavous al medem lö scu'l polizist, e turnet con üna stupenda tuorta da pasta frolla da paun d'öli spulvreda da sel ed uschida be avaunt ün' ura dal fuorn. Ün pozzet ün tavolin in mez als tramagliunzs, tagliet la tuorta e det lur part corrispondenta eir a barba Lucas ed a Duonna Frasquita ad onta da lur complimaints ed ingrazchamaints. Ed ün' egualited vairamaing democratica regnet durante ün' ura sut la vit, tres la quela filtraivan ils ultims razs del solagl tramuntant.

XIII.

Que cha la corniglia disch al corv.

Ün' ur' e mezza zieva tuots ils illusters compagna da marenda avivan do la vouta vers la citted.

L'Uvas-ch e dieu seguit eiran arrivos allò pü bod, in grazcha della charozza ed as rechattaivan già nel palazzi, inua nus lascherons, ch'els fatschan lur devoziun.

L'avvocat (fich meger) ed ils duos canonics (zuond grass) accompagnettan il Corregidor fin alla porta del municipi, inua Sia Signuria dschet d'avair da fer, e s'inviettan allura vers lur chesas, [ 35 ]guidos dallas stailas, scu'ls navigiants e palpand a bun stim ils chantuns della via scu'ls orvs. Perche ad eira già gnieu not, la glüna non eir' ida sü e l'illuminaziun publica (medemmamaing scu las otras glüschs da quaist secul) staiv' auncha nella mente divina.

Alincunter non eira que rer, da vair a passer per üna via u l'otra qualche lanterna u fuschella, colla quela ün devotissem servitur faiva glüsch a sieu patrun, chi's rendaiva al abituel tramegl u in visita da qualche paraint. Dasper quasi tuots ils balcuns dels plauns terrains as vzaiva u as supponiva — per dir megl — ün silenzius burlun nair, — que eiran amants chi, sentind a gnir qualchedün, avaivan suspais lur baderler.

«Nus essans libertins!» dschaivan giand l'avvocat ed ils duos canonics. «Che mê dscharone in nossas chesas, ans vzand a turner da quaistas uras? E che dscharon quels, chi'ns incuntran per via, in quaist möd, allas set passedas, scu taunts bandits, suot la protecziun della s-chürdüna?»

Ün stuerò müder conduita.»...

Ah schi ... Ma quel delizius mulin!» ...

«Mia muglier nu'l po ster our» ... dschet l'accademic con ün tun, chi tradiva la lemma d'ün prossem levatesta.

«Schi, ma mias nezzas?» exclamet ün dels canonics, chi eira solitamaing pönitenziari. «Mias nezzas dian, cha sacerdots non dessan visiter cumers.»...

«Eppür», l'interrumpet sieu cumpagn, chi eira [ 36 ]predicatur, «que chi passa allà, non podess esser pü innozaint.»...

«Sgüramaing! A vo perfin il Sigr. Uvas-ch!»

«E del rest, mieus Signuors, in noss' eted!» respundet il pönitenziari. «Eau he complieu her mieu 75evel an.»

«Natürelmaing!» replichet il prüm. «Ma discurin da qualchos' oter: Quaunt bella eir' hoz Duonna Frasquita!»

«Oh quanto a que co ... bella, tuot que ch'ais bel», dschet l'avvocat, affectand imparzialited.

«Fich bella» ... repetid il pönitenziari suot aint la capuza.

«Ed uschigliö, aggiundschet il predicatur, dumandè be al Corregidor: quel pover hom ais inamuro in ella.»

«Que craj eir eau» ... exclamet il confessur della catedrala.

«Sgüramaing!» dschet l'accademic. «Ed uossa, mieus Signuors, eau vegn da quaista vart, per arriver pü spert a chesa; la buna not!»

«Buna not!» respundettan ils canonics, giand inavaunt alchüns pass in silenzi.

«A quel plesch' eir la mulinera», marmugnet il predicatur, dand al pönitenziari ün stumpel cul cundun.

«Que s'vezza bain!» dschet quaist, as fermand avaunt sia porta. «E che tamberl, ch'el ais!»

«Ebbain, a revair damaun, amih, e cha l'üja Al fatscha bain!»

«Fin damaun, scha Dieu voul ... ch'El dorma bain!» [ 37 ]«Dieu'ns detta la buna not!» conclüdot il pönitenziari già sül portal, inua üna glüschina staiva solitamaing inipizzeda suot üna vergina, e pichet porta.

