Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom II/Dniestr

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

←Dnieprowsk

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom II Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski Dniestr

Dniestrzańska→

[ 51 ]Dniestr, rzeka należąca do zlewiska czarnomorskiego, w starożytnym świecie Tyras, u nowych Greków Danaster, Danastris, Dynastrys, u Rumunów Nistrul, a u Turków Turla zwana. Źródła Dniestru podają powszechnie mylnie (W. Pol., L. Tatomir) powyżej wioski Dniestrzyka Dubowego, po wschodniej stronie tego działu wodnego, tutaj europejskiego, na którego zachodnim stoku biją źródła Sanu. Tymczasem wszystkie lepsze mapy, jak mapa katastralna Galicyi, mapa Kummersberga (sekcya 37, pas XI), i najnowsza mapa szczegółowa monarchii austro-węgierskiej, wydana w c. k. instytucie geograficznym (Zone 9, Col. XXVIII) podają źródła Dniestru powyżej wsi Wołczego, poniżej szczytu Rozłucza. Niewątpliwość tych źródeł rozstrzygnął zupełnie wyczerpująco Dr. Karol Benoni w rozprawie swojej „Ueber die Dniestrquellen und die Thalbildungen im oberen Dniestr und Strwiążgebiete“, umieszczonej w „Mittheihungen der k. k. geographischen Gesellschaft in Wien“. 1879 (129–144, 225–237). Wieś Wołcze (mylnie Wołcza) w powiecie Turka, legła w górnej kotlinie dniestrowej. Od strony południowo-zachodniej zamyka ją pasmo górskie, którego grzbietem ciągnie się główny dział wodny (europejski). Od przełęczy uszockiej (859 m.), w głównym grzbiecie Beskidu szerokiego, zwraca się on ku północy, bieżąc zrazu obok gościńca uszocko–tureckiego, potem odbiegając na północny-zachód, aż po szczyt Byczek (915 m.). Tu zwraca się na północny wschód przez szczyt Obyczki (775 m.), skąd przechodzi na pasmo podłużne, ciągnące się w kierunku północno-zachodnim, przez szczyty Siańskie Jabłońskie (876 m.) i Siańskie Tarnawskie (873 m.), rozgraniczające zachodnie dopływy potoku Jabłonki, wpadającego do Stryja, od wschodnich dopływów (nieznacznych) Sanu. W odległości 1175 m. od Siańskich Tarnawskich, na północny zachód wznosi się szczycik 857 m.; tu dział wodny zwraca się na północny wschód ku szczytowi Wysokiemu (737 m.), oddzielając potok Jabłonkę od potoku płynącego przez Szandrowę i Boberkę do Sanu, a Ryką zwanego. Szczyt Wysoki tworzy jeden graniczny punkt (południowo zachodni) kotliny dniestrowej. Od niego bieży dział wodny ku północnemu zachodowi przez szczyty Wysoki wierch (700 m.), Boberkę (693 m.), Horb witowski (700 m.) i Ostre (804 m.). Ta część działu wodnego zamyka od południowego zachodu górną kotlinę dniestrową. Od południowego wschodu zaś zamyka ją poprzeczne pasmo od szczytu Wysokiego ku szczytowi Rozłuczowi (933 m.) przez Hołowaniwkę Horb (706 m.), oddzielając kotlinę dniestrową od kotliny potoka Litmirza. Wreszcie od północnego wschodu ciągnie się wzdłuż kotliny dniestrowej znaczne pasmo górskie od Rozłucza począwszy przez szczyty