[ 114 ]
IAIN RUAIRIDH, MO CHEIST!
Cha’n e sgeul-rùn e ’s fios aig triùir air
—SEAN-FHACAL
Bha’n comh-thràth air sìneadh ann an glac-shuain na h-oidhche bho’n a chaidh Rob Crotach tarsuinn air còmhnard-freadhairc an Tighe-mhóir. Dh’fhàg Mungan Tuathal beannachd aig an Ridire Tholmach, agus le teanga-magaidh ’na phluic, chuir e aghaidh air a cheann uidhe. Chaidh an crodh-laoigh a bhleodhan, agus an saodachadh ri gleidheadh an fhàsaich. Bha breac-an-t-sìl, ’s a cheann fo sgéith fad-on-uair-sin ’na chadal. Cha chluinnte ach sgriach dhuaichnidh a’ chromriabhaich, agus clis-ghlaodh ‘mollachd-an-t-sealgair,’ a’ bristeadh air sàmhchair nan clos. Tosdach mar dhruma air a mùchadh, bha Tigh-mór Laobhrais ’na stéidheadh, agus muir-ghlas camus an Ath-leathainn, a’ sìneadh a bliain ri gainmhean beadrach Abhainn a’ Choire.
Ach a’ cumail mire ri foighidinn gu furtachd an anamoich, bha aon inntinn chùramach, agus sùil-faire gun phriobadh cadail. B’e so nighean òg; is i a’ feitheamh, le buill’ air a cridhe, aig dorus-cùil an Tighe-mhóir.
Cha b’ann gun chlisgeadh a thog i dealan na cachlaidh agus a dh’iathlaidh i troimhpe. Bha ceann-turuis ris a’ chladach; agus leag i h-aghaidh air le cabhaig, ’s a sùil an dràsda ’s a-rithisd thar a gualainn, mar [ 115 ]nach biodh i cinnteach as a gniomh, no, ’s math a dh’ fhaoidte, fiachainn ri falach a chur eadar i fhein agus ruaig.
Cha do ruith móran ùine gus an d’ ràinig i tigh le tubhadh fraoich—fasgach aig bonn bruthaich, agus goireasach ri cùl gaoithe ’s air aghaidh gréine.
“Taing do’n Fhreasdal!” thuirt i le làn-dhùrachd rithe fein, “tha Iain Ruairidh aig an tigh. Tha na lìn aige an crochadh air na sparran. Tha iad fada gun chadal!”
Le so, chum i stigh; oir cha robh oilean choimheach air aithne, no glas mearlaich an cleachdadh. Cha robh càil air a truailleadh le ana-measarrachd nan Gall; ach bha taing is toileachadh ann an crannchur na mór-chuid. Agus cha robh tigh Iain Ruairidh aineolach air meas is gnàth na stuamachd. Bha ’n t-suipeir gun a gabhail. Nach robh a’ phoit—cruinn-shliopach is dubh, a’ leith-dhannsa le plub-ghoil a’ bhrochain—an crochadh air griosaich theine; is toit chuaileanach, liath-dhonn na mòine, a’ slaodadh a lùban cadallach troimh dhorus is fhàrlus? Aig taobh shuas an teine, bha seana chailleach ag obair le fearrsaid, agus dalladh aic’ air an òran: ‘Muir ag éiridh o ho!’ Thall mu choinneamh na h-uinneig, bha Iain Ruairidh air furm góbhlach, ’s e trang a’ càradh lìn. Agus mar nach biodh nàdar airson gu’m faicte an dealbh iriosal, taitneach so, ach ann an solus freagarrach, bha crùisgean, le sibheig laiste de luachair, an crochadh air sìoman caol ris a’ mhaide-tharsuinn, agus eòlan fallain mionach an sgadain ’ga shìor losgadh.
[ 116 ]“Có tha stigh?” ars’ an nighean òg. “Fàilt ’san tigh so!”
“Fàilt ort fhein!” fhreagair a’ chailleach le guth caoimhneil. “Dean suidhe ’chaileag is gheibh sinn do naigheachd. Eirich ’Iain, ’s dean àite-suidhe do dh’ Eilidh.”
“Cha ’n e suidhe ’th’air mo mhanadh,” thuirt Eilidh.
