[ 35 ]
- Papamintu mu ing
- lub mu keti sulip!
Kabang matudtud la pa o magalmusal ding tau tamu, ya naman ngening pisabyan tamu i'Capitan Tiago.
Kapilan man e na ka ta pa inanyayang Capitan Tiago inya ala tang matulid o katungkulan ilati ta ya at ilele angga na king maulagang mangapalyari.
Mababa ya, malino balat, maragul ya pamikakatawan, mabilug ya lupa at itang taba na, agpang karing magmulala kaya, ambag na kaya ning banwa at ding kasalang na naman ngara itang taba na ya ing daya ra ding pakakalulu. I’Capitan Tiago anak ya lupa kesa king talagang idad na. Balamu atin ya pamung atlung pulu o atlung pulu’t limang banwa twa king panau’na niting kekatang salita. Ing malati at mabilug nang buntuk a makabalut king bwak a sidsad king katuling, makaba ya king arap at makuyad king gulut, dakal ya kanu laman ngarang sasabi. Ding mangalati nang mata dapot e na man singkit, e la mamaliwa bikas. Makinis ya arung at e sapad. Ing asbuk na, nung e ya sana mapanabaku at matalik mama malyari tamung sabyan at ilarawan masanting. Oneng potang mamama ya itang sapa na titipuna'na king metung nang pisngi at iti yang maka-itsura king lupa na. Matalik ya mang mama dapot maputi lang maputi ring ipa’na pati na ring adwang binili na namu ning dentista a binayad nang tya-labing adwang pesus balang metung.
Bibilang deng metung karing peka-mabandi ning Binondo at metung karing pelalung maragul a hasendero uli ning gabu’na Kapampangan at karin Laguna de Bay, lalu na king balen San Diego a nung nu na tatas
banwa-banwa ing bwis. Ing San Diego ya ing buri nang
diling balen uli ring pipandilwa'na, ring kayang sabungan at king uli ning panalalang sisikap na king balen a iti. Karin ya magdatun lub ning adwang bulan balang banwa. . I’Capitan Tiago dakal ya bale pakyupa Santo Cristo, king dalan Anloague at king dalan Rosario. Ing pamanintunan king apyan yang tatalan abe ning metung a intsik at kalabisan pang sabyan ing mebinang maragul ing pakinabang da kaniti. Ya ing babye pamangan karing makasukul king Bilibid, ya ing darasyun dikut karing mangaragul a bale Menila at iti king kapamilata’na ning makasulat a kasunduan. Ing masalese nang pangabili karing makiyupaya, ing bilis nang misip, ing ugali nang masunuran at ing sikanan nang lub maki-paningalma king pamangaylangan ding para nang tau, ya mu kabud ing pitatakuta’nang kalaba’ning metung a milagiwan Perez king myayaliwang pikwaltan king pamamwis at pamisaling tungkulan a ipanibala ning Kapamahalan Pilipinas karing gamat ding e mangatungkulan. Inya king panau'na ning mangapalyaring iti i'Capitan Tiago metung yang taung maligaya nung malyari yang maligaya ing taung makuyad mu ayayabut king labwad a makanyan. Makwalta ya, payapa ya king Dyos, king kapamahalan at karing tau.