Stary (875 m.), Terkaliwski (892 m.), Sejówkę (830 m.), Chmolowate (810) i Magurę łomniańską (1024 m.). Dział wzgórzysty na granicy południowej gminy Michnowca z Łopuszanką lęchniową, łączący dział główny z Magurą łomniańską, można uważać za czwarty bok górnej kotliny, mającej kształt prostokąta i wynoszącej w obwodzie 52.5 kil., a obszaru 189 kil. kw. Kotlina ta, w której legły wsi Wołcze, Dniestrzyk dubowy, Zukotyn, Bereżek, Łomna, Chaszczów i Łopuszanka lechniowa, tworzy w okolicy wsi Łomny największe zagłębienie, ku któremu pochyla się ona w dwóch kierunkach, z południowego wschodu od Wołcza ku półn. zach. do Łomny, i z półn. zachodu od Łopuszanki lechniowej ku połudn. wschodowi do Łomny; pierwszą stoczystością płynie Dniestr, a drugą potok Lechniówka, wpadający do Dniestru pod Łomną. Wołcze bowiem wznosi się w górnym końcu 568 m., w niższej części 550, a Łomna 504; Łopuszanka zaś lechniowa 566, a kościół w Chaszczowie 538 m.; spad więc obu połów tej kotliny wynosi mniej więcej 60 m. Połud. część tej kotliny jest łożyskiem Dniestru. Górny koniec tejże kotliny w Wołczu jest zbiornikiem wód spływających z okolicznych stoków, tak od zachodu i wschodu jak od południa. Jestto okolica źródeł Dniestru. Znajdują się one na południowym wschodzie całej tej kotliny dniestrowej, niedaleko, bo w oddaleniu 1 kil., od szczytu Rozłucza, drugiego połud.-wschodniego granicznika wspomnianej kotliny. Półn.-zachodni stok tej góry pokrywa rozległy las, na którego górnym końcu znajduje się główne źródło Dniestru. Jestto słabe źródło warstwowe. Ciepłota jego według pomiaru dra Benoniego z 12 sierpnia 1878 (10 godz. 50 m. przed południem) czyniła +7° C. przy 21° C. powietrza. Źródła te leżą na wysokości wynoszącej około 900 m. Jako mały potok górski płynie wartkim prądem w głębokim kamienistym jarze, łącząc się w tymże lesie z licznymi potokami leśnymi. Płynie on w kierunku południowo-zachodnim, a wąskim wyłomem przedziera się po stoku góry ku szerokiej kotlinie dniestrowej. Tu zwraca się ku półn.-zachodowi, płynąc przez Wołcze, gdzie przybiera między licznemi potokami, płynącymi z pod. Hołowaniwki Horbu, z lew. brz. potok Terniwski, następnie przez Zukotyn, gdzie z lew. brz. wpada doń potok Kulowy, w Bereżku Dniestrzyk dubowy, uważany mylnie za główne ramię Dniestru, a z prawego brzegu Zukotyniec, aż wreszcie w Łomnie z lew. brz. łączy się z Lechniówką. Tutaj zwraca się Dniestr na północ, czyniąc sobie wyłom między Łomną a Dniestrzykiem [ 52 ]hołowieckim. Wyłom ten wąski zwie się Posiczem. Poniżej Dniestrzyka hołowieckiego zwraca się koryto D. ku półn. wschodowi, tworząc liczne zakręty; tu przyjmuje z praw. brz. potok Rypiankę, a z lew. brz. potok z Grąziowy. Tutaj dolina jego rozszerza się nieco. W dalszym biegu mija Holowiecko, gdzie z lew. brz. zasila się wodami potężnego Mszańca; północną część obszaru Gwoźdźca, zasiliwszy się potokiem Gwoździanką z prawego brzegu. Wszedłszy