Chuir crith-fhuaim a guth ioghnadh air a’ chaillich, agus dh’ amhairc i gu giar oirre.
“An Sealbh ’gad chuideachadh!” ghlaodh ise, “gu dé an t-aon nì tha ceàrr ort?”
“Mu’n dubhairt sibh fhein, a mhàthair!” labhair Iain, ’s e caitheamh a shnàthad-lìn gu taobh. “Tha rudaigin ceàrr, neo cha robh gruaim air Eilidh. Gu dé air talamh na Criosdachd a chuir mu’n cuairt thu? Có chuir dragh ort, Eilidh? Oir ma’s duine e, cha ’n fhaigh e as làrach nam bonn gus an dìoghail mis’ air.”
“Có! Có! ach Mungan dubh nam briag!” fhreagair Eilidh. “Oir tha iad uile aige, is feadhainn a rinn e fhein.”
“A! thubhairt thu e. Cha chreidinn aon nì còir air an t-seana bhoiti. Mur a’bheil mo shùil ’s mo thuigse air uideil, s ’e am fear-bráth a tha’m Mungan. Cha bhuannachd do chùis a’ Phrionnsa ’leithid a’ theachdaire.”
“O! Iain, c’àite an tòisich mi?” thuirt Eilidh, ’s i cromadh a cinn.
“Aig Iain Ruairidh, mo cheist!” fhreagair an ceatharnach tapaidh so, ’s e toirt car uaibhreach da bhodhaig, buille boise da bhroilleach, agus sùl-tharsuinn air a mhàthair. “Cha’n fhaca mi am fear sin fhathasd a bheireadh dhiom e.”
[ 117 ] “Cha ’d rinn thu sin fhein, Iain,” thuirt a mhàthair le gàire; oir bha sùil bhàigheil aic’ air Eilidh. “Cha d’rinn thu sin fhéin; agus is math m’ fhios air cuideachd. Oir cha’n ’eil ceannard tighe no teaghlaich na ’s feàrr na thu, eadar so is Rudha Shléibhte no eadhoin Lunnain ged is mór am facal e.”
“Cuimhnichibh gur e cabhag a tha air Eilidh, ’s nach e chaochladh,” ars’ Iain a’ cur stada air clatar na caillich.
“Ged a bhiodh cabhag nan seachd cabhag oirre, tha fios agad gur h-i ’n fhirinn a th’agam,” fhreagair ise le sùrd, ’s i cumail na fearrsaide a’ dol mar gu’m biodh seòladair a’ tomhas na doimhne. “Tha thu faicinn, Eilidh, gu bheil an snàth so air a dheanamh le dath-an-t-sùith’ agus crotal. ’S ann airson oir na plaide tha e, agus bheir mi mo ghealladh nach bi mur a bhitheadh ’san fhighe aice.”
“Togaibh de ’r cainnt,” thuirt Iain gu h-aithghearr. “Tha barrachd air ar n-aire ’n dràsda.”
“Is duine gu d’ chùl thu,” labhair Eilidh, “agus roghainn nan gruagach.”
Cha b’ann gun a’ bhuil a chual Iain an gean-miodail, Dh’fhairich e fhuil ag at ’na chuislibh, agus a’ ruith le glag-bhuille troimh chridhe; agus mhionnaich e eadar fhiaclan a bhi dìleas dith.
Oir bha sùilean blàth aig Eilidh; mala air cumadh ite ’n duibh-eòin, cneas àillidh mar chanach an t-sléibhe agus dual-fhalt air dhath na h-àirneig. Mar ubhal an abuchaidh bha gruaidhean mìn-dhearg, agus mar bhruadar bàird a bilean tana.
[ 118 ]Ghiar-bheachdaich e air na buadhan so ’na rùn, agus bhòidich e dha fhein gu’m biodh Eilidh ’na bean da thigh.
“Tha mi airson bruidhinn riut aig ceann na bàthcha, Eilidh,” chagair Iain, agus e deanamh seasamh suiridhe ri ’taobh.