King I’Capitan Tiago payapa ya king Dyos, alang kapikakunwan, halus banal a katutwan. Ala yang matulid makipagkamwa king Dyos a mayap ngening masaplala ya keti sulip, ngening e ne man makitalamitan kaya at e na neman peparaman salapi. I’Capitan Tiago kabud, e pa dinalangin king Dyos agyang ngening gipit ya pangabili. Makwalta ya at ding salapi na ilang mangadi para kaya. King uli ning misa at panalangin king Dyos linto lang mayupaya at mapagmatas ding pari, king uli ning nobena at rosaryu, ing Dyos, king alang kapupusa'nang ganaka lelanga'no ring maluka balang sumuyu karing mabandi, deng pakakalulung king alagang pesus makasadyang mangadi agyang labing anam pang misteryus at matulang masa karing aklat ding santu at angga na ing Biblya bayaran da la sang mal. Nung misan, ngening mapalpak ya at kaylanga'na ing kasawpan a ibat banwa. at e ya rmanakit kandilang
malutu a titinda ring intsik, kanita ilang dalungana’na
ring santu ampon santang patuluna’na at kareti ipangaku na ing dakal a bage ba’nong apilit at apapaniwalan king mayap nang kapagnasan. Dapot nung kenu ya dakal a ipangaku at tutupara’na naman, king Virgen ning Antipolo, king Virgen ning Kapayapan at Mayap a Paglakbe. Nung karen namung e makaing mangaragul a santu e na lubus tutuparan ing pangaku na at kareti e ya manugaling marangal, inya nung misan kaybat nang ikwa ing buri na e na no aganaka man uli niti e na no dalunganan pasibayu nung datang na naman ing pamangaylanga ’na. I’Capitan Tiago balu nang daka’lang tutu king kalendaryo ring santus a alang daraptan karin banwa. Ing Virgen ning Antipolo naman paniwalan neng mayupayang dili karing anggang Virgen, agyang ding aliwa magtukud la pang pilak o king Nino Jesus a lubas o maka-imalan, agyang karen pang misasabit eskapularyu, rosaryu o listun. Mekad iti pepauli na ning ing Virgen ning Antipolo pikabalwan yang Virgen a mabagsik, maingat king kayang lagyu, kasalang da ring kakwang larawan kaya, agpang king mayul ning Antipolo at nung mimwa ya lalto yang matuling a matuling kabang deng aliwang virgin malambut la pusu at mapamakalulu. Pikabalwan king ating taung ing Aring masikampu buri reng labis kesa king metung a sasakup king kapamilatan da ring batas at yan apatutwan da ri Luis XIV, Felipe II at Amadeo I. Mekad king uli na niti inya daraptan da ring palpikasalang intsik, angga na kastila, ing lalakad makasiklod kilub na nitang balitang pisamban. Dapot alang makaibye kamalinawan nung baket ding cura tatakas do ring kwalta na ning Virgen pupunta la America at makyasawa karin.
Itang pasbul a ita ning sala a papampana’na nmg metung a sutlang tabing, tataglus ya king metung a malating kapilya o pipangadyan. Ing balang bale komanggi sukat yang atin kaniti. Karin makabili la ring dyosis bale at e mu metung a Dyos at ya man e na balu nung baket. Atyu karin ing larawa’ning Sagrada Familia a maki-katawan marpil malare at kulut a bwak, makaba irap, matang bubug, king pekamasanting a dukit a magagawa Santa Cruz. Larawan a de aseiti a ginulis ding pintor karin Paco at Ermita, papakit da ing parusang tinggap ding pemate rang santu, ing mala ning
Virgen at aliwa pa. Atyu naman i’Santa Lucia makalawe
banwa at tatalan metung a pinggan a nung nu la makabili ring adwang matang maki irap at kile anti mo ring mayayakit king maki atlung suluk a larawa ning Trinidad o karing kutkutan ding tau Egypto. Atyu naman i'San Pascual Bayion, i'San Antonio de Padua a maka sutanang ginggun, lalwa’neng maglwa ing Niño Jesus a makaganing anti mong Capitan General, makakupyang maki atlung suluk, maka-espada at makabotas, katulad da ring anak Madrid neng teterak la. Ing buri nang sabyan niti kang Capitan Tiago, nung sakali buri na pang idagdag ning Dyos king upaya na ing upaya ning Capitan General ning Pilipinas, makyalung la rin kaya ring paring franciscano a nung makananu lang makyalung king metung a munika. Akit mya naman i’San Antonio Abad, kasiping ne ing