w obręb gm. Strzylek i przybrawszy z praw. brz. Jasienicę, a z lew. Tysowiczkę, płynie nagle zwężoną doliną, tworząc tutaj ostatni wyłom poprzeczny. Odtąd wody Dniestru toczą się rozległą już doliną, która jeszcze rozszerza się pod Spasem, a bardziej pod Terszowem, gdzie Dniestr przyjmuje Leninę, nieco znaczniejszy dopływ. Poniżej Starego miasta wstępuje w jednostajny kraj pagórkowaty; dolina jego dosięga już kilku kilometrów szerokości. Spad wód jego znacznie się zmniejsza i wynosi około 3 m. na 1 kil. Odtąd rozdziela się coraz częściej na ramiona i tworzy ostrowy, tracąc coraz widoczniej charakter górskiej wody. Od Łomny po Staremiasto przybiera z praw. brz. następujące wody: Rypiankę, Gwoździankę, Jasienicę, Topolnicę czyli Turzankę, Kilczyn, Podbuż; z lewego zaś brzegu: Mszaniec, Zołotnowiec, Tysowiczkę, Olenkę, Hołownię, Wielki Dubeń i Leninę. Na tej przestrzeni przerzyna wsi lub ich obręby, mianowicie Dniestrzyk hołowiecki, Hołowiecko, Gwoździec, Strzyłki, Łużek górny, Busowisko, Spas, Terszów z Zawadką. Od Łomny po Łużek górny płynie na półn. wschód, a odtąd po Staremiasto w półn. kierunku. Pod Staremmiastem zwraca się znowu na półn. wschód, który to kierunek zachowuje aż po Czajkowce. Przed Samborem jeszcze, koło niemieckiej osady Neudorf, rozdziela się Dniestr na dwa ramiona i oblewa wyspę przeszło dwie mile długą, w najszerszem miejscu na milę szeroką. Na tej też przestrzeni poczyna się zmieniać pozór górskiej rzeki, kamieńce nikną powoli, a żyzny namuł poczyna okrywać dolinę. Między Staremmiastem a Samborem wpadają doń z prawego brzegu Krzemianka i Oreb ze Słonicą i Uhercami, z lewego zaś brzegu: Jabłonka i Dąbrówka (ob.). Tutaj rozsiadły się nad nim wsi: Smolnica, Baczyna i Sozań, Torczynowice, Straszewice, Bereźnica, Torhanowice, Mrozowice, Mrozowiec, Strzałkowice, Waniowice, Neudorf i Radłowice. Od Sambora począwszy zaczyna się średni bieg Dniestru, ciągnący się aż po Niżniów. Poniżej Sambora od wsi Kaisersdorfu czyli Kalinowa płynie D. na niewielkiej przestrzeni na wschód przez Krużyki i Kornalowice, aż do Hordyni. Tutaj, przybrawszy z prawego brzegu potok Bystrzycę (ob.), zwraca się na północ i północny wschód aż do Czajkowic, gdzie łączy się z lewem swem ramieniem, zasilonem w Koniuszkach sieniawskich potężną górską rzeką Strwiążem. Od Czajkowic począwszy płynie na całe mile szerokiemi, żyznemi równinami ku południowemu wschodowi aż do Niżniowa. Kierunek jego od Staregomiasta do Czajkowiec tworzy z linią od Czajkowiec do Niżniowa dobre rozwarty kąt. Tuż od Hordyni az po Niżniów rozpościerają się obszerne moczary i błota naddniestrzańskie, zajmujące przestrzeń około 180,000 morgów austr. Jestto okolica stracona nie tylko dla produkcyi krajowej, lecz co gorsza wyziewy zgniłego powietrza wywołują rozmaite niebezpieczne choroby i słabości, tak między ludem wiejskim, jakoteż u bydła. Najwięcej w tym względzie cierpią gminy rozłożone po najobszerniejszej