Historia Raetica/01

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Historia Raetica  (1866) 
by Jacob Antonius Vulpius

[ 1 ]Rhætia ha seis num da Rhæto, Principe, Gobernatur dals Tuscaners naun, l' qual in sia patria, sco in età, usche eir cun generosità, gloria et authorità, eira plü inavant et grond co auters.

Mo avant la natività da noss Segner Jesu Christo chia Bellovistio, frar da Sigovisio, filgs düna sour d' Ambigato Sennone, Gobernatur dalla Francia Celtica, (Delfinat) haviond ün sulet filg, schi ha'l a quists seis neifs, acio chiels anzacura nun dessen molestia al filg in ilg gobern, tramis oura in divers lous, cun grandismas armadas, per cerchiar utro da pudair regnar. L' qual Bellovisio cun un armada, intaunter auter pövel sainza dubit eiran brich ün pitschen nomber d'Helvetiers authuors et condütuors dal viadi, ven in Italia; e' chiatschet l's Tuscaners our dal Chiamp, chi giascheiva taunter las Alp e l'Pò; Siond dimena muventads tras qual infortuni, l's plü generus et ilusters nun siond usats da star suot l'juff dals Barbers haviond tut cun els mobilias e panamaintas matand ilgs homens cun las dunans, iffants, serviaints, clients et auters habils da purtar quai tuot sun lur spadlas, seguitant alla buna sport; piglian cumgià dalla prüma patria per s' proveder dün sgiür bun sez, l's manand Rhæto, venen els pro l's plü auts munts, e pövels chi staun in las Alps; Inter quels sun l's Lepontiers, Corvantiers, Rucantiers, Regusciers, et auters sper las [ 2 ]funtanas dal Rhein, dala Rona, e dal Oen. Als quals siond chiels passavan tras deserts e munts, gniva dat libertà d'ir ingiua vuleivan. Quaists Tuscaners, ün grondischem pövel, siond rivads in la Tumlasca, (la quala vain nominada d'ün cummün Tumils sün ün auta muotta sper il chiastà d'Ortenstein) haun eir fabrichià un bell' e grond marchià, e nomnà davo lur patria persa e bandunada, Tuscia (Tusaun), sco eir trais chiasteus in honur da lur gobernatur Rhæto, cioé Rhætia alta, mo huossa Realta, et Rhætia ima, huossa dit Rezüns, sco eir Reams, o Rhætia ampla n'il Oberhalbstein cun auters chiasteus plüs.

Haviond uschea ilg princip e gobernatur Rhæto tut l'posses et imperi dallas Alps, schi hal eir sia republica in quaista città, inua l's remürs sun edifichiats cun maun divin, e bricha humaun, constitui, chia quella vengia administrada, in quella istessa fuorma, sco in seis imperi, pudain uschea facilmaing conjecturar (inua eiran XII preeminents, Lucumones nominads del pled grec, als quals gniva mis pro il traideschavel, Laeras, cioé president) sco hotz in di, dapo recuperads l'anticha libertà, in plü part da nossas jurisdictiuns, sun 12 o 14 jüraduors, als quals il traidischavel o quindeschavel presidescha, fand offici da principal, inuonder el vain nominà mastral, sco dir magistrat. – Dapo huossa quaists Rhætiers luguads ün pövel animôs, da gronda statura, ferm e bel cun gronda richezza, e subtil ingeni, ne siond in els stüzà la brama da regnar, e gnüds ad ün grondischem nomber. Vivond però in buna pasch cun quels chels gnond chiateten, habitond els plü part süls munts, et eiran t'muos, da pauc anim e scienza, però ün pövel asper e dür, robust, ferm, trat sü alla lavur, e chi pudeiva indürar chiaud, frai, fom, e sait; inuonder nuls dava da far inguotta, da star in ilgs sulvadis, da mantgnair vias e sembdas, rumper tras naifs, avrir cuolmens, e manar ün aspra düra vita; Tal chia quaists Tuscaners haveivan bsöng da lur servezzen pro lur lavurs et ædificis d'ogni sort; sco quai chia l's Tuscaners eiran zartis, né s'affavan bain in quells lous aspers e dürs nun siond amo usads da quells auts munts e sulvadis. [ 3 ]

Inuonder quelss da Vall da Rhein, Avras, Obersax, Tena, Savia e Tschapina sun restads ferms, ne s'haun masdats cun quaists. Et han uschea salvà lur lingua tudaischia fin ad hotz, chiels uschlö sun circumdats tuot cun Rumanschs; fin quasi alla città da Coira; L' reist dal pövel velg, chi stava gio l' bas in l' dameisti creschand qua vin, granezza e pomareidas d'ogni sort, cun blera muvailgia s'masdavan culs Rhætiers negotions saimper taunter pèr.

Per ilg qual sun seguids grondas müdadas taunter els. Perchiè siond els stats zartis, nöbels, gentils e custümads, schi haun els quai davo maun bandunà e ngüds dürs, ferms, grobs, e buns lavuraints; et in lö da spaisas delicatas e buns bacuns s'haun eir contentads da spaisas plü düras et greivas. Et lur linguaich chi eira tuscaner, l' plü bel italian chi pudeiva esser, sco eir l's custüms e combalgs, haun els dasort müdà, et tut sü ün linguaich grob e trid, chi s'inclegieivan solum inter els, uschlö d'ingün auter bricha. Perchiè els nun mataivan stüdi, ne davo l' lér ne scriver, nun saveivan ne haveivan magisters ne scoulas, mo s'inservivan alla lavur, e viveivan da quella. Sco dit ais da la Tumlaschia, uscheia sun l's Rhætiers eir passads sü in la part d'sura o lia grischa inua l' pövel s'vestiva tuot en pon da seis pü Grisch, e per quai gnivan nominads Grischots. Siond huossa ilgs Rhætiers multiplichiats e fich populats, dant uschea l'ocasiun, els sfurzond la necessità, s'saun els distais, e laschads oura da quels trids munts, et vals strettas, e cun lur virtüd e potenza, a pauc a pauc, s'fat inavant, cerchand eir auters lous e commoditads; Sun gnüds dimena in Engiadina, e da qua in Vnuost et Valtellina e mis suot lur domini e gobern, e bod dapo l' favorind la fortuna, passond plü inavant sun el ngüds fin als lais, dits Bodensee e Vallenstat da l'üna e dal autra vart vers Com, Varruna, e Trient, et uscheia distais lur confins. Tals chia'l chieu da quaists Rhætiers, ais stat Trient, e dapo eir Augusta, cioé Augspurg. Haveivan aint uschea l's Rhætiers ün spazi e pajais grondissem, chia taunter las funtaunas dals flüms dal Rhein, e Plavis, comprenda [ 4 ]la lungeza da duacent miglias in circa, e la ladetza taunter la città da Schvatz, e Veruna cent e vaing miglias italianas in circa.

L's Rhætiers da pertuot intuorn via et naun inua els gnivan, in vals, sün spelms et autas muottas, dallas varts dals munts, haun eir per lur dalet et sgüreza, cun grondissem cuost edifichià et fat chiasteus, fortezas, e tuors, tuot ferm, beilg et fich custaivel, sco à mo s'po vair e comprender, gio da quels veilgs mürs et tuors; sco üna part sun sün tal auteza, sün autas muottas, spelms e grips, chi paran desser quasi in l'aier, cun buonder e miravailga co saja stat possibel da zambriar, e d'habitar in quels lous. Nun sara in l'Europa üngiün pajas alla grondetza dal nos, chi haja tant veilgs chiasteus e tuors, pustüt sün tals trids lous sco ha nossa Rhætie. Solum la Tumlaschia, d'una miglia lunga, e la quarta part düna miglia lada, comprenda plü da deschsett chiasteus, judichia ilg cuost chia quai ais miss.

