[ 24 ]
I’lbarra e na balu ing dapta’na. Ing amyam ning kabengyan a dirimla na king panaun a ita balamu papaid na ing ditak a ulap a babye lulam king kaysipa'na.
Leko ne ing kupya na at mengisnawa yang malalam. Lalabas lang masalusu ring karwahi, king kalesang pakyupa naman patuk-patuk la pulayi at anti mu rin daralan la ring taung myayaliwa lahi. Linakad ya at pepaynturu king plasa ning Binunduk. Maglalawe ya misusumangid anti mong ating panintunan. Ila naman ding sadyang dalan, ila naman ding bale a pinin tan maputi at asul, ding pader a pilisan dang albearding maputi a pakilupa ra karing batung masyas. King simboryu ning pisamban atyu pa ing relos a maki lupang kikislap. Ila naman ding tindahan intsik a maki kortinang marinat at rehas a bakal. Ing metung ka ring rehas a reti beluktut de misan a bengi, bilang pamakyapus karing anak a malitun ning Menila. E re pa tinulid angga ngeni.
“Kabagal na lakad ning sabla!” nganang bubulung at tinaglus ya king dalan Sacristia.
Ding sadyang magtindang sorbeti ya rin ing kulait da: sorbetee.. . sorbetee. ..! Kabang ding mamasuk a paritan ila pang sulugi ra ding magtindang intsik at ding babaing magtindang kapangan at prutas.
"Makapagmulala! ” ngana. “Pitung banwa ing milabas at ya naman ing intsik a kakilala ku. . . at itang matwang babai... ya naman. ..! Ngening bengi asabi kung balamu wari meninap ku mung pitung banwa Europa! At matas, a banwa... itang banketang sira inyang mako ku angga ngeni e pa melarin.” [ 25 ]King kamatutwanan itang mepirasung batu ning banketa king kantu ning dalan San Jacinto at Sacristia angga ngeni e pa mitaid.
Kabang pigunamgunama’na iting e mamalis nang itsura ning lungsud king bansang alang karatunan, metung yang gamat ing malale mipatung king pago na. Minatna ya at akarap ne ing matwang tenyente a maratnang makalawe kaya. Makatiman ya at ala king lupa na itang masyas nang aske ning militar ampon ing ugali nang makakulurun mung makakulurun a kile.
"Kuyog ,mimingat ka! Dapat na kang mika lisyun king milyari kang igpa mu!” ngana.
"Ipanupaya yu . . . king ayntindyan ku, kekaluguran yeng mayap ing pengari ku. Malyari yung sabyan kaku nung nanu ing meging kapalara'na?” ing kutang nang Ibarra.
"E mu kamalayan?” nganang mipamulalang kinutang ning militar.
"Kitang ku yan kang Don Santiago, dapot e na pengakung isalita kaku nune bukas pamu. Ikayu wari balu yo?”
"Balu ku, anti mo ring sabla! Mete ya king sukulan!”
Mipaurung yang katakbangan i’lbarra at linawe neng maratna ing tenyente.
"King sukulan! Ninung mete king sukulan?” ing kutang na.
"E kasi i’igpa mo! Mesukul ya! nganang mekibat ning militar.
"Igpa ku . . . king sukulan . . . mesukul ya? Nanung sinabi yo? Kakilala ye ing pengari ko? E ko . . .” nganang kinutang Ibarra at sikmal ne takde ing militar. “Ukulan kung e ku migkamali, i’Don Rafael Ibarra!”
"Ya pin, i'Don Rafael Ibarra! nganang minulit malale.
"Bala ku kamalayan mu!" nganang tinuglung mipnung lunus ning militar kabang titimalara'na ing mipapate kilub nang salung Ibarra. "Aku inukul kung ... e ka paysupil, siknangan mu ing lub mu. . . Keti e ka mibilang marangal a tau nung e ka linub king sukulan!" [ 26 ]"Marahil naman e yu ku mu bibirwan kanyan,” nganang Ibarra king maynang siwala kaybat ning sinaguli nang pamagtahimik. “Malyari yung sabyan kaku nung baket mesukul ya?”
Ing matwa minisip ya.
"Pagmulalan kung bina nung baket e ra pepabalu keka ing pisasabya'ning sapni mu.”
“King tawli nang sulat sasabya’na ing e ku paybalisa nung e ne sumulat uling dakal ya lilingunan. Pasulungan nakung magaral at ing Dyos antabayana’na ku!”