przestrzeni tych moczarów, t. j. ponad tak zwanemi Czonowinami, rozciągającymi się od Hordyni, aż do Terszakowa: Hordynia, Kornalowice, Horodyszcze, Koniuszki, Chłopczyce, Bilina mała i wielka, Dołobów, Czajkowce, Pohorce, Susułów, Wołoszcza i inne, zajmujące ogółem przestrzeń 29,545 morg. Zamiar osuszenia tych moczarów, przedsięwzięty już od bardzo wielu lat, zaczęto przeprowadzać od r. 1810 do 1819 roku ułożeniem planu hydrotechnicznego brzegów Dniestru od Hordynia aż po Niżniów, niemniej wyrznięciem kanału w obrębie gminy Hordyni. Ułożoną w tym celu mapę, składającą się z 100 kart, wykonali c. k. urzędnicy techniczni; znajduje się ona w archiwum budowniczem c. k. namiestnictwa we Lwowie. Prace to atoli na nic się nie zdały i tylko pochłonęły 100,000 złr. Pod Terszakowem przyjmuje z prawego brzegu Bystrzycę tyśmienicką; od lewego zaś brzegu wpadają doń Wisznia z Łącznym p. i Wereszyca. Od Terszakowa płynie D. nadzwyczaj krętem łożyskiem na wschód, aż po Rozwadów, na granicy gmin Kołodrub i Horucka; następnie przez Saskę dominikalną i kamoralną, Horożanę, a pod Sajkowem opuszcza obwód samborski, i przechodzi w obwód stryjski. Pod Saską przyjmuje potok Kożuszny z lew. brzegu. W obwodzie samborskim nad Dniestrem legły powiaty Turka, staromiejski, samborski, łącki, rudecki, komareński i medenicki. Obwodu stryjskiego przerzyna D. część najbardziej na północ wystającą, i pod Moszkowcami dostaje się do obwodu stanisławowskiego. W tej części przekracza dwa razy granice obwodu stryjskiego, dotykając na małych przestrzeniach brzeżańskiego. Równiną pośród bagien, nieprawych płodów swego rozpasanego i niestałego biegu, wchodzi on w Stryjskie, nie zmieniajac się w nim bynajmniej. Jednak już tu, mianowicie od [ 53 ]Rozwadowa, poczyna być spławnym i ma przy najniższym stanie wody 40 m. szerokości. Za wezbraniem zaś przybiera nietylko co do wysokości, lecz i na szerokość. Na tej przestrzeni przepływa powiaty mikołajewski, chodorowski, żurawieński i wojniłowski. Od Sajkowa legły nad nim wsi Uście, Rozwadów, Weryn, Nadyatycze, Krupsko, Czernica i Kijowiec. Od Rozwadowa aż po Kijowiec bieg południowo-wschodni i nadzwyczaj kręty, przedewszystkiem w Krupsku i Kijowcu. Odtąd aż po Podniestrzany płynie na wschód przez gminy Brzezinę, Demeńkę podniestrzańską, Brzozdowce z Podhorcami, Turzanowce, Stańkowce. Od Podniestrzan zwraca się na południe, mijając w dalszym biegu Czartoryą, Dymidów, Mołotów, Bukowinę, Żuraków, Bortniki, Holenów, miasto Żurawno; odtąd zwraca się na wschód przez Mielnicz, Żurawienko, Manasterzec, Kotoryny, Kozarę, Cwitowę, Bukaczowce, Tenętniki, Łukę, Martynów nowy i stary, Siwkę i Moszkowce. W tym obwodzie stryjskim z pr. brzegu zasilają go swymi wodami potoki: Kłodnica z Brydnicą i Zebuczowym, Czernica, Wownia, Kyna, Stryj, Bereźnica, Lubeszka, Krehówka, Świca, Lutynka, Olszynka z Kiełbaską i Siwka; z lewego zaś brzegu Szczerek, Kłodnica, potok