Deoraidheacht/28
XXVIII.
Ní’l an t‑earrach fós ar fagháil acht tá súil agam féin agus ag mo cháirdibh leis.
Ní turus fada a thugas an oidche úd a rinneadh an choir. Ní dheachas thar an bpáirc úd ab’ fhacthas dom go mba fathach galrach an chuid dhí a mbíodh na truagháin ’n‑a luighe ann.
Táid ann fós. Acht ní geall le spotaíbh dubha ar fheóil an fhathaigh anois iad. Ní headh, acht le smugairlíbh rón d’fhágfaidhe ar an tráigh i ndiaidh taoille. Agus b’fhada agus ba ró-fhada iad ag feitheamh leis an taoille tuile chuireadh ar snámh arís iad. Acht an leis an taoille atáid ag feitheamh? B’fhada uatha é. Is leis an earrach nuair a thiocfas brígh agus spreacadh i ngach ní atá beó atáid ag feitheamh. Is leis an ngréin a chuireas teas ’n‑a gcnámhaibh atáid ag feitheamh. An tráth fhéadfas siad gluaiseacht leó go bríoghmhar teann ar fud na tíre chomh neamhspleádhach le rígh.
Go dtigidh an tráth úd tá orm-sa, agus orra-san, fanacht annseo. Mara bhfuil ag Dia, tá orm-sa fanacht ann i gcomhnuidhe. Dhá bhfágtaí lúth mo chos féin agam! Lúth mo chos féin! Nach ait an focal é? Acht nuair atá ocras ar dhuine, nuair atá droch-mhisneach agus cantal ar dhuine, nuair atá air an oidhche a chaitheamh amuigh faoi fhearthainn agus faoi ghaoith an gheimhridh gan mórán le n‑a chlúdach, ní hé an donas a bhuail ’n‑a threó fad ó is mó is cás leis, acht an droch-bhail atá air faoi láthair. Acht dá mbéadh lúth mo chos féin agam nach bhféadfainn bóthar a chur díom chomh maith leis an lucht fáin atá ’mo thimcheall faoi láthair. Agus chomh cinnte is bhíos fonn gluaiseachta ar na fáinleógaibh ar theacht an gheimhridh bíonn fonn gluaiseachta orra siúd.
Níor ghoill an donas a bhí orm féin ariamh chomh mór orm [ 144 ]is do ghoill nuair a chonnaiceas ag imtheacht i ndiaidh a chéile iad ’san earrach. Ó, dá bhféadfainn an chathair mhalluighthe fhágáil!
| · | · | · | · | · | · | · |
Tá an t‑earrach ann i ndáríribh indiu. Tá an ghrian go geal-gháireach ’san spéir mar mháthair a bhéadh ag iarraidh gach sonas agus gach sógh a bhí ’n‑a cumas a thabhairt dá clainn. An t‑uisge atá ’sa linn úd thall a bhí faoi leac-oighre coicthigheas ó shoin, féach indiu é ’n‑a loch airgid ag damhsa faoi lonnradh na gréine! Agus an ghaoth a ndeas! Nach áluinn í? ’San gcathair féin bíonn fáilte roimpi. Tá an súgh ag éirghe ins na crannaibh. Ní’l luibh ’san bpáirc nach bhfuil borracht agus beódhacht innti. ’Mo luighe annseo ’san bhféar dhom, imeasg na dtruaghán, feicthear dhom go bhféadfadh duine a mbéadh an radharc go géar aige an féar fheiceáil ag fás. Leagaim mo cheann ar an talamh.…Thuit rud eicínt ar mo shróin. Rugas air. Feithide caol fada glas a bhí ’n‑a dhúiseacht d’éis trom‑shuain an gheimhridh. Tháinic borradh ’mo chroidhe féin. Tháinic misneach chugam. Leagas an feithide caol fada a thuit orm ar shean-bhilleóig a d’fhan ar an talamh i gcaitheamh an gheimhridh. Thosuigheas ’ghá sgrúdughadh go géar. Chonnaic cuid de na bochtáin eile mé. Bhailigheadar timcheall orm. B’fhéidir go bhfuaireas píosa airgid ’san bhféar. Thosuigheadar ar cuartughadh. Níor airigheas im’ aice chor ar bith iad. Bhí iongnadh orm roimh an mór‑iongantas a bhí ar siubhal ’mo thimcheall. Munar airigheas iad, d’airigheadar an focal adubhras:
“Tá Dia láidir.”