L' medem spo eir vair in nos Engadina, mürailgias velgias ca chiasteus stats sün autas muotas e spelms in blers lous; in ilg quals habitavan, sco metta l'historia, ò chi ha udi quintond, crudels tirans, s'prevalond da gronda authorità, cun tirannia inaudita d'ogni sort; l's quals s'achiatta, gnivan per causa da lur tirannia dals paurs amazads; uschea sun eir fermas tuors in nos cummüns avant maun bleras.

Mo sco l'invilgia ais saimper üna cumpagna da la fortuna; uschea sun eir ils Rhätiers stats da lur vaschins pro l'imperi roman, dals quals els ngivan achüsads da gronds tirans, crudels, et fich populads.[1]

L'imperadur Augusto dimana saimper intent d'ingrandir seis imperi; haviond tut aint la città da Com, e s'patruni dal lai, piglia l'occasiun e trametta üna gronda armada, contra quels da val Chiamuongia e Valtellina, chi udivan pro allas Alps, suot Pub. Silio, aunt la Natività da Christo 16 ons in circa. L's [ 5 ]quals s'confidant dals Rhætiers lur patruns, s'hann miss allas armas contr' ilgs Romans, mo per la gronda quantità siond superats, vennen els vits et mis suot. Da quella victorietta, s'allagret Augusto cun seis Romans grandamaing, sco ch'el eira d'vantà patrun fin qua da l'Asia, Africa, Europa, Gallia et Hispania. Et usche fuo l'propost da metter maun eir qual invincibel pövel in las Alps, inua quell istess imperader tramatet oura seis duos filgiasters Druso e Tiberio cun un ferm exercit contr' als Rhætiers. L's quals s'havettan dasort miss incunter chia l's Romans confessavan, ch'ün tal fermissem pövel, animôs e cun arts militaras et insidis, od aguets, ma non l's fuoss ngü a maun e quasi da stuvair bandunar e cessar.[2]

Druso fuo l' prüm chi l's matet maun, tret cun sia armada sü per l's munts da Trient, et incuntret als Rhætiers, mo sbatond, havet Druso victoria, ch'els fugitten, e s'prevalet dalla Rhætia tuota, seguond ch'ella s'stendeiva d'Augusta in sü per Vnuost e Tirol, fin ch'el venn eir in Muntafun nominand qualla Vallis Drusiana, davo seis num, inua el eir d'muret ün tempet; l'hura ven el in Engadina tras Vall Druscha, süls munts da Scuol; mo havet bler da far a suottameter Engadina, per lur animosità, valarosità e sincerità d'obtengier l' pajais e libertà.

Essendo l'exercit roman parti in diversas parts; gnond Tiberio da Francia bain provist cun pövel e d'ogni sort munitiunda guerra, mett el maun als Rhætiers da Druso scatschads dals munts, tendant alla planüra usche ven el sü davo l' Rhein fin al Bodensee, inua dvantet una bataglia sül lai, et havet eir victoria e s'prevalet dal insula, inua huossa ais la città da Lindau.

Rumpond aint usche Druso e Tiberio cun gronda forza in blers lous e parts, sün l'agua e per terra, schi haun els als Rhætiers et Vindeliciers, cioé quels pajais chi sta trauntr' il Lech, Oen, Dona et munts od Alps, la Baviera, Svaba, Augspurg et auters mis in gronda temma e stramizi; eir ilgs matand maun [ 6 ]usche separatamaing in divers lous, haun els in scharamütschas e battagliettas, mazà blers, sainza bler don dals lur.

Quant als remanents dallas battaglias e mazacras passadas, nun haun quels però desmiss lur generus spiert, ne l'amur da la libertà, cumbain dal inimi tauntas voutas vits, et haviond eir lur exercit a mautun schi l's ha però bastà l'anima dals metter maun cun spada trata, et averta bataglia, in ün ampla planüra, in la campagnia sper ilg Lech, attestand usche lur virtüd; mo l'event fuo da pauc allegreza, vulettan usche pruvar lur extrema fortuna.

Da Druso disch l'historia esser sper Mainz in üna battaglia ruot üna chiama, e bod dapo mort. Hoc interim ais Augusto per privel e tema della guera Rhætica cessà in Francia; ina el, sco in Hispania, ha drizà sü bleras coluonas.

In üna stà venen ils Rhætiers e Vendeliciers suottamis; inuonder l'imperader ha tut quel nom Augusto, per sias grondas victorias dal mais Augusto naun.

Mo l's Rhætiers dadaint las Alps o munts giaschond al origine dal Rhein, e dal Oen, nun siond totalmaing vits, mo solum stads chialchiads gniond vagabunds da qua e la, sun plü benignamaing stads trattads; inpart per l'affinità dal linguaich, e l'anticha origina our dalla Tuscia, in part eir chia l'averta dals munts e cuolmens gnis tras els conservada e l's pas mentegnüds.

In l' reist ais la Rhætia et Vendelicia redüta in üna provincia, la quala Augusto ha tut a sai per regnar sur quella sco confinanta als barbers et ha tramis presidents laint. Uschea ais ella stat gobernada dals imperaduors Romans, gnond afflita bain suvent da greivas sursaglidas dals Tudaischs, cumbain cunt'r chambi ils rendont main da chie cun lur armas eir cun victoria. E quaist ais usche l' stadi dalla Rhætie suot l's imperaduors Romans, attestond usche l'anticha historia.

Anno dapo la natività da Jesu Christo 176 o sco auters metten 179 in naun ha Lucio, rai d'Ingaltera siond tras ardent zelo sdasdà sü da rasar oura la cretta christiana, bandunà l' [ 7 ]reginom e sia coruna et ais it intuorn in blers lous, al tandem ais el eir ngü cun sia sour Emerita in la Rhætia; inua havion stüdi d'annunciar l'evangeli, sun els tuts dal procuratur roman, e marterizads; e siond chial saung dals martirs sagua la baselgia; usche ha eir ilg saung da quaists prodüt grondischems früts, perchiè da quel temp in naun ha saimper l' nom da Jesu Christo tunà e s'ha udi cun gloria. Passand l' vescovat da Cuoira ad ir a Maladers ais amo müraglia düna claustra, chia quaist Lucio ha ngü edifichià e vain nominada claustra da St. Luci.

Aunt chia quaist St. Luci gniss, eira l'abomination dals pajauns zuond horrenda in la Rhætia, ch'el aduravan al sulai, lüna, foe, terra, a l' Mercurio et a Maja, davo la qualla ais stat nomnada la città da Mayenfeld, e ngiva qua honorada cun bleras ceremonias. Aduravan a Hercules, sco quel chi chiatschava davent dad els ilg luff; a Mars, Cisa, Jupiter, Juno, Minerva, Pallas, Apollo, Pluto, Proserpina, Silvano, e blers auters plüs idels pajauns gnivan adurats in quaist pajais; Eira uschea üna horrenda idolatria, la quala St. Luci ha tras divina providenza alvà via. L' medem eir in Augspurg, inua l'ais stat mal tratà da blers per sia doctrina, cun trar crappa davo el, et al tandem mis in üna cudera d'agua bulgiainta; mo d'alchüns cretaivels liberà, passa sur l' chiastè dit Guotenberg, tras ün munt, inua amo vain nominà la semda da St. Luci, et uschea riva in l' circuit inua Cuoira sta et es edifichiada, e qua l'hura fuo l' marterizà cun la spada. Mo Emerita sia sour ais a Trimmis eir marterizada tras l' foe. Quels sun stats l's reformaduors della pajania pro l'evangeli da Jesu Christi, e christianità. A deis sia dat laud e gloria.