“Ubh! Ubh, Iain!” dh’ éubh a mhàthair, “tha sùil a’ phòsaidh ’nad cheann a-nochd, neo is mise cat do nach aithne blas a’ bhainne. Agus ’s e mi-fhin tha geal-thoileach leis. Droch fhàs air a’ mheasan, Eilidh, mo cheist! mur a figh mise plaide cho math ’s a chuìbhrig leannan, no bean òg. Bi tapaidh, Iain, agus gheibh thu bean-phòsaidh cho math ’s a sheas ri taobh ceatharnaich. Siùdaibh, ’s mo bheannachd agaibh.”
II
Bha chailleach cho trang leis an fhearrsaid ’s nach fac i gu’n d’ fhalbh Iain agus Eilidh a-mach.
“Nach robh mo mhàthair ceart ’na barail mu d’ dhéigh?” labhair Iain nuair a sheas e fhein is Eilidh aig ceann na bàthcha.
“Leig le do mhàthair an ceartair, agus éisd ri nì ’tha cur am barrachd cùraim orm—an t-aobhar, tha mi ’g iomagain, a chuir mi ro fhaoin gu taobh.”
“Gabh mo leisgial,” ars’ Iain, ’s e toirt bruthaidh do’n ghairdean a bha deanamh cromaig air Eilidh—an àiteigin.
“An cum thu ri d’ ghealladh, Iain, ma tha gnothuch m’earbsa an lorg cunnairt? Abair gu’n toir e thu an ceannairc ri do Cheann-feadhna—a’ bheil mi [ 119 ]’gad chur thuige ro mhór?—an cum thu nise ri t’fhacal?”
“Cha’n aom Ceann-cinnidh no sgalag mi bho m’ fhacal, no dhleasanas; dearbh mi!”
“Dh’ìnnse na fìrinn,” thuirt Eilidh, “cha robh mi gun teagamh ’nad fhreagairt.”
“Agus cha robh sin gun fhios dhomh,” ars’ Iain, “nuair nach tug thu guth air ri mo mhàthair.”
“Tha thu ceart, Iain. Ach feumaidh tu a bhi faiceallach gun abradh air ceann-turuis a’ chunnairt. A! do mhàthair—tha mo chridhe ’gam fhàgail, nuair a smaointicheas mi air an ìre ’tha feitheamh ort.”
“Na toir facal air,” fhreagair Iain, le tapadh. “Ach geall dhomh gu’m bi thu ’nad nighinn dith, ma bhios mo thighinn anamoch, agus coin a’ blobhdail ri mo thannasg.”
“Tha thu cur mulaid da-rìribh orm,” labhair Eilidh le crith-ghuth agus a sùil a’ lìonadh le deòir. “Ach dé an t-aobhar?—gu bheil Iain Ruairidh a’ ceangal a chrios’ ann an seirbheis-chunnairt a’ Phrionnsa—a’ ruith an coinnimh na biodaig agus àrdan nan Tolmach, agus”—leag i a ceann maoth le earbsa air a bhroilleach.
Chual Iain osna throm—an ospag anaileach; agus thainig bras-bhuille air a chridhe.
“Mo ghaol ort fhein,” thuirt e le lànachd a’ ghràidh; theann-ghlac e i ri ’uchd, agus thuirt e—seadh, thuirt e—nì nach aithris mi.
“Nis, Iain,” labhair i air a socair, “tha mi a’ cur earbsa mo chridhe annad. An aithne dhut Mairearad Nic Uaraig?”
[ 120 ] “Mairearad Nic Uaraig!” dh’ aithlis Iain, ’s a mheomhair a’ toirt sithidh aisde. Mairearad Nic Uaraig, an e thuirt thu?”
Cha tainig rùn na ceiste a-stigh air Eilidh; oir bha h-inntinn aineolach air an aobhar, agus, mar an ciadna, na h-ionadan, anns an robh smuaintean Iain aig an àm a’ seòdal. Ma rinn esan dàil ’na fhreagairt, chuir i an leisgial air cladach eile; is cha do lean i feòrach.