Brzozdowiecki, Boberka czyli Ług i Świerz. Tak tedy wzmacnia się Dniestr wodami tych potoków i rzek, rozpościerając zarazem władzę swą nad przyległą okolicą. Zaledwie bowiem dostał się do obwodu stryjskiego, po każdym prawie deszczu w górach, a szczególniej na odwilż wiosenną, występuje ze swych brzegów tu i ówdzie 2 do 5 m. wysokich, lecz nie dość wytrwałych, a w wielu okolicach zaledwie nad normalny stan wody wyniesionych. W obwodzie stanisławowskim, aż po sam Niżniów, jest on panem swoich brzegów; oblewa w tym obwodzie miasta Halicz, Jezupol, Maryampol, miasto Uście Zielone i Niżniów. Oprócz tego nad lewym brzegiem legły wsie Ruzdwiany, Niemszyn, Demeszkowce, Hanowce, Popławniki, Chorostków, Tustań, Siemikowce, Dubowce, Wodniki, Wołczków, Łuka, Petryłów, Nowosiółka i Bobrowniki. Na prawym zaś brzegu legły wsi: Sobotów, Perłowce, Ostrów, Kurypów, poniżej Halicza Pitrycz i Kozina; za Jezupolem Hanusowce, Pobereże, Dołhe, Bukowna i Niżniów. Na tej to przestrzeni, podobnie jak powyżej, odznacza się znacznemi wylewami i aż po Niżniów zakałuża pasmo dolin, od 14 do 15 mil kw. obejmując; do czego przedewszystkiem przyczyniają się rzeki Łukiew, Lipa, Bystrzyca i Tłumacz. Od Niżniowa atoli zmienia się Dniestr zupełnie. Ziemia bierze go tutaj w kluby: wody jego dostają się pomiędzy skaliste brzegi, tworzące ściany 40 do 60 m. wysokości, a utworzone ze wzgórz ciągnących od Maryampola aż do samej granicy. Szerokość Dniestru poniżej Niźniowa dochodzi od 130 do 200 a czasem 240 m. Nadzwyczajne zakręty na 15 do 22 kil. długie i zwracające się częstokroć na dwa kil. wstecz głównego kierunku, charakteryzują bieg jego. W takim to stanie, między Doliną a Kośmierzynem opuszcza obwód stanisławowski, i wchodzi w obwód kołomyjski a od Hubina w obwód czortkowski, tworząc między nimi aż do wsi Żeżawy i Probabina granicę. Od Niżniowa aż po granicę obwodu czortkowskiego oblewa D. z lewego brzegu Ostrą, Horyhlady, Koropiec, Ściankę, Snowidów, Woziłów, Monastyr, Łukę, Uniż (te trzy wsi w obw. kołom.), Kościelniki i Hubin; z prawego zaś brzegu, aż po granicę obw. kołomyjskiego Kutyskę, Oleszę, Delawę i Dolinę. Dopływy D. w obw. stanisławowskim z pr. brz.: Rakowiec, Łomnica, Łukiew, Kamienny pot., Jezupolski pot., Bystrzyca, Korosilna, Tłumacz i Suchodół; z lew. brz.: Gniła Lipa, Zgniły pot., Złota Lipa, Netecza, Koropiec, Baryszka, Złoty pot., Namierów i Strypa. W obwodzie kołomyjskim więc na prawym brzegu D. leżą osady: Issaków, Siekierczyn, Piotrów, Podwerbce, Niezwiska, Semenówka, Rakowiec, Korniów, Kuniszowce, Kopaczyńce, Chmielowa, Czernelica, Repużyńce, Kolanki, Michalcze, Siemakowce, Potoczyska, Horodnica, Strzylce i Probabin; potoki zaś doń wpadające Derenek, Chocimirka, Semenówka, Olchowiecki p., Łęg czernelicki i Łemic. W obwodzie zaś czortkowskim nad Dniestrem od Strypy począwszy są wsi: Beremiany, Świrszkowce, Chmielowa, Latacz, Szutormińce, Uścieczko, Iwanie, Żeżawa. Dniestr od