“Nung makanyan sinulat ne ita inyang bayu ya mate. Malapit nang magpabanwa ngeni inyang ikutkut miya king balen yu.”
“Nanung sangkan mesukul ya ing pengari ku?”
“King uli na ning marangal a kasangkanan. Maya’pa tukyan mu ku, munta ku king kwartil at isalita ku keka kabang lalakad ka ta. Talan ka king takde ku.”
Linakad lang e bubulad mapilan a penandit. Ing matwa balamu mimisip ya at manyawad diwa king kalung nang kwa a paglambisa’na.
“Anti mo ing lubus mung kamalayan,” nganang migmula, “ing pengari mu mabandi yang dili king lalawigan at bista man daka’Ia ring malugud at gagalang kava, ring aliwa naman kamwan de o kariryan. Ikaming kastilang miras keti Filipinas, nung king bage, king kealan kalma, ekami dapat makanyan. Sasabyan ku ini king uli ning metung karing pipunpunan mu anti mu rin king uli ning kabud pengari mu. Ing alang tuknang a pamanuman, ing karinatan da dapat ding atyu king matas a upaya, ing e tampang pamamye karing e mangaintulid ing murang gugul at makuyad a panaun king pamaglayag, ya ing makapauli kaniti ngan. Ding e mayap Espana ilang daratang keti, at ing mayap a miras keti, king sakirap mu gawan neng marok ning bansa. Ing pengari mu tutu yang dakal a kasalang karing pari at karing kastila.”
Menahimik ya sinaguli.
"Kaybat ning mapilan bulan king paglakbe mu
migmula na ing dakal a ukdung pamisunggalit da ila
ning Padre Damaso at e ku balung sabyan ing tune
penibata’na. I’Padre Damaso, palsalana’neng ekukum [ 27 ]
pisal. Keta mang minuna e ya magkumpisal dapot mikaluguran lang matalik at mekad iti atatandanan mu mu. Subali pa i’Don Rafael migit ya karangal at kayap a pusu nung karen mung kerakian a kukumpisal mung kukumpisal. Atin yang sariling matulid a panugali at parati nang sasabyan kaku ini, ngening apipisabi mi ing pamisunggalit da, ngana : "Ginung Guevara, paniwalan yung ing Dyos patawara’na ing metung a kapaslangan, anti mo ing pamakamate alimbawa, kaybat mung sinitsit iti king metung a pari, a metung mu namang tau a makikatungkulan milihim kaniti at king uli namu ning takut ning mikasalang manangnang ya king impyernus at iti labis nang pamanise? At pauli ning kadwaga’na, buri nang ikubling alang panganib ing kealan marinayan a depat na? Aku aliwa ku pamalak king Dyos,” ngana. ‘‘Para kaku e mu malyaring larinan mg marok king kalupa nang marok at e mipatawaran king kapamilata'ning tangis o king pamaglimus king pisamban.” At oyni ing alimbawa na: ‘‘Nung pete ke ing pengari ning metung a familia at uli niti milugmuk ya king palsimi ing mebalu at gewa kong lubas at daranup ding mcngulilang anak na a sadyang maligaya, mekabayad na ku kaya king alang anggang Justicia nung sakali bitayan da ku o kaya ikumpisal ku king metung a masikap kaniting lihim, o munye kung limus karing cura a e mangaylangan o kaya sali kung indulgencia o kapatawaran at managulele king aldo at benge? O ing mebalu at ding mengulila? Sabya'na kaku ning konsyensya ku ing sukat kung alilan iti king taung pete ku, idikil ku ing sabla kabang mabye ku king ikakayap na ning sapning milamang a kalma king uli ku, at kanyan man, kanyan man, ninung malili king lugud ning metung a asawa at king pakamal ning metung a igpa?” makanyan yang magmatulid ing pengari mu at ing dapat na at panugali king kapaniwala’nang yan kari'na panalumpakan at malyari tamung sabyan ing ala yang lepastanganan metung man. At e mu yan, pigpilita'nang patdan king dapat nang mayap itang mapilan a sasabya’nang e tampa ning nunu mu. Dapot magbalik ka ta king pamisungalit da ila ning cura. Iti mipataloto. I'Padre Damaso pematanira'ne king pulpitu at metung a mala ing e ne babanggitan a lagyu uling ing sabla malyari nang daptan king pikabalwa 'nang ugali. Aku akakit ku nang e masanting ing kaulya'na niti.” [ 28 ]Ing matwang tenyente tinahimik ne naman sinaguli. “Mikatagun kanita ating metung a kastilang mitabi king panga-sunclalus na pauli ning kabutangan at
