É Mu Ku Tagkilan/3

by José Rizal

[ 18 ]

ING APUNAN

Kanwari e ya bisa bagu ita yang buri na.

I'Fray Sybila matula ya. Lalakad yang tahimik at karing labi nang maimpis makatikum at e na mayaya‍ninag ing palkara at pakisabyan na na angga ing Doktor Espadanang pile a makibat tunggal mung amanu uling maki panga-kakak ya. Ing franciscanu naman maka‍takut ya kabuysitan. Pamaldaka'no ring luklukan a lalabasa’na, melaus sinikil ne ing metung a kadete. Ing tenyente ala yang imik. Ding aliwa masigla lang misa‍bisabi at pupuryan da ing apag. I'Dona Victorina kilu‍ru'na neman ing arung na anti mong manatsa, dapot bigla yang mikasbu anti mong ubingan a medamusak. Nung king bage ing tenyente demusak ne ing kola ning bistidu na.

"O bakit, ala kong mata?” ngana.

"Atin, Ginang, at adwa lang matang malino pa karing kekayu, oneng lalon ku yang kekong kulut,” nga‍nang mekibat e manayun ning tenyente at saka ya meko.

Ding adwang pari milulupa lang pupunta king ka‍besera ning mesa, anti mo mekad ing pyugalyan at ing milyari katulad na ning daraptan da ring adwang mi‍lulutlutan katungkulan king metung a katedra. Kan‍wari babanggita'ning balang metung ing kayapa'na, katalinuhan at ing maragul nang matulid ning kalut‍luta'na king katungkulan a pisasamsaman da. Potang e ra ikwa ing pipapaten da karin mu na damdaman ing kabalik ngan ing kapuryan a pemanyabi ra at ya nang damdaman mu ing tatsa, ing sukal lub, at ing pamam‍wangit. [ 19 ] "Ikayu na, Fray Damaso!”

“Ali, ikayu na, Fray Sibyla!

"Matwa ra kong kakilala ring makibale . . . ke‍kayu ya mangumpisal itang meangubye nang asawa, king ketwan, king katungkulan at king upaya. . .”

“Itang matwa, ali. Ikayu naman ing cura king balen a iti,” nganang mekibat pasaldak Fray Damaso kabang e na neman bibili ing luklukan.

"Nung ita yang utus yu, mamintu ku!“ nganang memupus Fray Sibyla a ume na sang lukluk.

"E ku yutus,” nganang tinutul ning franciscano, "aku e ku yutus!” Ume neng lukluk i'Fray Sibyla at e na na pansing ing tutul ning Fray Damaso inyang atig‍lapan deng makalawe karela ing tenyente, ing pelalung matas a katungkulan a e relihyoso, dapot agpang karing pari keti Filipinas mababa pa king kusineru ning cura. Ding militar sukat lang paylalam karing e militar a ma‍ngatungkulan, nganang Ciceron king Senado at ding militar sukat la namang paylalam king upayang maka‍pari. Dapot i’Padre Sibyla tau yang mahinhin inya ngana:

“Ginung tenyente, keti ati'tamu king yatu at ala ta king pisamban, kekayu ya mangayntulid ing luk‍lukan.”

Makanyan man ing sinabi na ketang siwala na balamu pakilala nang keti man king yatu yang sukat lukluk king kabesera. Ing tenyente naman ba’reng e pangabalanan mekad o kaya ba'yang e milukluk pila‍tan da ring adwang pari agad yang tinanggi.

Ninu man karing magnasang lukluk king kabesera alang mekaganaka king makibale. Ikit neng Ibarra, matula ya king mararapat at makatiman ya.

“Nanu, Don Santiago, e yu ke pakisulwan?”

Dapot ding luklukan ati'no ngang laman. I'Lu‍kulo e ya mamangan king apag nang Lukulo— “apag ku pangan ko,” ngana wari.