Fin qua n'hai eug vulü dar ad incler la descendenza, da la quala nus perschendain, cun l' circuit da tuot la Rhætia, e guerras seguidas. Huossa dimena völg turnar sün meis proposit, e metter ün qualchiausa da quella chiausas appertinentas solum a nossa Rhætia, nominada da daint las Alps, o munts, compraisa in las excelsas trais lias, dals velgs Grischuns, our d'autras [ 8 ]authenticas historias; et in particolar da nossa Engadina, tuot plü succintamaing et a la cuorta chi's po.

Da quellas trais lias ais la prüma la lia Grischa, la quala ha 19 drettüras; Dissentis ais la prüma, inua ais ün abbat. Scodüna drettüra ha sia aigna superiorità; et il mastral cun seis jüraders po jüdichiar super tuots fats. L'hura haun els eir in tuot la lia ün landrichter, l' qual anualmaing vain elett da tuot las drettüras, et presidescha in lur congregatiuns e diettas, las qualas vegnen insembel ad Ilans. Jüraders sun els 15 et ün scrivaunt et vaibel. Quella lia vain partida in duos parts, sur l' guaut e suot l' guaut, cioè la part d'sura, e la Tumliasca. Quella lia ais eir la signoria da Rezüns, chi auda alla chià d'Austria. Sur l' guat sun Ilans e la Foppa, Lugneza, Obersax, Vuortz, Lax, Vals, Schlueng, Tenna. Suot l' guaut sun Flum, Trin, Savia, Rezüns, Tumliasca, Schapina, Schams, Splüja, Masox e Ruflee.

La seconda lia ais la chadè, et ha 21 drettüras, compraisa in 11 drettüras grondas. La metropolis ais Cuoira, et ais üna drettüra gronda suleta mo l'ha seis particolar redschamaint. Sun duos burgermeisters, et reisten in offici lur vit' oura; e faun offici ün ann per ün; vergnen elets cul cusailg insembel anualmaing al dì da St. Martin. L'hura sun eir duos stadtvogts, chi regnan ün ann per ün. Sun eir 5 zunfts; our da scodun zunft s' piglian 14 homens in amanduos cusailgs, chia pro l' cusailg pitschen e grond sun 70 homens. Dal pitschen sun 15. L'hura sun ils dreisigers, cioè da scodün zunft 5 homens, et eir l' velgs 5 zunftmeisters.

Fats da lais vegnen decisas dal cusailg pitschen e scha fats greifs sun, schi s' clama eir l's predicants. Melginavant ais eir ün aigen dret dalla città, e sezen 5 zunftmaisters, e 10 judischs, e l' stadtrichter tegna bachietta, quels jüdichian fats civils, e da els s'po appellar avant ilg cusailg pitschen.

Las autras drettüras dalla chadè sun l's 4 Vihs, Bervoing, Chiastè, Baiva o Stalla, Tinzen e Reams, Obervaz, Fürstenau, Ortenstein, Samada, Zuotz, Ardetz, Scuol, Remuosch, Bergalia, [ 9 ]sur e suot Porta, Puslaf, Brüsch, Val da Müstair. Et ha scodüna drettüra sia aigna superioritad e seis drett, bunas ledschas et üsanzas. Cur la dietta seguond la rouda tocca in la chadè, schi vain quella saimper clamada in Coira, usche eir autras, paerticolaras congregatiuns.

La terza lia sun las X drettüras, la principala ais Tavau, inua las diettas vegnen clamadas seguond la rouda. La 2. drettüra ais Alvagnü, la 3. Churvalden o Parpan, la 4. Langvis, la 5. St. Peter in Scanvegk, la 6. Claustra in Partenz, la 7. Janatz, la 8. Schiersch. Las qualas 8 drettüras udivan pro ünqualchiausa al Arciduca d'Austria. Perchiè avant temp sun qua stats Signuors quels da Faz, l'ura fuo la Signoria crudada sü l's Cont da Toggenburg, e da quels als Conts da Matsch; mo muriond l' Cont Gaudenz da Matsch l'ann 1489 fuo la Signoria crudada a la Chià d'Austria. Inuonder l's Arciducas d'Austria tschantavan qua ün castellan sül chiastè da Chastels, però ün pajesan o grischun, quel jüdichava sur l's maleticis e gubernava auters fats dal Arciduca. Però nun haveiva el inguota authoritat in tuot las drettüras, perchiè scodüna haveiva sias proprias libertads o drets, lur chiartas e sageus gnivan conservads in Tavau; però l's Tavosers e Langenvisers haveivan las plü libertads. La 9. drettüra ais Malans, la 10. la cittaetta Majenfeld; eir quaistas duos drettüras sun stats dals Signuors da Faz, e l' lura dals Conts da Toggenburg; sun quai sun ellas tras ün matrimun gnüdas sün l' signur Volf da Brandis, e quella vouta s'haun las X drettüras liadas cun las autras 2 lias. E' bod dappo haun las 3 lias cumprà ad ellas quaistas duos drettüras e metten a Majenfeld in l' chiastà ün Podestà e tiran lur salari.

Mo las X drettüras s'haun liadas insembel in l'ann da Christo 1436 da s'asister e s'defender in tuot fats in ogni chiausa appusaivla e da ragion, contra lur inimis o qualunque tort e forza chi pudess esser, chia scodün possa star pro seis drets cun pasch e paus. Eir chia scodün dess a seis dret segner e patrun salvar e far tuot quai ch'el ais oblig, mo scodün restar pro sias libertads e s'defender l'ün l'auter. [ 10 ]

L'hura in quel istes od in l' sequent ann s'haun els liads cun las autras duos lias. Et sun uschea 3 lias, las qualas haun 50 drettüras in circa, mo tuot ais taunt co ün cumün et ün regiment. Perchiè cumbain chia scodüna ha seis mastral, e seis drett, schi sta però la mèr authoritat, via d'üna comüna dietta, sün las quallas vegnen tramis cura ün, cura duos mess per drettüra seguond las occasiuns et fatschendas, sco l's signuors parcheus chi sun els 3, ün per lia, trametan oura las chiartas, inua tuot sto cumparair in l' loe et di terminà, sün las instructiuns da lur drettüra scodün mess, e davo la part gronda dals parairs s'dess tuot regolar in ogni fatt. Qua vain trattà da chiaussas appertinentas al general stadi dalla Republica, da religiun, da guerras, pasch, lias, legatiuns, ledschas, statuts e mandats; E' seguond chia ordinà vain, s'trameta pro l's abscheids allas drettüras, perchiè tuot vain fat ad referendum, e sco ils comüns chiatten sto restar.