kabwangisa’na. At anti ning ing kastilang yan sukat
ya namang magkabyayan at anti ning e ya malyaring
manintunan anti mong talapagobra a maging kaumisan
kekami, e ku balu nung kenu ya migparalan megawa
yang talapaningil bwis karing saken. Iting kalulu e ya
megaral bitasa at iti malagwa rang apagumasdan ding
indyu. Karela metung yang makapagmulalang kastila
a e byasang masa at sumulat. Ding sabla pagsisti re
at ing asisingil na king bwis babalik na king mangalare nang timan. Balu nang gagawan deng pikaylan at
uli niti lalu yang meging marok at mabangis a panugali. Sasaryan dang babye makabaligtad kaya itang
makasulat; magkanwari yang masa at magpirma ya
ketang lugal a alang sulat. Gulisgulis mu ing sulat na
at ita ya na ing pirma na. Ding indyu mamayad la
dapot tutukswan de. Yakmul na naman ing sukal nang
lub dapot sisingil na rin, at king sakit na lub a iti ala
neng gagalangan ninu man inya ikwa rang mipagkasyas amanu misan ning pengari mu.
Misan, king metung a tindahan, binye re kaya ing metung a kasulatan at pibalabaligtad ne bane sanang ayntindyan. Ing metung a anak a magaral a menakit kaya sininyala'no ring kayabe na at saka ne tuturu. Daramdama’na ing ayli ra at akakit nang makalarawan ing biru ra king lupa ring makarungut. Inyang e ne mekapibata melikid ya’t penagal no ring anak a memulayi at kabang pupulayi la gugulisak da ing ba, be, bi, bo, bu. Binulag ne ning mwa na at anti ning e no atagal, besibas no king tukud na at asugat ne buntuk ing metung at miragsa ya. Lepita'ne at pemaldak at metung man karing makatagun a manuksu alang mika sikanan lub mamilatan. King e masanting a pamikatagun, lalabas ne man ing pengari mu. Kabud ikit na iti mikasbu ya, milai yang palapit king talapaningil, tela'ne takde at sebyanan. Ing talapaningil a bubusuk pa lupa king pali na buntuk, tinas ne ing takde na dapot e ne dininan panaun ning pengari mu at king sikan a katutubu na ning palipi ra ding vascongados . . . ding aliwa ngara timbuk ne, ding aliwa naman ngara tinulak nya mu, dapot ing kastila melyu ya at miragsa. Mitagnan ya buntuk king metung a batu. I’Don Rafael [ 29 ]
telakad neng makakalale ing anak a sugatan at dela ne king munisipyu. Linwal ing daya king asbuk ning kastila, e ne mimasmas at mete ya kaybat ning mapilan a penandit. Migmula na kanita ing dakal a sitsirya, ing salitang alang katutwan, at ing pengari mu inaus deng hereje at filibustero o talasalungat. Ing maging hereje metung a kealan palad nu man karing suluk, lalu na ketang panaun a ita nung kapilan ing alkalde ning lalawigan metung yang magparangalan banal Pangadya’neng masikan ing rosaryu at kayabe no pa ring ipus na, mekad ba’re mong tukyan ding aliwa. Dapot maging filibustero, talasalungat, igit dewakan kesa king hereje at king makamate atlu mang talapaningil a byasang sumulat, mamasa at makayntindi. Ding sabla tikusan de ing pengari mu. Kinwa ra la ring aklat na't kasulatan. Pemalsala ra kaya ing pamananggap na king pahayagan El Correo de Ultramar (Pahayagan a manibatan aliwang bansa) at karing aliwang pahayagan Madrid, ing pamipadala na keka karin Swiza ning Alemanya, ikwananan deng sulat at ing larawa'ning metung a paring miyatulan mate at nung nanu-nanu pang e ku na balu. Ing heganagana pemalsala ra kaya angga na ing pamisulud nang kamisa kabang ya atin yang kakawal a dayang kastila. Nung aliwa yang tau ing pengari mu miligtas yang agad. Atin mu namang metung manulu a minatul king