Martynowa płynie na południowy wschód aż do Jezupola, odkąd zwraca się znowu na wschód, a od Uścia Zielonego w południowo-wschodnim kierunku w rozlicznych zakrętach, aż do Uścieczka; tu przyjmuje kierunek południowy aż do Zeżawy. Odtąd zachowuje przeważnie kierunek połudn. wschodni, tworząc odtąd aż po Onuth, wieś bukowińską, nad ujściem Czarnego Potoku, granicę Bukowiny z obw. czortkowskim (8 mil) a odtąd granicę między obw. czortkowskim a Bessarabią, aż do Kozaczówki, nad ujściem Zbrucza do D. W Czortkowskiem w dalszym ciągu legły wsi Pieczarna, miasto Zaleszczyki, Dobrowlany, Kasperowce, Gródek, Kościelniki, Zazulińce, Sińków, Kołodróbka, Filipkowce, Horoszowa, Uście biskupie, Chudykowce, Mielnica, Olchowiec, Wołkowce, Dźwinogród, Trubczyn, Bielowce, Okopy i Kozaczówka. Dopływy zaś czortkowskie są nastepujące: Kyrnica, Dzuryń, Ługi, Seret, Rudka, Niczława, Wikorówka, Rudy, Dźwiniacki p. i Zbrucz. Od strony Bukowiny [ 54 ]oblewa Dniestr miejscowości Babin, Prelicze, Łukę, Kostrzyżówkę, Zwiniacze, Kryszczatek, Repużyńce, Kulowiec, Wasilów, Doroszowiec, Brodok, Mitków, Mosorówkę, Samuszyn i Onut, a na gruncie Bessarabii osady Berekowce, Ruchocin, Raszków, Orestówka i Przygorodok naprzeciwko Okopów. Bukowińskie dopływy: Wymuszówka (Wimuzow), Doroszowiecki p., Kiza, i Czarny (Paraul negru) z Białym potokiem (Onutem). Tak zasilony Dniestr pod Okopami dosięga gran. rosyjskiej. Szerokość jego w tem miejscu czyni 260 m., pod Niżniowem 200 m., a pod Rozwadowem 40 m.; głębokość w tem ostatniem miejscu dochodzi przy niskiej wodzie 1 m., a pod Okopami 3 m. Całe dorzecze Dniestru wynosi 71,240 kil. kw., z czego na Galicyą przypada 32,400 kil. kw., a na Bukowinę 320 kil. kw. Daty te obliczone z dokładnych map, nie zgadzają się z datami, które w geograficznych opisach Dniestru napotykamy. W geografii handlowej państw europejskich (wydawana od r. 1874 a ukończona w r. 1877) długość rzeki od źródeł do ujścia w prostym kierunku wynosi 92 mil geogr., czyli 680 kil., długość rzeczywista biegu podana na 148 mil geogr. czyli 1120 kil., gdy tymczasem w rzeczywistości długość Dniestru wynosi 1338 kilometrów, z czego na Galicyą przypada 608 kilometrów. Od Okopów, względnie Kozaczówki, w górę do ujścia Czarnego Potoku, prawy brzeg należący do Bessarabii wynosi 55 kil. długości; stąd zaś na długości 58,3 kil. przypada na Bukowinę. Co do dopływów Dniestru, to najznaczniejszy jest Seret z dorzeczem 3829 kil. kw.; drugim dopływem z kolei Zbrucz z dorzeczem 3302 kil. kw., z którego na państwo rossyjskie przypada 1257 kil. kw. W drugim rzędzie po prawym brzegu najznaczniejszym dopływem jest Stryj, którego wodozbiór wynosi 3080 kil. kw.; dalej połączone Bystrzyce (sołotwińska i nadworniańska) mają razem obszar 2463 kil.; następnie Łomnica 1515 kil.; Świca 1447 kil.; Tyśmienica z Bystrzycą 1158 kil. kw. i Siwka 608 kil. Po lewym zaś brzegu: Strypa 1609 kil.; Złota Lipa 1377 kil.; Gniła Lipa 1222 