Cur las diettas e congres vegnen clamads in Coira, schi dumanda l' burgermeister in tuorn; Ad Ilans l' landtrichter; et a Tavau il landammann. L's quals sun eir parcheus; Mo in causas da main impresa vegnen l's 3 parcheus et alchüns principals paucs da scodüna lia clamads, et ordainen quai chils para per boen, tuot ad referendum. L's abscheids vegnen sagellads cul' sagè da quella lia, inua la dietta oder auters fats vegnen ordinads e decis.

Quant chi appertain l's jers, dispittas e differenzas inter las lias l'üna cun l'autra, sco eir dallas drettüras e cumüns saja in general o particolar co chi po esser, schi ais la chiarta dalla lia chi dispona, sco eir autras ledschas e statuts, seguond l' qual ogni ün s' stova regolar et salvar.

Huossa vulain nus eir tschantschar dallas cumünas podestarias dallas 3 lias; Primo ais Malans e Maienfeld, et l' podestad jüdichia sur malaficis, piglia aint fallas, zols, et antradas o beneficis dallas lias.

Secondo ais la podestaria da Plurs. L'hura vain Clavena, inua s'tschainta ün comissari. Sigieua l'hura la Valtellina, [ 11 ]üna bella, frütaivla e dalettaivla val e da lönsch via et naun ludada per l' bun vin, chi vain mauà in quantità in auters lous e pajais: e' vain partida in VI podestarias, cioé:

1. Buorm, la quala ha plüs privilegis e libertads co autras. 2. Ais Tiran. 3. Tell, davo l' qual quaista val ha l' nom; qua ais ün chiastà chi defenda tuot la val, ün ferm loe.

L'hura vain Sonders, l' plü laudabel marchà in Valtellina, e qua vain mis et ha seis sez ilg plü principal official cioè l' gobernatur, o capitani grond, perchiè el dess defender la pasch e paus da tuot la val sch' alchün privel cresches. Quel ha eir seis vicari, avaunt il qual vegnen purtads tuots fats da malefici da tuot la val. Però ha'l pro el eir jurists chi jüdichian, l's quals seguond las ledschas da Valtellina et drets imperials jüdichian e sententian; mo l's officials pon eir remediar ils fals e fallas. Pro quai spon eir appellar avant la dietta tuots fats, od avaunt ils comissaris o sindicaturs chi vegnen tramis in Valtellina.

Melginavant sieuga la podestaria da Morbeng et ultimo Trahona; e' vain uschea la Valtellina partida gio in trais parts ch'els nomnan terziers, l' 1 ais Tiran e Tell. L' 2 ais Sonders. E' l' 3 Morbeng e Trahona. L's ufficis sun partits gio da cumünas 3 lias, et vaun davo rouda, e scodün official reista 2 ans; Et aunt co antrar sün la dietta avaunt vegnen dats l' saramaint e scodün kal. junio vain davent ün, et aintra l'auter, siond complids ils duos ans. Vegnen eir tramis 9 sindicaturs, 3 per lia, dals quel l'ün vain fat president, ils quals piglian quint dals officials super tuot lur offici fat, taidlan querelas, e deciden pudiond, o chi vegna sün la dietta, e ston uschea tuot render quint a cumünas 3 lias. L'ovaisc e la città da Coira haun eir authorità da batter danèr.

Anno 495 venn in Coira St. Fridolino, filg dal rai da Scotia, et Irlandia, et löng annunciet el qua la cretta christiana, cun grond concuors dals audituors; et edifichiet ilg taimpel da Coira, ad honur da St. Hilario ovaisc da Pictavia in Francia, pro l' [ 12 ]qual el haveiva vivü; al tandem giet el Seckinga; uschea hal eir predgià a Strassburg e Glaris.

Quaunt al vescovat da Coira, schi ais quel stat da velg naun, et ais ün principat cun gron authorità e cumand sur bleras baselgias in las lias e in Vnuost, Anuder, Ischla, Cultüra et utro; E' vöglian chiel saja il plü velg da la Germania s'ludont l's papals chia l'apostel Petro l'haja edifichià, chel' saja stat in la Rhætia, ngü sü da Feldkirch, nominada campus St. Petri q. a. la plaza da St. Peter, a sia memoria, et honur edifichià. E' cuntuot chia St. Peter saja stat l' prüm ovaisc in Coira, uschea da perdütta Joannes, ovaisc da Coira, in seis cudaschet dal register da tuot ilgs ovaiscs stats, e stampà in Embs, Ao 1645. Al qual nus dal Evangeli nun vulain contradir, mo conceder, e ch'el haja predgia l'Evangeli nun vulain contradir, mo conceder, e ch'el haja predgia l'Evangeli da Jesu Christi; e consequenter siond ovaisc da Coira, schi co ais el Petro stat papa da Roma? Uschea s' confuondan els papals svess; ne saun chie els dischen, e vöglien obtengier ün et l'auter, e cradantar l' pövel cun lur fablas e parablas, allas qualas els chiönsch crajen, – mo væ pover els!

L'hura metta l' predit Joann chia St. Lucio saja stat l' second ovaisc, dal qual eug sü d'sura, n'hai dit co chiel haja reformà dalla pajania in christianità e saja eir, per anunciar l'Evangeli e vaira cretta apostolica, marterizà. Co dess quel eseer, stat ovaisc da Coira et havair implantà la messa da Ao 179, siond chia l'historia metta, chie'l saja stat ün scolar da Timotheo, da saung regal in Ingelterra e vain dit l'apostel dals Rhætiers. Euseb. Niceph. Stumpf.

Ao 450, da perdütta l'historia eclesiastica, saja Asimone stat ovaisc da Coira, perchiè siond stat üna congregation d'alchüns ovaiscs à Milan, pro la quala inter auters fuo eir Eusebio, ovaisc da Milan, at Abundio (auters Abundantio) ovaisch da Com, l' qual per el e per il ovaisc da Coira Asimone ha suotscrit. Et l'ann sequent ven celebrà l' concili Chalcedonense in la Bithynia.

Anno 760 ais Victor stat ovaisc da Coira, ün filg da [ 13 ]Paschala eir stat ovaisc. Stova chia da quel temp l's ovaiscs s' maridavan, uschea scriva eir quel antenominà Joanu, – ergo vain quell esser stat Evangeli; quel Victor dess eir havair mis in pè la claustra da muongias a Cazis, sper Tusaun.

Anno 784 ais succedü Tello, l' qual ha restaurà da fuond sü la claustra da Tisentis, siond quella ruvinada dals Saraceners. El dess eir havair ædifichiâ la baselgia dal Vescovat da Coira.

L'imperader Henricus, duna al ovaisc da Coira, Valdoni, las baselgias e la deschma cun tuotas appetinenzas da Sent e Ramuosch, in Ingadina bassa, Franckfurt die 11. Marty Ao 930.

L'imperader Otto duna al ovaisc Victor inter auter eir Ingadina cun tuots appertinents drets. Data in Marilla 8 July Ao 943. Item ha l' dunà al ovaisc Adalberto l' fisco imperial, in la signoria da Coira. Data in Papia d'15. Oct. Ao 951.

Dedalrico et Adelberto, conts da Comartinga, haun in part dunà al ovaisc Conrado l'Ingadina auta, insembel cun tuotta signoria e drets gronds e pitschens, mo in part vendü per 1000 marchas d'argient e 60 unzas d'aur pür. Dvantà die 22 January Ao 1139.

L'ovaisc Rheinher cumpra d'Adalberto da Fritzinga tuot sia roba, et inter auter eir l' chiasté d'Ardez, cun tuot la glieut et appertinenzas.