"E ka mangabala, e ka titikdo,” nganang Capi‍tan Tiago at tela’ne pago ing bayntau. “Ing katatagan a iti gewa ku bilang pasalamat king Virgen king pan‍yatang mu. Oy, ilwal yu na ing tinola. Pepalutu kung tinola king uli mu uling malwat mu nang e tatakman iti.” [ 20 ] Liwal de ing metung a lulunan a bubusuk. Ing dominico, kaybat neng tinggen ing Benedicite a é ra balu mang pakibatan ding keraklan, pigmula’na nang pemye ing tinola. Mekad king e na pansing o kaya king uli ning aliwang sangkan, mitutuk ya king pinggan nang Padre Damaso ing batal at pakpak a masyas ning manuk a gagato king sabo makabusal king dakal a kulubasa, kabang ding aliwa mamangan lang pwad at pitsu, lain na i'lbarra a nung kenu pa mibye ing ate at balumbalunan. Ing franciscano ikit na ngan iti, dinunut na ing kulubasa, tikman nang ditak ing sabo, sildak ne ing kutsara na at tepus arap na ing pinggan. Ing dominico e na apansing iti uling makisabi ya king komangging talasulat.

“Pila’na kong banwang ala keting Bansa?” nganang kinutang Laruja kang Ibarra.

"Ati'nang pitung banwa.”

"Oh! marahil akalingwan yu ne!"

"Kabalik. Kabang ing tibwan balamu wari kelingwa’na naku dapot kaku e meko king kaysipan ku kapilan man."

"Nanung buri yung sabyan?" ing kutang ning talasulat.

Ing buri kung sabyan ati'nang pabanwang e ku tatanggap balitang ibat keti at anti ku mong metung a dayuhan keti at e ku kamalayan man nung kapilan at nung nanung kemate nang igpa ku!”

"Ah!” nganing tenyente.

"At nu ka karin at e ka man mekatelagrama?” nganang kinutang Doha Victorina. "Inyang kasal kami tinalegrema ku Espana.”

"Ginang, kareting adwang banwang tawli, ati’ku king bandang paroba ning Europa. Karin Alemanya at karin Polonyang sakup ning Russia.”

I'Doktor de Espadaña a angga kaniting penandit e pepalwal kataya mang amanu binalak nang sukat nemang sumabi agyang nanu mu.

"A... atin kung akakilala karin España metung o polaco a tau Va... Varsavia, milagyuan Stadtnitzki, nung e ku magmali; e ye akilala ita?” nganang malamarine kinutang at halus mengalare. [ 21 ]"Mapalyari,” nganang maganakang mekibat Ibarra, “dapot ngening penandit a iti e ku atatandanan.”

“E ne malyaring a. .. apagkamalyan karing aliwa," nganang tinuglung ning Doktor a mika sikanan lub, “malare yang anti mo ing gintu at e ya binang bi. .. byasang kastila. . ."

"Masanting a tanda ita dapot karin e ku migsalita kataya mang amanung kastila nune mu karing mapilan a tanggapan a pekakatawan ding aliwang bansa.”

"O makananu kang meki-intindi karin” nganang mipamulalang kinutang Dona Victorina.

“Pekisabyan ku la king karelang salita, ginang.”

“Byasa kayu namang ingles?” nganang kinutang ning dominikong miras na Hongkong at byasang magsalitang ingles, kanyang pisamut-samut dang amanu nang Shakespeare ring intsik a magsalita kaniti.

“Tinuknang kung pabanwa Inglaterra busal da ring taung e magsalita nune mu inglis.”

“At isanu mo ing bansang akaparan yu karin Europa?” nganang kinutang ning talasulat. Kaybat ning Espana, ing kadwa kung bansa, isanu mang bansa ning malayang Europa.”

“At anti ning mapaglayag kayu, nanu mo ing apagumasdan yung makayaus pansing karing lugal a disan yu...?” ing kutang nang Laruja.

I'lbarra migunam ya.

“Nanu ing makayaus pansing a buri yung sabyan?”

“Alimbawa. . . anti mo ing kabyayan da ring sibabalen, ing bili ra ding malda, ing kapamahalan, ing kasalpantayanan. . . king kabilugan, nanu ing apagumasdan yu king panamdam ding memalen?”

I'lbarra minisip yang malwat.