kil.. Strwiąż z Błożewką 949 kil., Wereszyca 888 kil., Szczerek z Zubrzanką 634 kil. kw. Reszta dopływów, tak po lewym jak prawym brzegu, zajmuje każdy z osobna mniejszy obszar. Ciekawą jest wysokość linii działowej wód nad p. morza adryatyckiego. Źródła Dniestru znajdują się na wysokości 900 m.; Strwiąż ma swoje źródła na wysokości 700.; Błożewka, która dawniej była dopływem bezpośrednim Dniestru, a nie dopływem Strwiążu, na wys. 400 m.; Wereszyca na 350 m.; Seret na 420 m.; podobnież Zbrucz, Strypa, Złota i Gniła Lipa mają swoje źródła na wysokości niżej 400 m. Inaczej rzecz przddstawia się u dopływów prawego brzegu D. Tak Tyśmienica wytryska na wys. 580 m.; Stryj na wys. 1000 m.; Bystrzyca Nadworniańska 1500 m., a B. Sołotwińska 1400 m., Świca 800 m.; Siwka 500 m.; Tłumacz 350 m. Działy wód, położone po prawym brzegu D., legły nierównie wyżej od działów lewego brzegu D. Co się tycze zalesienia, to największe zalesienie posiada obszar należący do dopływu Stryja wraz z Oporem, dalej dorzecze Łomnicy, Swicy, Bystrzycy i Tyśmienicy; obszar Strwiąża i obszar górnego D. jest najmniej zalesiony. Mniejsze zalesienie jest po lewym brzegu D.; znaczniejsze przypada na Wereszynę u źródła (Klucz Janowski, Lelechówka, Wiszenka, Wereszyca i t. d.); dość znaczne zalesienie posiada Strypa, Złota Lipa, mniej Gniła Lipa, a jeszcze mniej Seret; potem cośkolwiek prawy brzeg Zbrucza. Co do spadów dopływów, to dopływy z lewego brzegu D. mają łagodny spad, bo przy stosunkowo długim biegu tych dopływów względna wysokość źródeł i ujścia nie jest wielką i w swoim biegu dopływy te w układzie tarasowym wstrzymywane są założonemi stawkami, a nawet przez spuszczenie stawisk moczarzyskami, z wyjątkiem tylko Strwiążu. Wszystkie zaś dopływy po prawej stronie D. położone, już dlatego, że źródla ich wysoko leżą ponad poziomem morza, mają nadzwyczaj silne spady, kończące się jednakże przeważnie u podnóża górskiego. Spad Dniestru w obrębie Galicyi przedstawia następujące liczby: 900 m. (źródła); 633 m. (2250 m. poniżej źródeł); 568 m. (górny kościół w Wołczu); 550 m. (dolny kościół w Wołczu); 512 m. (ujście Dniestrzyka dubowego); 483 m. (w połowie wyłomu Posicza); 469 m. (poniżej Dniestrzyka hołowieckiego); 434 m. (zejście się drogi z Hołowieckiego z drogą z Gwoźdźca); 401 m. (u południowego stoku Werbuckiego Horbu); 400 m. (most powyżej Łużka górnego); 383 m. (pod Busowiskiem); 373 m. (zakręt poniżej Spasa); 315 m. (ujście Krzemianki); 308 m. (powyżej Neudorfu); 304 m. (rozdwojenie się Dniestru pod Neudorfem); 298 m. (most pod koleją); 283 m. (pod Kalinowem); 279 m. (most w Kornalowicach); 278 m. (ujście Bystrzycy w Hordynce); 271 m. (powyżej ujścia Strwiąża); 269 m. (Czajkowce i Podolce); 267 m. (na górnej granicy Susułowa); 265 m. (Manasterzec); 263 m. (Kołodruby): 258 m. (ujście Szczerka); 253 m. (ujście Brydnicy); 251 m. (ujście Stryja); 238 m. (pod Żurawnem): 235 m. (Żurawienko); 233 