“Cha’n ’eil e gu muthadh,” ars’ ise. “Oir cha ’n ann a neamh a tha i co-dhiùbh. Ach tha i bòidheach ’na cruth ’s ’na sealladh. Ach tha i meallta ’na cridhe. Có ach i fhein comhla ris an Tolmach Mhór? Nach ann a tha i ’na gocam-gò eadar Diùc Earraghaidheal agus MacLeòid Dhun-bheagain? Agus dè is ceann-turuis dith, ach milleadh Mhic Neacail. Ach an cual thu riamh mu Shìol-Dhiarmaid, ach spiol is ith, ith agus spiol? Ach cha ’n e so uile e. Có chunnaic mi tighinn rathad an Tighe-mhóir ach Mungan Tuathal, mu’n d’ thuirt iad, mu àird-fheasgair. Bha amharus agam air a ghluasad. Rinn mi far-chluais air fhein agus an Tolmach Mhór, ’san t-seòmar dharaich. Mo chreach an cuspair! Gu’n tugadh am Freasdal mathanas dhomh airson mo bhrathaidh; oir cha seasadh feòil na chuala mi. Mar is fios dhut, ’s ann de dh’ iseanan greannach Rìgh Deòrsa, tha Mungan, ge b’e có is daoine dha. Chòrd e fhéin agus an Ridire Tolmach gu’n d’ rachadh cur as do Mhac Neacail gu h-aithghearr, mun tugadh e feachd gu bratach a’ Phrionnsa. Rinn mi mo rathad a-mach, ’s mi ’n impis tuiteam ann an laigse, ach dé a chunnaic mi ach Rob Crotach a’ leum air an each dhonn, agus [ 121 ]litir ’na ghleidheadh a dh’ ionnsaidh Dun-bheagain—a tha mi ’n dòchas nach ruig e—a thionndas gach biodag ri uchd Mhic Neacail, agus gach cridhe bog bho chuideachda. Fuirich ort!” bhac Eilidh, air do dh’ Iain leum gu bhi air falbh. “Dé ma ruigeas an litir-bhrath’ Dun-bheagain, bidh Mac Neacail, no an t-Ogha Mór, mar a chanas a chàirdean ris, an eisimeil gniomh caraide?”
“Cha dean i sin!” fhreagair Iain le feirg. Ach bha fios aige gu math nach robh e ’na chomas a bhi roimh’n teachdaire mun ruigeadh e Dun-bheagain. Cha b’e sin a bha cur air gu buileach. Bha rud no dha eile ’na bheachd. Agus b’e sin ’a dhol am buaireas fola ris na Leòdaich. Tuigidh sinn an dearbh aobhar leis an fhoighidinn.
“’S ann a-nise tha thu còrdadh rium. Mo luaidh, ’s mo bheannachd ort, agus rùn do chléibh air do chuisle. Sin dhut-sa dùrachd cridhe do leannain.”
Air dhith so a labhairt, thoinn Eilidh i fhein gu grad á làmhan Iain, agus theich i as a shealladh. Lean a shùil an rathad a ghabh i; agus thainig cnuasachadh mulaid ’na inntinn.
“Ni mi òran dith,” thuirt e ris fhein. “Oir tha rudaigin ag ìnnse dhomh nach fhaic mi tuilleadh i. A! ’S i a’ chruinneag i da-rìribh agus bean-chomain na misneachd!”
Air do ’n smuaint àite-tàimhe fhaotuinn ’na inntinn, ghabh e stigh air ais le ceum socrach.
[ 122 ]III
Chuir a mhàthair uaipe an fhearrsaid, agus bha h-aire air cothlamadh; ach bha fonn an òrain a-ghnàth ’na bial, mar a bha fuaim nan astar air ghleus ’na guth. Agus a-nise ’na sean-aois, cha robh a fonn gun an ceòl-tiamhaidh—deilbh-ghluasad na h-òige, agus tràthan chéin. B’e a’ marbh-rann e ag ùrachadh beatha ann an caochladh nan aimsir. Chluinnte cleasachd neairt ri ’thriall, gearain fann cion-dòchais, agus aiseirigh dùil nan sàr. Thàlaidh e rithisd an solus-rabhaidh air Beinn Aslaig, agus an t-sealg, dhiarasach, shiùbhlach, a bha sìneadh gu bacail na h-oidhche. Chìte ’n earba riabhach ’na bàs-ruaig, agus mial-choin a’ deanamh dian air a ràn. Bha breith, fàs, searg, agus bàs a’ cuidhleadh mu’n cuairt, agus a’ meanglanachd, mar a bha òran na seana-mhnatha a’ togail atharrachadh nan tràthan.