ing kamataya’na ning metung a talapaningil pepauli ning dakal nang dayang tinulu (hemorragia). Dapot king uli ning masalapi ya, king uli ning pamanalig na king katarungan at ing sama na king nanu mang e matulid at e tampa, mipahamak ya. Aku, king kasaman kung dili ing mamakisabing mayap kenu man, pintalan ke ing Capitan General, ing tikya'na ning atyu ngeni keti, at pisyag kung e ya malyaring filibustero o talasalungat ing metung a taung tatanggap king pibalebale na kaninu mang kastila, karing maluka at kenu mang makipaglayunan, kabang kareti makabuklat ya ing pasbul na at makasadya ne man ins dulang na. Karing uyat na ning taung ini, ngaku, bubukal pa ing mapaglunus a dayang kastila, at king uli na pekibat ku ing bye ku at simpa ku ing kalukan ku at ing dangalan kung anti mong militar. Ing apala ku kaniti ya ing marimla rang pamananggap kaku, ing pamikawani ming e manayun at inaus da ku pang mayangin.” [ 30 ]
Tinuknang ya ing matwa ba’yang mangisnawa at inyang apagumasda'neng makiramdam e bubulad at e ne lalon ning kasabi na, nganang tinuglung: “King kayadwana'ning pengari mu menintun kung maglwalu kaya. Pintalan ke ing balitang Talapanlwalung komanggi, i’A. Dapot e ya mebisang yang talan king pisasabyan. Masambut ku mu, ngana kaku. Ing pamanIwalu ku maging panibata’na pa ning bayung bintang kaya marahil angga kaku. Ayan ya ing Ginung M.— orador yang matindi, byasang magsalita, kastila ya at masikanan pa. Makanyan ing depat ku, at ing balitang abugadu yang minlwalung mayap at matalino king pisasabyan. Dapot daka’la ring kalaban at ding mapilan e ro balu at makasalikut la. Ding memikatsang saksi meraka’la at ing pemanyabi rang e katutwan nung e mu sana king pisasabya’ning pengari mu, alang pangakabla mipayalan kabaldugan king uli ning kabyasna’na ning talapanlwalu dapot king pisasabyan a iti ing pikudta at kalaraman mika-katawan at mirinan ulaga. Potang asilu no ning abugadu king sinabi rang milaban-laban, palto no namang bayung bintang. Binintanganan deng minyakim dakal a gabun, inadwanan deng kabayaran king kasiran (danos y perjuicios) ngana king kasapakat no ring tulisan ban keta e ra siran ing tanama'na at e ro paten ding sese nang animal. Megusut yang tutu ing pisasabyan inya kaybat ning pabanwa e no mikakayntindi. Ing alkalde likwa’na ing katungkula'na, at ing minalili kaya atin yang lagyung malinis dapot iti e na ikwa mang adwang bulan, at ing tinuki naman kaniti maburi yang tutu karing mangayap a kabayu. Ing kasakitan, ing pamakisunggalit, ing alang kasngawa’nang pangabili king sukulan o ing pait a kimta’na karing alang pasalamat, ginitis ne ing katawa 'nang bakal wari king tibe at misalunan ya kanyang sakit a alang panulu nune mu ing aun. At inyang ume nang mapupus ing pisasabyan, inyang ume neng miligtas pauli ning mipayalan ulaga ing bintang dang kasalang ne ning balen at king pangamate na ning kastilang talapaningil, mete ya king sukulan at ala metung man king siping na. Maginghalu ne inyang disan ke.”
Ing matwa migtahimik ya. I’lbarra e migsalita kataya man. Miras la king pasbul ning kwartil. Tinuknang ya ing militar, inabut ne ing kayang gamat, ngana: [ 31 ]
"Kakaluguran, itang mikakalating bage dikil kaniti, ikutang mu kang Capitan Tiago. Ngeni, mayap a bengi keka! Dikilan ku naman ing katungkulan ku.”
Tela’neng matalik Ibarra itang butula'nang gamat ning militar at tikya'ne karing panimanma'na anggang e ya milub.
Melikid yang banayad at ikit ne ing saken a lalabas. Inaus ne.
"Dalan mu ku keta king Fonda de Lala,” nganang sinabing maybug mung e ayntindyan.
"Mekad ini ibat ya king sukulan,” nganang mimisip king sarili na ning kutseru at saka no pildu ring kabayu na.