Üna vouta sulet sülla via, l'oter canonic, chi, siand pü gross cu lung, paraiva da rodler inavaunt, continuet a chaminer plaunet vers sa chesa; però aunz cu arriver a quella sfermet el dasper ün mür sü, que chi nel seguit füss sto inhibieu da polizia urbana, e dschet nel medem temp, pensand sainza dubi a sieu confrer: «Eir a te plescha Duonna Frasquita .... E la vardet ais», aggiundschet el ziev' ün momaint. «ch'ell' ais bella, pü cu bella!»

XIV.

IIs cussagls da Gardugna.

Intaunt il Corrogidor eira intro nella chesa municipela, accompagno da Gardugna, col quêl el avet dalun nella sela da sessiun üna conversaziun pü familiera, da que chi staiva sura ad ün hom da sia sort e da sieu uffizi.

«Ch'El craja, illustrissem Signur, ad ün chaun da chatscha, chi cognuoscha la sulvadschina. Duonna Frasquita ais zuond inamureda in El e tuot que, ch'El am quinta güst, ais pü cler, cu quaista glüsch» ...., dschaiva l'ignobel polizist, mussand sün üna lampa, chi sclariva appaina la deschevla part della sela.

«Eau non sun uschè sgür scu tü, Gardugna». sospiraiva Don Eugenio. —

«Eau non savess perche, — ma discurin franchamaing.» ... [ 38 ] «Vossa Signuria — ch'El am perduna — ho üna menda vi da sieu corp. Non aise vaira?»

«Schi, que ais vaira», respondet il Corregidor. «ma quaista menda ho eir barba Lucas: El ais pü gob, cu eau!»

«Bger da pü, bgerun da pü! sainza comparaziun da qualunque specie! Però d'otra vart — e que volaiv' eau güst dir — Vossa Signuria ho üna fatscha chi plescha, que ch'ün disch üna bella fatscha .... durante cha barba Lucas sumaglia al sergent Utrera, chi morit da suldüna.» ..,

Il Corregidor riet con üna tscherta vanited.

«In oltre», proseguit il polizist, «Duonna Frasquita füss capace da's bütter our da fnestra, per obtgnair la nomina da sieu neiv.» —

«Lossupra essans d'accord: quaista nomina ais mi' unica spraunza!»

«Ebbain, il maun all' ouvra, Signur, mieu piano L'he eau già dit. A non ais da fer oter, cu da'l metter in execuziun quaista stessa not.

«Eau t'he già dit bgeras voutas, ch'eau non drouv cussagl», l'arsaglit Don Eugenio, s'algordand dalun, ch'el discuriva con ün subaltern.

«Eau crajaiva, cha vossa Signuria m'hegia dumando», balbaget Gardugna.

«No'm respuonder!»

Gardugna s'inclinet.

«Tü'm dist dimena» — proseguit il Corregidor, volvand la barcha — «cha quaista stessa not as podess fer tuot? Ebbain, sainta, que per' eir a me. Che diavel! Uschè almain sortirò eau spert da quaist' intschertezza!» [ 39 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/47 [ 40 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/48 [ 41 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/49 [ 42 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/50 [ 43 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/51 [ 44 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/52 [ 45 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/53 [ 46 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/54 [ 47 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/55 [ 48 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/56 [ 49 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/57 [ 50 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/58 [ 51 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/59 [ 52 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/60 [ 53 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/61 [ 54 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/62 [ 55 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/63 [ 56 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/64 [ 57 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/65 [ 58 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/66 [ 59 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/67 [ 60 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/68 [ 61 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/69 [ 62 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/70 [ 63 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/71 [ 64 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/72 [ 65 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/73 [ 66 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/74 [ 67 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/75 [ 68 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/76 [ 69 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/77 [ 70 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/78 [ 71 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/79 [ 72 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/80 [ 73 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/81 [ 74 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/82 [ 75 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/83 [ 76 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/84 [ 77 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/85 [ 78 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/86 [ 79 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/87 [ 80 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/88 [ 81 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/89 [ 82 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/90 [ 83 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/91 [ 84 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/92 [ 85 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/93 [ 86 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/94 [ 87 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/95 [ 88 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/96 [ 89 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/97 [ 90 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/98 [ 91 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/99 [ 92 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/100 [ 93 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/101 [ 94 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/102 [ 95 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/103 [ 96 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/104 [ 97 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/105 [ 98 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/106 [ 99 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/107 [ 100 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/108 [ 101 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/109 [ 102 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/110 [ 103 ]Page:Il chapè a trais pizs.djvu/111