metung a babi at yang babing yan, para kang Capitan Tiago, byasa ya namang palto mala anti mo ing santu at uli niti e ne awsan babi nune tau ne ning banal a San Antonio. Atin pang San Francisco de Asis, maki pitung pakpak a makasutanang kule cafe, makabili babo nang San Vicente a bista man adwa ya mu pakpak dapot ati'ne mang turutut. I'San Pedro Martir naman binangal ne buntuk king talibung ning metung a marok a tau, kasiping ne i'San Pedro a miningas king balugbug ning metung a morns, i’Malco, a mamalipit king sakit at keketa'no ring labi na. Kabang tutulauk ya at mamayagpag naman ing metung a manuk a sa bungan babo ning kayang tuklwanan. King heganaganang yan ing buri nang ipakilalang Capitan Tiago ba Tsang maging santu mamarusa ka o ikang paparusa. Ninung makatanda karetang metung a katelbang santus a reta a king kayapan da at galing a makasimpan karin? Para taladtaran mo ngan detang atyu karin kumulang ya ing metung a dangka. Dapot e malyaring e taya banggitan ing larawa’nang San Miguel a maki halus metung a metru katas. Megawa ya king dutung a pemutyan gintu at mepintang masanting. Iting arcangel keketa’ne ing labi na lalam, mamapi ya mata, makakulurun a kile at malare pisngi. Sasakmala'ne ing metung a kalasag gryega at king wana 'nang gamat ing metung a talibung morus, a makasadyang manabak kenu mang debotu na o ninu mang bisang lumapit kaya, nung suryan mu itang anyu na't
lawe bista man ing demonyus a sagwan at maki iki
ume rong kinisan ding mataram nang ipan itang butit nang balamu butit dalaga.
I'Capitan Tiago kapilan man e ne lepitan ing santung iti uli ning takut nang pota magmilagru ya. E wari ding aliwang santus agyang deta mung e binang masanting a pangagawa karin Paete, madaias ing kikimut la’t gagalo anti mong taung mabye ba’rong gulwan at parusan ding makasalanan? Karin España, pikabalwan king ing metung nang larawan Cristo ngening gagawan deng saksi king pangaku nang lugud, tatangu ya arap ning ukum, at ing metung na pang larawan Cristo mu naman begut ne ing wana’nang takde makapaku at kinawl ne i’Santa Lutgarda. Subali kanyan e ne wari abasa pamu ing aklat a bayu pa mung mibulalag dikil king sermun a depata’nang kikimut mu at kukumpas ning larawa'nang Santo Domingo karin Soriano? Tutu pin sa ing santu e ya sinabi kataya man dapot king kimut na buri nang ipayntindi d pepayntindi ning maki gawa king aklat, king ipamalita na ing kawakasa'ning yatu. E na wari sasabyan mu naman king ing metung nang pisngi ning Virgen de Luta karin Lipa mayalbag ya kesa king metung at ing gilid na lalam ning bestidu na purus yang burak? E na buring sabyan masala niti king ding banal a santu maglakad la naman at e ro tatas ding bistidu ra at sasakit la naman a ipan at lalbag a pisngi uli na mekad ning pamikasala tamo? E ra pa wari ikit ding adwa nang mata nung makananu yang kikimut at duruku i'Cristo neng mag-Siete Palabra la reng pari at iti ya ing makapatangis at makapanagulele karing anggang babaing tau banwa a maki malambut a puso? Kamasalan pa? Itamu kabud ikit tamu nung makananung ing manaral papakit ne karing sabla ing panyung maki-daya potang kukuldas de king krus at maybug ta nang manangis mu naman kaniti dapot king kealan tang kalma pigtapat ning sakristan king ita biru mu at itang daya daya namu ning metung a manuk a pete na, inasadu at pengan itang oras a ita bista man Viernes Santo, at ing munisilyus mataba neman. Inya i’Capitan Tiago, bista man tau yang maingat at relihyoso e ya lalapit king talibung nang San Miguel. Kaylangan ing dumayu at mayap na ing makasiguru, ngana king sarili na. Balu kung arcangel ya, dapot e ku tiwala, ay! ali ku, e ku tiwala!
Banwa-banwa pupunta yang magdalang orkesta king pamaglayunan Antipolo. Kaniti mamayad yang adwang misang pasalamat kilub nitang atlung nobena at pamisa ya pa karing aldo ala nangnobena at kaybat mandilu ya king balitang batis 6 sibul a nung nu ya kabud mindilu ing banal a larawan.