L'ovaisc Wolcard ha edifichiâ l' chiastê Fridau a Zizers e Guardaval in Ingadina auta.

L'imperader Carolo IV. duna al ovaisc Ulrico la signoria e chiastè da Naudersberg, Finstermünz et Ingadina bassa fin Punt auta, cun chie chi auda pro la superiorità Praga die 1. Augusto Ao 1348.

L'ovaisc Johanne fita via a Jacobo da Porta l' chastè da Remuosch, dess da contin salvar l'aint 5 homens, et l' dava anualmaing 300 motza d' graun, e 300 selguas d' chaschöl, las fallas sur 5 lgivras udivan al ovaisc. Coira la samda ant Marz. 1420. [ 14 ]

La dispita inter l'ovaisc Johanne e l' conte da Matsch venn componida dal Arciduca Ernst, Berchtoldo, ovaisc da Brixen, et Joanne elet in Trient, nempe chia la forteza d'Ardez, Ramuosch e Greifenstein dess restar al vescovat. Al incontro dess l'ovaisc pajar a quels da Matsch 2500 marchas Berner, munaida da Maran. Buzaun la dumengia davo cinquaisma. Ao 1421.

Tuot la parantella dals Plantans chi han tngü l'offici da landamman in Ingadina sur Puntauta dalung temp dal vescovat da Coira, haun resignà quel al ovaisc Ortlieb cun conditiun chia nel avengir dit offici dess saimper ün dals Plantans ardschaiver et havair dal vescovat per livel; las fallas e fravels dessen la mità udir al vescovat, e la mitta als Plantans. Coira l' Mardi aunt Michaeli 1470.

Jacob Tack d'Ingadina auta per havair tut danèr e l' dar oura leiv, venn dals officials dal ovaisc Ortlieb fat preschun, mo tras interceder d'alchün liberà, e chiastià per 200 Lgivras. Coira d. 24 Juli 1472. Siond stat bleras e diversas dissensiuns inter Sigismund Archiduca d'Austria e seis antecessuors, sco conts dal Tirol, cul vescovat da Cuoira; las qualas però tras intercessiun dals conföderats Rhætiers Ao 1465 pareivan esser sepulidas, nun s'cuvngind eir brichia inter els per causa dal chiastè da Tarasp schi manet Sigismund, o plü bot seis castellans da Schlandersberg e d'Anuder, Ao 1475 ün armada contra Ortlieb, barun da Brandis, ovaisc da Coira et ardeten ilg chiastà da Ramuosch in Ingadina bassa. Mo bod l'ann sequent vuliand els cun furia s'far plü inavant, schi vennen els dals d'Ingadina bassa, propi l's chiatond perderts e provists, vits e mis suot. In quella daruotta apparet la singulara virtüd da Gebhard Gulielm, l' capitani dals d'Ingadina bassa; ilg qual supra nominà chiatschond maun a Joann Martin, suot banderal dals Tirolers, l'vanschet e tagliet in tocs la bandera da la città da Halla, s'precipitond in metz l'inimi; Et uschea morit el gloriusamaing.

Our da tuot quai chia fin qua dit e tratà ais, vezain nus [ 15 ]chia l' vescovat da Coira ais un principat da gronda dignità, authorità e cumond, stat dat, vendü, dunà e barratà dals imperaduors, princips, conts o d'auters ovaiscs e persunas d'ogni sort; tal chia in tuotas commünas 3 lias nun eira inglur üna drettüra ne comün liber, mo tuot subjectiun e livellà suot l' vescovat da Coira, sco l'historia metta d'ün an in nan; Nun eiran patruns d'alchüna chiausa chi pudess esser, munts, alps, guauts, flüms, lais, chiatschas, pescarias, minieras, punts, zols et auter, eira tuor in cumond dal vescovat da Coira.

Sieugen las lias fatas cu'ls Helvetiers.

La lia Grischa et la chadè s'haun ad anns avaunt temp liads cu'ls Helvetiers; uschea ha Ao 1419 il ovaisc eir cu'l capitel, e la città da Coira fat üna lia cun la città da Turi ad anns 51. L' sumgiont haun eir quels da quaista lia fat alchünas lias cun quels da Glaris. Quells da la lia Grischa cun quels dad Uri.

L'ura s'haun quellas duos lias liadas a saimper pro l's sett chiantuns dall'Helvetia; mo la lia dallas X drettüras, nun ais amo stat fatta cu'ls Helvetiers, però inguota tant main appalantava ella ogni fai e fideltà tant co sch'ella fuoss inserada in la lia.

Mo l' prüm s'ha liada la lia grischa cu'ls Helvetiers Ao 1497. E' l'an sequent ven la lia fatta eir cun la chadè, e X. drettüras. Mo a com. 3 lias ha muvantà da cerchar, da far lia cu'ls Helvetiers quaista causa principala, cioè:

La chadè aveiva t'ngü alchüns anns ierr e dispitta cu'ls Tirolers; al ultim ais il fat cun consens dal imperader Maximiliano componü, chia d'ambas parts gnissan elets compromissaris ad inqual e quels dessen tour per president il sigr. Thoma ovaisc da Constanz, e decider quella dispita. Mo haviond l' cusailg dal raj aposta surtrat l' di da drett, ais interim mort l' president, et in seis lö ais dal raj Maximiliano ordinà sigr. Friderico ovaisc da Augspurg. Mo l's cusgliers dal raj haun davo pro, sco s'disch, fat blers projects, e saimper impedi la causa et interim molestavan els ils Grischuns, in particular l'Ingadina, l's matond sü zols noufs et autra gravamina. [ 16 ]

Mo giond el inavant cun tal aspreza, trameten cumünas terras duos homens per lia ad Inspruck giavüschand chi vegna salvà drett, sco rai Maximiliano ha cumandà. Respuonden l's cuslgiers, ch'els nun sapchian co sia la voluntà dal rai; e però alchüns dels, e cun nom l' signor Servatiner l' canzler, eiran saimper stats pro tuots fats; mo per far qualchiausa, ordinettan els ün di a Feldkirch, in la prosma quaraisma.

Hoc interim provedetten ilgs Austriots lur confins cun sudada, e sajatan, e d'perderschetten secrettamaing alla guerra; perchiè il da Feldkirch eira dat, accio chia l's Grischuns gnissen sursalgids dad els al improvista et nun pinads. E' pro qual jüdava als Austriots l'ovaisc da Coira; mo quells da la chadè intravgnittan tuots cunsailgs dall inimi; per il qual els tramatteten lur mess pro l's Helvetiers, chi eiran insembel in Turi sün la dietta, e qua haveivan eir l's Helvetiers certa dispetta cu'ls d'Austria, chi's accomodava alla guerra.

Qui raquinten ils Grischuns in chie privel ells stessen, giavüschond dad ells ajüd et la lia cun ells; perchiè sch'els fuossen sgürs dal inimi dalla vart dals Helvetiers, schi vöglien els contrastar l'inimi cun pac ajüd; l' sumgiand scha'ls conföderats in l'Oberland nun haun da s'perchürar dal inimi gio dim dal Bodensee, e' l' Rhein. Siond huossa üna vegli amicitia taunter ils Grischuns et Helvetiers, schi saveivan els quant ün potent pövel chia l's Grischuns fuossen, et haviond vis chia quaista lia ad ambas parts po purtar bler bön, schi s'haun els in perpetuo liads insembel, e quaista lia fuo conclüda in decembre dal 1498 ann; mo quaists sun ilgs principals articuls.