B’iad so smaointean Iain, co-dhiùbh fhad ’s a bha e ’g éisdeachd ri crònan a mhàthar. Bha ’n suidheachadh inntinn ùr dha; ach cha robh e subhach. Nach robh miadhan òige a-nise sìoladh troimh làmhan? Agus Eilidh, cuideachd! A! théid ise do’n bhuailidh, le buarach ’na dòrn, agus ni laoigh òga mir-chluich mu’n cuairt dhith, lath’, agus a-rithisd. Ach bidh a chadal-san fad air falbh; agus nuair a theàrnas an liath-cheò air balbhachd nan gleann, bidh géum na bó chaisinn is ruaidh a’ siubhal an àiridh, ach cha lean a cheum an lorg.
’S ann ’san dòigh so a chuir Iain òran Eilidh ri chéile, agus sheinn a mhàthair e ri fonn Cuachag nan Craobh.
[ 123 ] Thug an t-seana-bhean ’san àm an aire nach robh Iain glé shocrach dheth fhein.
“Gu dé is dragh dhut, Iain?” dh’ fhoighnichd i le coltas cùraim. “C’àite ’bheil Eilidh?—chaidh i mach còmhla riut.”
“Ma chaidh,” fhreagair esan, “cha’n ’eil i còmhla rium a-nise.”
“Ubh! Ubh! Iain. An ann mar so a tha? Abair gu bheil rùn-falaich aig Eilidh na’bhi togail an teallaich agus saoilidh mi gu bheil Iain Ruairidh, mo mhac, a’ deanamh cluasaig de shocharachd. T’aois a’ dhuine, ’s nach aithne dhut fhathasd suiridh air caileig? Na’m bu mhac mar an t-athair thu, cha’n abradh tu, ‘Teiris! Teiris!’ ach spadadh tu do dhà chròg mu’n cuairt dhith; ’s cha chuireadh i feum air buarach. Bhobh!”
“Na cuiribh dragh orm na’s momha na th’ orm,” fhreagair esan. “Thug Eilidh dhomh-sa nochd a làmh ’s a cridhe. Mar sin, tha mi dol air turus fada. Ach ma bhristeas an treas latha ’s an ear ’s nach cluinn sibh uam, thoiribh Eilidh d’ur glùn; thoiribh dhith ’ur beannachd; bithibh ’n ’ur màthair dhith; ìnnsibh dhith an còrr ’s a chanainn-sa, agus bidh mo spiorad aig fois.”
“Iain, a mhic,” leith-chaoin a mhàthair, ’s i ag éirigh ’na seasamh—“Iain, a cheist! Cha’n fhalbh thu; oir tha ’n fhuil dhearg air do làimh. Tha fios agam gu’n téid an latha leat. Ach bidh mise ’nam aonar a’ feitheamh a’ mhic nach till ’s a’ bheatha so. Stad dhe d’ dheòir, Iain, agus cha chuir mi gluasad ort le aisling dhorcha. Tha Dia a’ faicinn gu bheil mi call nan uile. Ach cha sheachainn thu do dhleasanas—ge b’e dé sin [ 124 ] —air mo shon-sa. Falbhaidh tu, Iain, mar a dh’ fhalbh t’athair romhad—ag éisdeachd ri bàs-bhraoilich an nàmhaid. Na biodh uaill no cùram ort. Cluich port do chridhe. Bidh Eilidh cho dìleas dhut ’nad bhàs ’s a bhiodh i idir, ri d’ bheò. Seinnidh mi t’òran dith, agus ni sinn faire airson nan làithean goirid, agus nan làithean fada, agus tilleadh birlinn nam fear sgairteil. Théid sinn le chéile sìos do’n chladach, agus ni sinn éisdeachd còmhla ri sgiala trom-làn na mara, agus ri gàire faochanach nan tonn bristeach. Agus a-rithisd, nuair a shéideas a’ gharbh-ghaoth bho thuath, ruigidh sinn Rudha Laobhrais, agus éubhaidh sinn ris na stuaidh thulgach ’san dol seachad—am b’ fhios dhaibh ciamar a ghleachd Iain Ruairidh, agus a thuit e mar ghaisgeach? Agus freagraidh iad le àrd-ghuth farumach—‘Thuit e an toiseach a’ chatha, ’s cha robh fear eil’ air blàr cho tréubhach ris!’”