Ding debotu na akakit do pa ring tatak nang bitis at ing bakas ning kulut na king batung masyas inyang palangya'ne ing bwak nang katulad ning ninu mang babaing miglanyang larunglatik at balamu wari ing bwak na aseru ya o dyamanti at titimbang nemang' libung tonelada. Mananu na sang ing makatakut a larawan a yan ipisik ne misan ing bwak nang banal karing mata ra ding taung debotu at damusaka'no dila 6 buntuk. Karin, siping nitang batis a ita, karin ya mamangan litsun, sigangdalag a inaslaman king bulung alibambang at myaliwa pang manyaman a ulam. Itang adwang misa mika-alagang apat-a-ralan a pesus, dapot mura mu kanita nung balakan mu ing ligayang tanggapana ning Indu ning Dyos king uli ra ding kwitis, bomba, rweda, labentador, at ing malyaring apakinabangnan lub ning pabanwa king uli ramu detang misa.
Dapot ing Antipolo aliwa mu ing lugal king ipagbandu nang kabanalan. Binondu man, king Kapampangan at king balen San Diego. Nung ating pintakasi at maki maragul a pustahan, padala yang kwaltang gintu king pari para king kaylangan a misa ba’nang abalung makapauna nung nanu ing swerti na king sabung a luba’na. Ketang minuna, ring Romano, bayu la makilaban, pakanan do pamu ring sese rang banal a tandang ba'rang abitasa ing panyambut. I’Capitan Tiago man atin ya kaniti dapot aliwa mung paralan ing kaya at akma king panaun at bayung katutwan. Pagumasda’no lablab ding kandila, ing bau ning insyensu, ing siwala ning paring mag-misa para kaya at dakal pang bage-bage. Kaniti na susukad ing malagu nang kapalaran. Mapapaniwala naman king bihira mung tutu ing masasambut ya. At nung mayala yang palad iti uli ning ing magmisa payus ya, ditak la ring kandila, mayagta ya ing insyensu o kaya ating mipasamut a tangsu karing kwaltang mibye king pari, o uli ning aliwang bage pa. Ing mangatungkula ning metung a cofradia bitasa na king itang pangasambut na metung
pang pamanyubuk kaya ning banwa ban lalung makilala
ing lusuk nang kasalpantayanan at kabanalan. Kaluguran de ring pari, gagalangan de ring sakristan, pamatulan de ring mangalakal intsik at ding suki nang gagawang fuegos artificiales, ing tau matula ne king relihyu'na keti king yatu, at ding matas a tau at pikabalwan maki lub king Dyos sasabyan dang banwa man maragul ya panenayan.
Kapanusig ne ing Kapamahalan bista man iti masakit paniwalan. E ya malyaring mukul bayung pamalak at matula ne king salukuya’nang kabyayan. Makasadya yang mamintu kenu mang kapugit-pugitan a mangatungkulan numan karing tanggapan, makasadya yang munye patang-hamun, manuk a kapun, pabu, prutas a ibat China agyang nanung bulan king pabanwa. Nung damdaman nang palmuran do ring memalen, makisalamuha ya at labis ya pang malmura uling e na bibilang komanggi ing sarili na. Nung tatatsan do ring mistisu ya man makyabe yang manatsa, balamu wari ya mo tune neng kastila. Mumuna yang diling pupuri at papakpak king nanu mang bayung singilan karing memalen lalu na nung keng singilan a yan atin yang ababaut a pakinabangna’na bandang tawli. Atin yang makasadyang orkesta a panyalubung at munye parangal kenu mang gobernador, alkalde, fiscal, king kayaldawan da, kebaytan, o king kamataya'ning kamaganak da o nanu mang makayaliwa king sadyang mayayakit. Para kaniti, pasulat yang poesyang papuri, dalit a babye damla king maganaka at malugud a gobernador o king matapang a alang kanglap a alkalde a manayang tanggap banwa king galal da ring taung mayap (o parusa) at aliwa pang bage.