1) Chia ambas parts s'dessen salvar taunter pèr fai, vardat, pasch et amicitia, e chia ingün nun lascha trar l'inimi dal auter tras seis pajais, e l's dar donn, dimpersai seguond sia meldra possibilità l'ustar e volver davent, e cherchar uschea da s'promover in tuots fats.

2) Scha alchüna dispitta nasches, co chia scodüna part dess duvrar ilg dret vers l'autra. [ 17 ]

3) Chia l' chün nun dess a l'auter scumandar nè sequestrar, mo a seis debitader cun suiartads l'obliar.

4) Chia scodüna part a l'autra lascha liber commerci in seis pajais, sainza metter sü ne l'aggravar cun ingiüns noufs zols, oder autras novitads.

5) Scha l'ün o l'autra part s'vules liar melginavant, schi dess quai dvantar sainza prejüdici e dann da quaista uniun, e quaista dess avant a l'autra.

6) Schi s'gniss a guerra cun alchün, chia l' chüna part nun dess tour sü ne conclüder ingiüna pasch o poeja chia l'autra part saja eir in que comprais.

Stand huossa la lia cun quaist articuls in Dec. dal 1498 ann drizada sü, schi subit l'ann sequent cumanzet la guerra dals Svabs, in la quala ils Grischuns s'haun valarusamaing deportads, e defais lur confins contra l's d'Austria, et haun guadangia in part sulets, in part cun ajüd dals Helvetiers alchünas battaiglas; üna vouta avant Constans havetten ells pers; però subit quel di maten l's conföderats darchieu man al inimi et havettan victora. Et ultra quai haun l's Helevetiers e Grischuns mantngü ott battaiglias cont'r l'inimi. Traunter autras ais stat üna in la planüra da Damal, et üna alla semda sa St. Luci. Al tandem ais a Basel fat pasch, in la quala eir l's Grischuns fuon comprais; E' quai tras Galeazzo Viscunt ambasciadur dal Cuort vel duca da Milan et l's conföderats resten pro lur lias e libertads, et eir in posses da tuot las cittàs tutas aint sco eir pajais, chiasteus, et quai ch'ells haveivan tut aint da la chia d'Austria huossa peravaunt. E' quaista ais l'ultima guerra chia'ls conföderats haun manà conter la forza da eisters princips, a defensiun da lur agien pajais e libertads, suot quel imperader Maximilian. Et uschea ais l' cumanzamaint dalla lia ad ambas parts stat vantüraivel; dapo l'hura in bleras guerras e tratas, chi sun dvantads dals Helvetiers in servezen d'eisters principis e signuors, sun saimper eir l's Grischuns stats cun els.

Differentia inter Grischuns e chià d'Austria eira davart l's confins, metals, guaut, chiatscha, pescaria, dacis, criminal et auter; [ 18 ]

Uschea fuo quella guerra fich crudela, perchiè siond l's Imperials o Svabs ngüds in la val da Müstair; schi venen els però scatschads, cun perditta da 18 homens, mo tramatond per plü pövel, desertaun els üna part da la val; l'hura siond darchieu scatschads dals Rhætiers; s'inchiampettan els intuorn Tuver, Damall, e Laud.

Il ovaisc da Coira, Henric ab Heuen, eira traditur, mo fuo s'forzà da trar cun l'armada; e' tmand il pövel, per conservar la vita venn el defais d'Henric Ammann capitani dalla città da Coira. Mo siond l' ngü in la val da Müstair, s'vulet el la not adascus tetrar dall'armada, sur l' cuolm da Brail, mo venn fermà tras buns pleds da sies fautuors.

Interim dvantet üna scharamütscha in la val Scarl da 200 homens, per vulair ngir in Ingadina; l's quals dal 60 d'Ingadina vennen bain arfschüds, e mütschantads, eir 11 resten mazads, inter quels Jon Dunanà, mütschdif d'Ingadina, e capitani da quels, stat vi avant castellan da Tarasp; d'Ingadina nun ven mazà brich ün, mo piglietten ün bun buttin.

Quells dad Uri, siond dats part, trameten subit ad ajüd 600 homens. L' medem eir l's auters helvetiers die 2 Febr. maten presidis sün lur confins da pertuot, cun autra munitiun d'ogni sort necessaria alla guerra.

Essendo l's Rhætiers in la val da Müstair e l's Imperials qua spera, schi s'intrameten l's ovaiscs da Coira e da Constans, e fen üna compositiun, da desister dallas armas. Sül qual ils conföderats Rhætiers turnettan a chasa. Mo ils Imperials nun siond tant containts dalla pasch, bandunond Laud ardettan 3 chiasas della chadè e laschetten 400 homens in presidi in l's confins intuorn Gluorn.

L's Svabs calumniavan ilgs conföderats cun d'ogni sort pleds vituperus dschant; chiels blasteman Deis, la beada virgina Maria, e l's Soinchs ch'els hajen plü tema dün mort avant 4 anns co huossa da 10 vifs conföderats; s'pringiand l'ün l'auter vinn schi mazavan els cun ogni cena 10 conföderats; Schi chia il rai Roman per s'drür il conföderats (chi sun habils solum [ 19 ]da munscher vachias) fuossen bastants dech seis cluosters, l's quals cun sumar ilgs sains mütschantessen, uschea s'gloriava ün cert Austriot in la raspada da Gluorn; Al qual Conrado da Marmels ün Grischun respondet sabgiamaing; chia l's conföderats solum cun lur pasters d'alp e las buschettas o tascas fuossen bastants dals contrastar; dscheivan blastmond; chia l's conföderats clamassen in ajüd al juncker Jesu; chia els vöglian far alvar ün tal füm in l's cumüns dals conföderats, chia St. Peter il portner dals cels, nun veng ad aschiair avrir las portas brichia. In la furia da la guerra, battiettan els ün vadè, e l' nomnetten ammann Rudi (mastral Rudolf) dscheivan mentind, chia'ls conföderats s'masdessen cun las bestias. Mo haviond l's conföderats survngi quel lö, tras jüst ira, l'ardetten.

Die 6 Febr. vuliond 600 Imperials passar l' Rhein, per desertar eir quels, vennen els cessentads fermamaing. Bod l'hura vennen l's da Turi e Glaruna in ajüt; interim giavüschand la cuort da d'Innspruck, dals d'Ingadina e val da Müstair, da far ün jüramaint da fideltà, assentind il ovaisc; perchiè uschea affirmavan tuots duos ovaiscs chi fuoss fat in la compositiun fatta tras els; l' qual in il instrumaint scrit nun s'achiataiva esser uschea. Haun dimena alchüns da la chadè suot Chialavaina tras buns pleds dal ovaisc, et Imperials quai fat. Mo la gronda part cu'ls auters dalla val da Müstair et Ingadina, haun fermamaing recusà. Cun tuot l' 9 di davo la compositiun fatta, siond irads l's imperials sper l'Adesch, piglietten els cun forza la claustra da Müstair e l'ardetten; e manetten davent perschun cun els l'abtissa Emerita Planta, cun 3 autras muongias. L' qual veziond l's Rhætiers, vuliond proveder cun presidis l'hur confins, schi matetten els alla semda da St. Luci, ün pass stret e commed a tngiair oura l'exercit imperial, alchüns sudats, suot l' capitani Schonougli eir mastral da Zizers.