Bhí sean-fhear ann a raibh cosamhlacht dhiadhanta air. Maoise Mhichíl Angeló chuirfeadh sé i gcuimhne dhuit le n‑a fhéasóig fhada bháin, agus a aghaidh uasail…acht ar chlos dó an focal adubhras-sa, thosuigh sé ar Dhia-mhasladh agus ar easgaine agus ar na seacht mionna déag a [ 145 ]thabhairt. Thug sé an leabhar gurab é an Fear Mór a bhí i n‑áirde. Thug sé an maide coisrig go raibh na déithe caillte leis na bliadhantaibh. Ní chuirfeadh an cirteach dearg leath an oiread uilc ar tharbh is chuir ainm Dé ar an seanfhear bán-fhéasógach ocrasach úd a chuirfeadh Maoise i gcuimhne dhuit.
Bhí cuid eile ann d’aontuigh leis. Cheapadar siúd mo bhualadh. Bhí dream eile ann a cheap gur ag magadh fútha a bhíos. Bhíodar-san ar tí mo bhualadh freisin. Cuid eile a raibh díombáidh orra nach raibh aon cheó fághta againn, agus súil aca leis. Bhíodar-san bagarthach. Bhí olc orra go léir. Chuireadar an ruaig orm as an bpáirc.
| · | · | · | · | · | · | · |
Ná bíodh aon mhugadh-mhagadh ort, a Mhichíl, ná bí ag iarraidh a bheith ’ghá cheilt ort féin go bhfuil an t‑ocras mór ort. Cé’n chabhair dhuit é? Má d’ith tú ruainne aráin agus feóla a d’fhág fear oibre ’n‑a dhiaidh ar phláta i dteach ósta, céard is fiú dhuit an méid sin, a Mhichíl? Nach bhfuil pé nidh atá ’do bholg dhá mhaistreadh ann? Ní’l ceó maitheasa dhuit do chrios d’fhásgadh faoi do chom. Nach bhfuil sé fáisgthe cheana faoi thrí agad? Acht má leigir dhuit féin cosamhlacht an ocrais agus an donais a theacht ort féin, a Mhichíl, ní bheidh aon fhagháil agad ar an bposta beag úd a gealladh dhuit.…
An posta úd a bhí ag déanamh imnidhe dhom na laethe seo. Nach mé dhéanfadh an fear faire? Nach mé bhéadh géar-shúileach fad-bhreathnuightheach ar eagla go mbrisfí mé? Gheobhainn lóisdín deas compóirteamhail. Bhéadh seómra beag faoi leith agam féin. Bhéadh mo chuid leabhar agus mo chuid páipéar ann. Bhéadh biadh glan folláin gléasta rómham ar theacht a bhaile dhom thar éis na hoidhche. Bhéadh fuinneóga an tseómra ar an taobh thoir-ndeas de’n teach ionnus go mbéadh an ghrian ag deallramh isteach thríotha gach maidin nuair a thiocfainn a bhaile. An Bhean Reamhar? [ 146 ]Nach orm a bhí an t‑ádh nár phósas í siúd. Nach orm a bhí an t‑ádh gur mhasluigheas mo mhuintir? Ní bheidís ar mo thóir feasta.…
A Sheóirse Fott, molaim thú. Marach thú, a Sheóirse ghil Fott, bhéinn gan posta go ceann i bhfad. Go n‑éirighidh an saoghal leat, a Sheóirse. Go raibh bhean ar do mhian agad, a Sheóirse! go raibh clann gan droch-bhéas agad, a Sheóirse!
San oidhche i mbárach béad ag faire dhuit, a Sheóirse. Beidh an droch-shaoghal thart. Beidh an saoghal nua tagtha.