Megawa yang pamuntuk king aguman da ring makwaltang mestisu bista man deti tinutul la uling e re bibilang kadaya ra. Lub ning adwang banwang pamangatunkulan mekasira yang apulung frac, apulung kupyang matas at kapitnang dusenang tukud. Ing frac at ing kupyang matas magagamit la king Ayuntamiento, Malakanang at king kwartel militar. Ing kupyang matas at ing frac naman king sabungan, king palengki, king limbun at karing tindahan intsik. Lalam ning kupya at kilub ning frac mamawas yang maralikat karing yasiwas nang tukud kabang mumutus ya, ma-
maregla, manayus at manuman king sabla king
mipnung sipagan a makapagmulala at tututwana'na ing kayang tungkul.
Inya ring makiyupaya ikit da king mayap yang tau, maki gintung pilubluban, payapa, mapamintu, e tututul, mapamye lub, e ya babasa nanu mang aklat o pahayagan a manibat Espana bista man byasa yang kastila. Lalawan deng katulad ning paglalawe ning metung a magaral king mepupud nang takung ning luma nang sapatus a mekibit king paglakad na. Makabage kaya ng katutwa'na ning kasebyan Cristiano at pagano : “nwan la ring kalulu king espiritu at nwan la retang atinan” (beati pauperes spiritu y beati possidentes). At kaya makabage ya naman ing maling kasebyan a meangu king griego: “Ligaya king Dyos king katasan at kapayapan keti sulip karing taung maki mayap a pilubluban'’ uling anti mo ing akit tamu kaybat e managyung ing tau maki mayap yang pilubluban ba’yang mye payapa. Ding kosyang awsan deng luse, ding kalulu awsan deng alang lunus, bwangis mapagsamantala king kalukan, at ding mababa kaya awsan deng lasip at masikampu. At ding babai? O, reng babai! Dakal ing e masanting a bulung-bulung karing makalunus a bale pinaud. Kilub da reti mararamdam ing siguk at daing kayabe ning matarling dang kyak ding anak. Ating babaing tutuldwan da’t pisisitsitan ding siping nang bale, iti e na na pansing ing tatsa ra. Dapot yang bage bage yan e ne sisiran a tudtud. Alang dalagang makapangabala king katahimika’na dapot metung yang matwang babai ing kaligliga’na king kabanalan at yang babaing yan tatanggap yang dakal a kapuryan at karangalan karing pari migit kaya agyang keta pang kapanauna’na. Ing banal a pamilutlutan da, i’Capitan Tiago at iting matwang mebalu a pepamanan da ring kapatad na’t pisan, maging maragul yang pakinabang king pisamban. Katulad na ning pamilaban da ring maki saken-danuman Kapampangan a makakayap karing maldang maglayag. Nung i’Capitan Tiago munye yang tukud a pilak a kipnwan esmeralda at topasyu kenu mang Virgen, oyta na i'Dona Patricinio, pagawang tukud a gintu a kipnwan brilyanti king pikabalwan a plateru Gandinez. Nung king limbun ning Virgen del Rosario pepatalakad yang arkung mingatba arap at makabalut imalan a makapilegis at penagawlan salamin, lobung
bubug, at mangaragul a sulu, i'Doña Patricinio naman
patalakad yang arkung maki apat a lupa, matas pang adwang yarda at labis a panagawla at sabit-sabit. Dapot atin yang sikanan i’Capitan Tiago a nung nu ya malulupig i'Dona Patrocinio — king misan papagmasusi nang maki akbungan at dakal a fuegos artificiales. tiling nerbyosa yang tutu ing mebalu e na apibata ing mainge rang dupikal ding kumpana at ing salasalising akbung ding bomba inya kaniti keketa’na na la mu ring labi na king mwa. Kabang kaniti timantiman ya i’Capitan Tiago, ya naman mimisip yang paralan ba 'yang makapamali. Karing aldo pangilinan, i'Doña Patrocinio naman kupkupa'no ngan ding pekamayap dang manalumpati ring pari karing limang Corporaciones Menila, at ding peka-matalino manaral ning Catedral angga na ring Paulista