Mo Ludovico, da la familia Brandis, segner da Vaduz, e capitani dal imperader cun auters nöbels, dals lous prosmaunts, scrivet oura chia la sudada s'raspa a Feldkirch. L'hura eiran blers da Muntafun, chi eiran constricts da servir a Brandis; [ 20 ]cu'ls quals el vuleiva tour la Rhætia, pustüt la città da Maienfeld, chi obediva a seis frar Sigismund, schi giet el direct vers la semda da St. Luci. Inua nun vuliond ilgs presidis dals Rhætiers ceder dal lö, schi mazet el quasi tuot insembel cun lur capitani Schonougli; e pigliet aint Maienfeld subit, cu'l chiastè die 10 Feb. gniond giüdà tras paca fai d'alchüns burgers. L'auter di fuon l's Malansers e Gianinsers sforzads da jürar seguond seis pleds. Non sfidont bain in la città cun seis fats, schi laschet el qua 400 homens in presidi, da Muntafun e Bregenz. Et veziond our dal chastà tras ün spejel chia'ls Rhætiers gnivan, schi secedet el, cun la duonna da seis frar, haviond tut cun els alchüns nöbels, e la gronda part da la mobilia vers Vaduz, haviond eir provist la semda St. Luci cun chavalaria e fantaria.

La fama fuo subit referta als Partensers e a Coira chia Maienfeld fuos praisa; l's Rhætiers fuon clamads al arma, laschond eir a savair als Helvetiers cun prescha. Tuot veng subit pro l's lous prais; e' l' cusailg fuo cu'ls Helvetiers da ngir pro la chiasa da St. Volfgang (in l' guaut brichia lönsch da Maienfeld); la causa: accio chals Rhætiers quella saira gnissen a la semda da St. Luci, e l'auter di alla matina, nun s'presöngiand ils metter maun al inimi, mo'ls Helvetiers siond passads il Rhein matessen maun l's Imperials l' vich da Balzers.

L's Rhætiers ad executium da quai et dal cusailg vennen al lö destinà; il inimi eira per tschnar sainza metter guardias, e l's salgiten aint nun s'presöngiond d'auter, cun gronda furia e bun anim (jüdichon esser melg da prevengir al temp, co negligir üna tal occasiun; l'hura eiran els eir bramus da far vandeta sur la mort da lur presidis, veziond amo l's fastizis da lur saung) e l's mütschanteten et alchüns mazetten els. Qui ün plajà dals Imperials, e quasi in ilg punct da la mort, veziond chia l's Rhætiers davan davo, schi nun s'hal püdü artngiair da las imputatiuns, e brügiva sco ün trim. Ün cert sudà dals Rhætiers curit via pro el, e l' tagliet via l's member d'schont; [ 21 ]in quaist möd sulains nus chiastrar in nossa patria ils trims chi sbrüjan.

Bod dapo ngiond pro la funtauna da S. Catarina (ün lö in l's istess confins) schi chiatten els ün auter tröpet d'sudada. Als quals matond maun mazetten els 600 inter quells vain chiattà l' bandiral dalla città da Ulm l' qual haviond l' schüf la bandera cun ils daints d'bocca, e ngiond mal battü, darchieu nun la largieiva brichia. Ils auters mütschetten. Mo gniond ils Rhætiers impedits dal scür dalla not, siond gnüds in il vich da Balzers, den els fö ad üna chiasa per s' cognuoscher taunter pèr e qua ils fuo apparechià dals inimis üna buna tschaina ad üsanza da sudada. In quella tratta vennen mazads dech 6 Rhætiers. Inter auters s'depurten generosamaing Hercules a Capaul, Lombareno da Lombareno, e Joannes Franz da Ilanz.

Haviond ils Helvetiers udi sajatand our dal chastè da Guttenberg cont'r ils Rhætiers, ils tramaten 1000 ajüdants, l'auter di 12 Feb. gietten l's Helvetiers cun tuot lur forza via sur l' Rhein in ün vich Treisa.

Mo rumpond sü ils Rhætiers dal lö inua haveivan albergià (vennen bain tard, amazads dal inimi; et ils preir fat preschun) ils Helvetiers jüdan et usche la battaglia da Treisa creschet. Dalla chiavallaria e fantaria imperiala resten mazads 350 homens; mo dals nos paiss ün; ils auters dal inimi fügind sü per ils munts da Treisa, vennen a maun da quells 1000 Helvetiers, tramis ad ajüd als Rhætiers, dals quals blers vengnen mazads. Da 600 chi fuon fügids in il taimpel eiran 200 da Muntafun; et per conservar quells jüret la fideltà als Helvetiers et Rhætiers tuot Muntafun, cu'ls habitants da Treisa; la quala però bod fuo ruotta.

Quell istess di vaun ils Helvetiers et Rhætiers vers Vaduz al chiastè da Ludovico Brandis, il qual s'rendet, e veng splulgià et ars; et in l' schler dal vin eiran 13 bavaders, chi ne s'recordant dal fö stenschentten dal füm; Brandis cun seis frar Wolfgang, fat preschun, vain tramis a Rappersvyl; ils Rhætiers [ 22 ]die 13 Feb. tuornan ad assediar Maienfeld, la quala s'rendett. Sigismund et Doric frars, da Brandis, gniond chiatats un quel chiastà vennan manads preschun a Coira pro lur frar mom bod dapo pajond tanta somma fon liberats. Quatter d'els Joann Volf Ort, et Ulderic Baselgia, e auters duos vaschins da Maienfeld vegnen decapitads per traditurs. Il chiastè da Maienfeld, e d'Aspermont sur Gianins, possedü dals Schlandersbergers, vennen desertads.

Die 16 Feb. alchüns da la lia Grischa e chadè gniond tramis in Tavau, piglietten aint tuot quai chi appertgneiva in quella lia ad Austria; et l' chiastè da Castris in la lia Grischa piglien els eir. Die 20 Feb. siond ils Helvetiers chiampads a Rankweil; et ils imperials a Harda, brichia lönsch da Bregenz, in circa 10000 homens; fand qua ambas parts alchünas scharamütschias; schi s'raspetten ils Helvetiers tuots insembel, e s'matteten cun tuotta forza a batter cul inimi, ch'els mazetten 500 homens; e buttineten tuot.

In l' vich da Harda chiattaun l's vandschaduòrs sü suot l' tett d'üna chiasa ün saimpel Svob a zupà, l' qual s'inclet in conspect da tuot l'armada, ruvand gratia cun tals pleds; O chiaras o prusas boccas da vacchas (perchiè uschea nomnavan ils adversaris per spretsch ils Helvetiers) hajand compassiun da mai pover hom! mo quaists cun ira, rir et imnatschas il d'mandan, perchiè l' dessen far gratia d'mandant usche vituperusamaing; el cridont piglia perdütta a dies et ils soinchs, chel' dals seis ma nuls' haja senti nominand auter; et uschea per sia simplicità l' tramaten davent in pasch. Quel 20 Dec. Enrico ovaisc da Coira hebitond in ilg chiastà da Fürstenburg als Imperials, contra vuluntâ dals seis dalla chadè; el vain tramis vöd ad Inspruck al tandem in miseria; seguond seis merit per tradimaint, conclüde'l seis di a Strassburg. L'inimi haviond sbundrià ilg chastà l'ardett; l's Rhætiers gnond muvantads per quai, piglietten aint l's auters chiasteus dal vescovat e l's fortifichietten. Mo [ 23 ]al 4 Martz a Strassberg, al 6 Marz chiastieus d'Austria in Partenz, piglietten aint las autras duos lias, els' ardetten cioé al 4 Martz Belfort[3].