D’fhéachas isteach i lochán uisge go bhfeicfinn an raibh aon droch-chosamhlacht orm. Ba dhóigh liom nach raibh. Bhíos ar fheabhas, cheapas. Nuair a bhéadh an punnt sin sa tseachtmhain agam d’fhéadfainn mé féin a ghléasadh. Punnt san tseachtmhain! Ní fhéadfadh duine pósadh air…acht dá mbéadh an bhean ag saothrughadh airgid freisin? Dá mbéadh punnt eile aici-se, bhéadh an sgéal go maith againn…agus ní bhéinn ró-shean nuair a bhéadh an chlann ag éirghe suas ’mo thimcheall. Ní’lim mórán le deich mbliadhna fichead fós…dá mbéadh an dá phunnt ’san tseachtmhain agam, ní bhéadh stródh ar bith orainn roinnt bheag a chur i dtaisge gach seachtmhain. B’fhéidir go n‑éireóchadh linn an oiread a bhailiughadh is thabharfadh go hÉirinn sinn ’san samhradh. Do dhéanfadh deich bpunnt cúis.…Acht ní fhéadfainn cuairt a thabhairt ar mo bhaile dhúthchais go mbéadh dearmad déanta ag cách ar m’eachtraíbh tráth bhíos ar an mbóthar leis an bhFear Buidhe.
Nach orm a bhí an t‑ádh nár phósas a inghean?
An bhean a bhéadh agam (an bhean atá agam ba chóra dhom a rádh, mar bhí sí fáighte agam cheana ’sna brionnglóidíbh); an bhean a thoghfainn bhéadh sí árd dubh; bhéadh a dhá súil ar dhath an áirne; a leaca ar dhath an róis; agus a béal.…Chuimhnigheas ar a raibh de mhnáibh áilne ar an saoghal ariamh ó Helen na Gréige anuas, agus b’fhacthas dom nach raibh aon bhean díobh chomh háluinn chomh huasal leis an mnaoi [ 147 ]úd a bhí agam‑sa—an bhean úd a bhí agam-sa i mbrionn-glóidibh. Dhearmadas an t‑ocras. Ní raibh aon bheann agam ar an saoghal cráidhte seo. Nach mbíodh an chuideachta áluinn ban seo ’mo láthair de ghnáth? Nach mbídís ag labhairt liom? Nach raibh comhrádh aoibhinn agam leis an mnaoi sin tré’r sgriosadh an Traoi? Bhí gliondar uirri go raibh i hainm i mbéal na ndaoine fós; bhí aiteas uirri go rabhas féin ag cuimhneamh uirri. “Canfar m’ainm,” ar sí, “canfar m’ainm go deireadh aimsire,” agus d’imthigh léithi ar an ngaoith. Tháinic Déirdre searc Naoise, annsin, agus mé ’mo luighe ar fhad mo dhroma ’san bpáirc…agus níor bh’ í an Déirdre bhrónach í, acht Déirdre bhuadhmhar ghlórmhar; acht nuair a shíleas ceist a chur uirri faoi Chlainn Uisnigh d’éaluigh sí uaim. Mná áilne a mhill na ríoghachta ghluaiseadar tharm treasna na spéire: Bhí Gormfhlaith na nGaedhal agus Donna Elbhír na Spáinneach ar an gcuideachtain bhrónaigh seo; mná áilne eile a thóg a dtíortha—Siubhán De hArc ar an each bhán, agus a claidheamh ’n‑a glaic aici, agus a lán le n‑a cois nár aithnigheas. Bhí Meadhbh ann agus Cleopatra na hÉigipte ’n‑a fochair agus iad go mór-chúiseach agus go leitheadach, agus mná borba uaibhreacha ’n‑a ngar; mná a chuir ár agus achrann ar siubhal le n‑a dtoil a chur i bhfeidhm.…
Na daoine móra a bhí ag dul thart ’n‑a gcóistíbh breághtha gleóite, ní fhacadar na hiongantais seo ’san spéir. Na truagháin a bhí n‑a luighe ar an talamh, ní fhacadar iad. An bacach, agus an bacach amháin a chonnaic iad.
| · | · | · | · | · | · | · |
Acht muna ndíbrighidh tú na haislingí, a Mhichíl, ní bhfuighidh tú an posta sin ó Fhott. Gread leat, a Helen na Gréige! Imthighidh libh, a Mheadhbh agus a Chleopatra!…Cé’n mhoill atá oraibh annsin? Nach bhfuil fhios agaibh go bhfuil orm mé féin a nighe ’san lochán úd thíos, nach bhfuil fhios agaibh go bhfuil orm mo chuid éadaigh a ghlanadh i dtreó [ 148 ]go mbeidh an deagh-chosamhlacht orm nuair a rachas mé i láthair Sheóirse Fott leis an bposta úd fhagháil uaidh.