at deti bayara’nong mal bista man ing mangalalam dang talumpati at aral karing tau e ra bitasang ayntindyan. Ding kakampi nang Capitan Tiago akakit deng matudtud mu ing mebalu kabang mag-sermon la ring inupaha’na dapot ding tau naman ngara ing sabla mebayad na at ita yang maulaga. At ba'neng lalung apasakit a lub, minampang ya king pisamban atlung andas a pilak a dikitan gintu at mika alagang atlung libung pesus balang andas. I Capitan Tiago alub na namung alang ketunantunan tuknang neng mangisnawa ing mebalu o kaya masambut ya Sana karing lima o anam nang pyamanwan banketa asaxilina'na namu ing pamanyuyu king Dyos. Dapot karing pyamanwa'nang Dona Patrocinio ilang tatalan ding peka-matalino talapanlwalu at nung king papamikakatawa'naman agyang ditak alang akarapat ing sakit. Anti ya mong aseru king tibe mekad ba’lang ating pagsantungan ding kaladwa at matibe yang tutu kalawat keting “karinan ning Iwa” anti mo nung makananu yang kakalawat ing tigsa king balat ning tau. Ding kakampi na paniwalan dang nung mate ya maging santa ya at i’Capitan Tiago mangaku yang samba mate ya sang agad.
Makanyan ya i’Capitan Tiago kanita. Oyni naman ing kayang milabasan. Anak ne ning mabanding makipatanam atbu karin Malabon. Bista man atinan ya ing pengari na dapot e ya bitasang migugul ba’neng papagaral, uli niti inyang malati ya meging utusan nya mu ning metung a mayap a dominico. Iting banal a
pari tiru na kang Santiago ing anggang balu nang
mayap. Inyang ume neng magaral Logica, mete ya ing sinesc kaya at kaybat mate ya naman ing pengari na. Tinuknang neng megaral at dinikil ya king pamangalakal. Mekyasawa ya king metung a malagung dalaga ning Santa Cruz a sinaup peparagul king pibandya’na at ya ing minye dangalan king lagyu na karing akakilala ra. Ing asawa na, i'Doña Pia Alba, e mu bukud manyali yang asukal, kape at abaka, mine minyali yang gabun ba'yang tanam at mupul kaniti. Deting myasawa mekasali lang gabun San Diego at iti yang pigmula’na ning pamikilala ra di Fray Damaso at Don Rafael Ibarra a pekamabandi king dane ita.
Inukul da ring myasawa ing e la sukat tumipu'nang tumipun pibandyan ngening e la rin mikaka-anak kaybat ning anam a banwang pamyasawa ra, kabang i’Doña Pia masanting neman a pamikakatawan at malagu ya. Mig-nobena ya, inusukan de ring kosyang San Diego dumalo king Virgen de Caysasay karin Taal, minye yang limus, tinerak ya libutad ning mapaling aldo ning mayo king limbun ning Virgen de Turumba karin Pakil. Ing sablang iti e mipaulagan. I’Fray Damaso inusuka 'neng munta Obando at karin terak ya king pista nang San Pascual Bayion at manyawad yang anak. Karin Obando pikabalwan, ating atlung santo a magkalub anak a lalaki o babai, agpang karing manyawad. I Nuestra Señora de Salambaw, i'Santa Clara at i’San Pascual. Salamat king usuk a iti i'Doña Pia mika-laman ya. Dapot kalupa na mo nitang magliligo a sasabya 'nang Shakespeare king kayang aklat a Macbeth, tinuknang yang dinalit nung kapilan ya mekatuklas kayamanan. Kang Doña Pia mipda ing tula, migmula yang melungkut at kapilan man e na mibakas king lupa na ing timan. Yan, pasari namu ning kagli, ngara ding sabla, angga na i'Capitan Tiago. Dapot ali, itang lugmang linupig kaya midinan wakas. Mete yang menganak. Metung yang malagung anak a babai ing likwa'nang ulilang indu. I’Fray Damaso yang pepabinyag kaya at ya ing tegawan. At anti ning i'San Pascual e ya lalaki ing anak a binye na, ing lagyu na binili nang Maria Clara, parangal king Virgen de Salambaw at kang Santa Clara, bilang piping parusa king marangal a San Pascual Bailon.