—“King kamatutwanan, dakal ing bage makabaldugan subali king katutubung kapagmaragulan ning balang bansa. Bayu ke dalawan ing metung a lugal, pagpilitan kung pagaralan ing bye delana’na, ring taung manaliwang lugal, nung bakit mamako la, at kaybat niti metung nang bage karaniwan kaku. Ikit ku, king ing kasaplalan o kakalulwan da ring bansa yang makapauli king kalayan o pamikunut at iti ya naman [ 22 ]
ing maging sangkan king pamagkasakit o kaymutan ding nunu ra.”

At iyan mu ing ikit mo?” nganing makatuksung kutang nang makatiman ning franciscano a e pa sinabi kataya man uli ning ing pamangan yang sikasu na. "Sayang na ing pibandyan a ginugul mo nung ya mung abalu mu yang malating bage yan ! Agyang ninu mung anak king pipagaralan balu na yan !”

I’lbarra mikelangan ya at e na balu ing sabya'na. Ding aliwa misdan la, milalawayan la at pigaganaka rang e masanting ing malyari.

“Ing apunan mayayari na at ing pari mabsi ne.” ngana sanang Ibarra dapot memigil ya at oyni namu ing sinabi na:

“Makamal, e yu pagmulalan ing palage lub nang pamagsalita kaku ning sadya ming cura uling makanyan ya kaku inyang malati ku pa at king pari alang ulaga ing panlipas ding dakal a banwa, dapot pasalamatan ku ita uling ing kamalan na, atatandanan ku pang masala, itang panaun a nung kapilan ya madalas dadalo keta kekami at makapagdamut yang makisulung mamangan king dulang nang igpa ku!”

Ing dominico linawe neng pasuglap ing gagalgal a franciscano. Tinalakad ya i’lbarra at tiglung na: “Paintulut yu Sana ing muna na kung gumulut kekayu, pablasang panyatang ku pa mu at mako naku naman bukas, dakal a binang bage ing kakung lingunan. Ing lalung maulaga king apunan milabas na ; miminum ku mang alak bina mung ditak at ding likor halus e ko tatakman man. Makamal, ing sabla, king Espana at king Filipinas!"

Inukuk ne ing malating kopa a e na pa tigkilan. Pekyapusa’ne ning tenyente dapot e sinabi kataya man.

"E ka mamako," ngana kayang Capitan Tiago king siwalang mayna. “Datang ne i’Maria Clara, inaus neng Isabel. Datang ya naman ing banal a cura ketang balen mu.”

"Datang ku naman pu bukas bayu ku mako. Ngeni atin ku pung dalawan a tutung kaministilan.”

At meko ne. Ing franciscano naman mamugnus yang kaplas lub.

“Ikit mu na? ngana king malutung kayanakan [ 23 ]
at kukumpas ne ing kutsilyu na. "Yan, uli ning ketasan! E ra ayamyam nung sabyana'no ning cura! Ukulan da maragul nong tau! Oyan ing marok dang apala deng kayanakan a padala ra Europa! Ing kapamahalan sukat nang ibawal iti.”

"O ing tenyente,” ngana namang meki-agpang Dona Victorina king franciscano. E bitasang milako kulurun a kile ! Mayap na pin ing mebating ne ! Katwa na na angga ngeni tenyente ya mu!”

Ing ginang e na akalingwan ing pangadamusak ning makalwal nang nagwas.

Itang benging ita ing kayanakan a malutu ne karing susulat nang myayaliwa anti mong metung nang dangka ning kayang "Estudios Coloniales” ing anti kanini: "Nung makananung ing batal at pakpak ning manuk king pingga'nang tinola ning metung a fraile malyari nang ilako sigla ing metung a sayahan.” At metung king apagumasdan yu king sinulat na ya ini: "Karin Filipinas ing taung mamampang apunan king sayahan ya kabud ing taung alang -diling kabaldugan. Malyari reng yugse king dalan at anti mong alang nanu naman. Kaniting salukuyan a mangapalyari metung pang dapat a mayap karing pilipinu ing e la palakwan king bansa ra at e ra no tuturu mang mamasa..