Tá deifir mhór orm. Imthighidh libh go beó, adeirim…acht tig libh filleadh—nuair a bhéas an posta agam.
| · | · | · | · | · | · | · |
Mo mhallacht ort, a Sheóirse Fott! Mallacht na naomh ort, a Sheóirse! Mallacht na n‑aingeal ort, a Sheóirse! Mallacht na lag ort! Mallacht na láidir! Mallacht na mbráthar, mallacht na sagart, mallacht na n‑easbog ort, a Sheóirse bhradaigh Fott! Mallacht na máthar ort, a Sheóirse! Mallacht a gclann! Go ngoillidh an saoghal ort, a Sheóirse! Go luighidh an leac go trom ós do chionn!
Nach agad a bhí an deágh-chomhairle dhom, a Fhott an mhí-ádha? A dhul go teach na mbocht! Agus ar cheap tú gur ag iarraidh comhairle ort a bhíos? Ar cheap tú gur dhíbrigheas an chuideachta uasal a bhí ar cuairt agam le dhul ag iarraidh comhairle ort-sa, a Fhott bhradaigh? Bhíos tráth agus dá n‑abruightheá an focal úd liom, ní fada go mbéitheá ar lár, a Sheóirse! Acht d’imthigh sin agus tháinic seo. Ní’l ionnam anois aon bhuille a thabhairt. Ní’l an misneach agam chuige. Ní’l ionnam acht thú a mhallachtaighe…mo mhallacht ort, a Sheóirse Fott!…B’fhéidir go mbéadh mo mhallacht níos cumhachtaighe, dá sgríobhainn ar pháipéar é…agus do sgríobhas é ’mo shuidhe faoi bhun crainn daraighe, i lár páirce, i Lonndain Shasana, an mhaidin áluinn earraigh seo, an naomhadh lá déag de mhí an Aibreáin ’san mbliadhain naoi gcéad déag agus a seacht.
| · | · | · | · | · | · | · |
Táim ag feitheamh leis an gcuideachtain shéimh a dhíbrigheas le cuairt a thabhairt ar Sheóirse Fott. Acht nílid ag teacht chugam; ní thagann chugam acht smaointe duaibhseacha nach dtig liom a dhíbirt, smaointe dubha duaibhseacha agus meisge an ocrais.…
[ 149 ]Acht ní i gcomnuidhe a bhíos na dubh-smaointe dhom’ chiapadh. Fuaireas cúpla pighin indé as ucht capall a chongbháil. Cheannuigheas ruainne cáise agus blúire aráin. D’ólas gloine leanna. Bhuaileas isteach ’san bpáirc, agus shuidheas faoi bhun an chrainn daraighe. Tháinic meidhir ar mo chroidhe. Mhothuigheas an fhuil ag borradh ’mo chuisleachaibh. Bhí an ghrian ag soillsiughadh anuas orm. Bhí a lán daoine ’san bpáirc, acht ní raibh a fhios aca cé’n lúthgháir a bhí ar an mbacach a bhí ag gabháil amhráin go croidheamhail faoi bhun an chrainn daraighe.…
| · | · | · | · | · | · | · |
Fríoth an fear bocht marbh faoi bhun crainn daraighe, i lár páirce, i Lonndain Shasana. Bhí cuid de na páipéir seo ’n‑a phóca. Bhí piostal le n‑a thaobh acht níor caitheadh aon urchar as ariamh. Ní raibh ann acht bréagán a theip ar an bhfear a d’iomchuir é. Bhí sean-sgian le n‑a thaobh, sean-sgian mhaol mhanntach, agus is léithi marbhuigheadh é…acht ba bheag an ceapadh a bhí ag mo charaid bhocht go loicfeadh an piostal úd a cheannuigh sé ó’n mairnéalach air—acht nár loic an saoghal?
A chríoch.