I'dara nang Isabel yang sinese king anak. Ya ing maganakang matwa a inanad ding fraile a ikit ta na king minuna. Halus pabanwa makatuknang ya San Diego uli ning masanting a panaun karin at uling madalas ing sayaha'nang Fray Damaso. E no ikwang Maria Clara ding mata nang malati ning pengari na. Anti mo i’indu na, maragul ya mata, matuling at paligiran da la ring makaba nang irap, masaya potang myalung ya, malungkut at migugunam ngening e ya titiman. Ketang malati ya, ing kulut nang bwak malare ya. Ing arung na matulid, é matilus é sapad. Ing asbuk na ipaganaka ne itang kang indu na, makawili at ating adwang puyu mingatbang pisngi. Ing balat a malino yang anti mong balat sibuyas at kasing puti ning bulak, kabang ding malati at masanting na ubug a balugbug, sasabyan ding kamaganak na, ikawa na no kang Capitang Tiago.
Agyang kang Tya Isabel na, itang bikas at tabas nang wawangis karing maputi pepauli namu ning pita nang Doha Pia inyang kakagli ya kang Maria Clara. Atatandana'nang ketang bye nang Doña Pia madalas neng akakit tatangis arap nang San Antonio. Ing metung nang pisan Tya Isabel makanyan ya naman a pamalak, itamu ping e la milulupa apiling santu. Para king pisan, nung aliwa ing Virgen, i’San Miguel. Ing metung a pilosopong pisa’nang Capitan Tiago a makibalung de memoria king Amat, panintuna’na naman ing kamalinawan kaniti king upaya ra ding batwin at planeta.
I’Maria Clara ya ing ligaya ra ding sabla, dinagul ya busal ning sigla at pakamal. Ding kabud fraile pamatulan de ngening gagayak de ba’yang tuki king limbun. Paymalanan deng maputi at ketang malabung at kulut nang bwak maka-ikat la ring sampagita at azucena, kabang makataid la king gulut nang baru ding adwang pakpak a kule pilak at gintu king gamat na at adwa no mang maputing pati-pati ding makataling asul a sinulad. Iti babye kaligayan at sigla kang Maria Clara kabang lalapo naman ing lugud na kayang Capitan Tiago inya e na balu nung makananu nong pasalamatan at puryan ding santu karin Obandu at yusuk na karing sabla ing sukat lang pagawa kareti kareta sang mangastanting a dukit.
Karing bansang mapali ing dalagitang labing atlu o labing apat panning banwa twa, dalaga ne bilang, nung makananung ing buku king misan mung bengi bulaklak ne kabukasan. Lub ning panaun a iting mipnung lihim at kapalsintan, king usuk na ning cura Binondo, linub de i'Maria Clara king beateryu ning Santa Catalina ba’nang pagaralan karin ing maigpit dang pamanuru ding madre. Tatangis, memun ya kang Fray Damaso at king bukud mung kakalugura’na ibat pa king malati ya, i’Crisostomo Ibarra. Iti naman kaybat menaliwa yang balen, minta ya Europa. Ketang conventung ita, nung maki-adwangan yang amanu kilwal, rehas lang bakal ding mamilatan kaya at tatanura'na ning bante madre. Tinuknang yang pitung banwa kilub ning kulungan a yan.
King ikakayap na ning balang panig at anti ning kamalayan da ing misasausig dang panamdam ding adwang kayanakan, pisangguni ra di Don Rafael at i’Capitan Tiago ing pamyasawa ra ding karelang anak at pikayari ra ing pamisanib da king pami-abyayan. Iti kaybat na ning mapilan a banwang pandayu nang Ibarra, at pigmasusyan da ring adwang pusung mikakandayu at é milulupa daralanan á bye.