Die 9. Martz 'ls Rhætiers cun lur cap. Henric Amman gietten tras Ingadina bassa ad Anuder, piglietten aint e sbundrietten tuot: mazetten 6 dal inimi e dals Rhætiers resten duos. Mo 'l'seguent di gnond 'ls Imperials al improvista e 'ls chiatond plains d' vin 'ls scatscheten, haviond ars bleras chasas. Hercules Pauli da Coira in l'incendi sdrapet üna bandera imperiala, cun l'insaina d'ün aglia cotschna corunada e la purtet pro 'ls seis.

Die 24. d'Martz dvantet una battaglia brichia lönsch da Basel. Imperials eiran 8000 suot ün gubernadur Frideric Capler e 600 venen mazads. Ma da 1000 Helvetiers chi havetten victoria, murit ün cun gloria.

Die 25. d'Martz ün grond nomber dals inimis da 15000, passetten l' Rhein, spluglietten et ardetten blers lous et vichs dal Abbat da St. Gallen, et eir da Schwitz e Glaris, e mazetten 71 Helvetiers. Mo curind da pertuot nan pro 'ls Helvetiers venen mazads 159 dal inimi, e cessetten davent 'ls inimis. In quella tratta Joann Valus da Glaris vann clapà da 20 chiavalgiaints inimis, haviond ün hasta lunga in maun, in ün bun loe da s' defender bütet el da chiavailg trais d'els morts: dal qual heroic fat s'müravlgiond Joann Nicolo a Brandis, cun bun pleds e promissiuns da salvar la vita, 'l manet à Feldkirch, chia tuot 'l guardava cun grond laud e müravaglia. E dapo fuo el lascha ir, et obtngiet la perdütta da quel fat per scrit dal inimi.

Interim dvantavan bleras scharamütschas, brichia lönsch da Constanza e sü davo l' Rhein. Tandem die 11. Aprilis, à Schvaderloch, ün guaut sper Constanza, venn ad üna averta battaglia.

Helvetiers eiran 7000 homens. Volf dimena da Fürstenberg cont, e capitani dals Imperials manet 8000 homens in sembel, e la mattina pigliet el aint 3 vichs, e' mazet dal presidis [ 24 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/40 [ 25 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/41 [ 26 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/42 [ 27 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/43 [ 28 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/44 [ 29 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/45 [ 30 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/46 [ 31 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/47 [ 32 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/48 [ 33 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/49 [ 34 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/50 [ 35 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/51 [ 36 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/52 [ 37 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/53 [ 38 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/54 [ 39 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/55 [ 40 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/56 [ 41 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/57 [ 42 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/58 [ 43 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/59 [ 44 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/60 [ 45 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/61 [ 46 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/62 [ 47 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/63 [ 48 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/64 [ 49 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/65 [ 50 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/66 [ 51 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/67 [ 52 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/68 [ 53 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/69 [ 54 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/70 [ 55 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/71 [ 56 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/72 [ 57 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/73 [ 58 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/74 [ 59 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/75 [ 60 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/76 [ 61 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/77 [ 62 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/78 [ 63 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/79 [ 64 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/80 [ 65 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/81 [ 66 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/82 [ 67 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/83 [ 68 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/84 [ 69 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/85 [ 70 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/86 [ 71 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/87 [ 72 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/88 [ 73 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/89 [ 74 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/90 [ 75 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/91 [ 76 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/92 [ 77 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/93 [ 78 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/94 [ 79 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/95 [ 80 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/96 [ 81 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/97 [ 82 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/98 [ 83 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/99 [ 84 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/100 [ 85 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/101 [ 86 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/102 [ 87 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/103 [ 88 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/104 [ 89 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/105 [ 90 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/106 [ 91 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/107 [ 92 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/108 [ 93 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/109 [ 94 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/110 [ 95 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/111 [ 96 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/112 [ 97 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/113 [ 98 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/114 [ 99 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/115 [ 100 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/116 [ 101 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/117 [ 102 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/118 [ 103 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/119 [ 104 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/120 [ 105 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/121 [ 106 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/122 [ 107 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/123 [ 108 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/124 [ 109 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/125 [ 110 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/126 [ 111 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/127 [ 112 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/128 [ 113 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/129 [ 114 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/130 [ 115 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/131 [ 116 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/132 [ 117 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/133 [ 118 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/134 [ 119 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/135 [ 120 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/136 [ 121 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/137 [ 122 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/138 [ 123 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/139 [ 124 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/140 [ 125 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/141 [ 126 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/142 [ 127 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/143 [ 128 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/144 [ 129 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/145 [ 130 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/146 [ 131 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/147 [ 132 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/148 [ 133 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/149 [ 134 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/150 [ 135 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/151 [ 136 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/152 [ 137 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/153 [ 138 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/154 [ 139 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/155 [ 140 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/156 [ 141 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/157 [ 142 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/158 [ 143 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/159 [ 144 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/160 [ 145 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/161 [ 146 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/162 [ 147 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/163 [ 148 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/164 [ 149 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/165 [ 150 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/166 [ 151 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/167 [ 152 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/168 [ 153 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/169 [ 154 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/170 [ 155 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/171 [ 156 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/172 [ 157 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/173 [ 158 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/174 [ 159 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/175 [ 160 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/176 [ 161 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/177 [ 162 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/178 [ 163 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/179 [ 164 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/180 [ 165 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/181 [ 166 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/182 [ 167 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/183 [ 168 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/184 [ 169 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/185 [ 170 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/186 [ 171 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/187 [ 172 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/188 [ 173 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/189 [ 174 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/190 [ 175 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/191 [ 176 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/192 [ 177 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/193 [ 178 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/194 [ 179 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/195 [ 180 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/196 [ 181 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/197 [ 182 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/198 [ 183 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/199 [ 184 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/200 [ 185 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/201 [ 186 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/202 [ 187 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/203 [ 188 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/204 [ 189 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/205 [ 190 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/206 [ 191 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/207 [ 192 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/208 [ 193 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/209 [ 194 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/210 [ 195 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/211 [ 196 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/212 [ 197 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/213 [ 198 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/214 [ 199 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/215 [ 200 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/216 [ 201 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/217 [ 202 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/218 [ 203 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/219 [ 204 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/220 [ 205 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/221 [ 206 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/222 [ 207 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/223 [ 208 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/224 [ 209 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/225 [ 210 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/226 [ 211 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/227 [ 212 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/228 [ 213 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/229 [ 214 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/230 [ 215 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/231 [ 216 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/232 [ 217 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/233 [ 218 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/234 [ 219 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/235 [ 220 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/236 [ 221 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/237 [ 222 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/238 [ 223 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/239 [ 224 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/240 [ 225 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/241 [ 226 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/242 [ 227 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/243 [ 228 ]Page:Vulpius Historia Raetica.pdf/244


Notas
  1. Die Stelle ist zweifelsohne corrumpirt. Eines der vorliegenden Exemplare deutet solches auch durch »populads ....« an.
  2. Lückenhaft, im dem einen Exemplar durch Punkte angedeutet.
  3. Corrumpirt.