m. (Łuka) 225 m. (Martynów Stary); 223 m. (Perłowce); 217 m. (ujście Łomnicy); 215 (most pod Haliczem); 203 m. (Dołhe); 192 m. (most pod Niżniowem); 190 m. (Ostra); 183 m. (ujście Koropca); 174 m. (Woziłów); 170 m. (ujście Derenoka w Podwerbcach); 164 m. (Uniż); 160 [ 55 ]m. (ujście Łęgu czernelickiego); 152 m. (przewóz pod Michalczem); 145 m. (Pieczarna); 140 m. (Dobrowlany); 136 m. (Gródek); 125 m. (między Sinkowem a Brodokiem); 123 m. (Kołodróbka); 122 m. (Samuszyn); 119 m. (Horoszowa); 111 m. (poniżej Wołkowiec); 111 (Trubczyn); 109 m. (Bielowce); 107 m. (ujście Zbrucza). Wykazy Izby handlowej we Lwowie podają, że przeciętnie rocznie budują na Dniestrze w Galicyi 850 sztuk galarów tj. w Żurawnie 100, w Haliczu 250, w Maryampolu 300, w Wisłowej koło Kałusza na Łomnicy 200. Ładunek stanowią deski i gonty aż do Żwańca, 3 kil. poniżej Okopów; skąd ładują zboże i kukurydzę podolską, spławiając 725 kil. aż do Majaku nad limanem dniestrzańskim. Galar jeden obejmuje przeciętnie 600 korcy zboża. Słabsze galary rozbierają, a materyał sprzedają, silniejsze restaurują i wracając holują pod wodę aż do Syroki między Jampolem a Mohylowem, gdzie ładują je zbożem i transportują wodą znowu do Majaku na przestrzeni okolo 460 kil. Rocznie wychodzi tratew 300 sztuk po 100 kloców, a 100 sztuk po 1000 desek tylko do Żwańca. Spławność tej rzeki, już na górnym jej biegu, od Kołodrub począwszy, jest znana. Liman, inaczej zatoka akermańska, ma pół mili długości a do 1 mili szerokości (337 w. kw. rozl.), jest tak czasami płytki, że dla splawiania tratew i większych promów musiano tu kanał przekopać; od morza zaś oddziela go piaszczysty peresyp, zostawiający tylko 2 kanały, któremi uchodzą wody rzeki do morza Czarnego poniżej Akermanu (Białgorod) pod 46° p. sz. a 48 d. w. Koło Jampola zwęża się łożysko do 45,5 metr. (24°) i tu prawie pod 48,20′ p. sz. są znane porohy jampolskie. Jest to granitowy grzbiet, przerzynający rzekę w poprzek i zostawiający tylko jedno miejsce dla przepływu wody, nazwanę „bramą“ w której rzeka ma tylko 24 sążni szerokości. Lecz i ta przestrzeń rozdzielona jest jeszcze kamieniami podwodnemi, w czasie upałów trochą tylko wody pokrytemi, na 2 przejścia, z których jednak każda ma do 5 i pół łokci głębokości i bystry prąd wody w przejściach osadza przy niezręcznem kierowaniu tratwy na leżące poniżej mielizny lub brody, powyżej zaś bramy leży wielki kamień podwodny, nazywający się „stróżem,“ o któren przy nieostrożnem płynięciu statki rozbić się mogą. Mielizn, tak zwanych brodów, bardzo wiele, choć one i w czasie posuch pokryte na łokieć i półtora wodą. Rozlewy bywają 1) na wiosnę, w czasie puszczania rzeki, co bywa w lutym lub w marcu, a czasem Dniestr nie zamarza zupełnie; 2) w czasie puszczania śniegów w Karpatach, zwykle w końcu czerwca, trwa do 3 tygodni 3) w jesieni we wrześniu lub październiku około św. Michała. Największe rozlewy były w 1784, w 1812 i w r. 1860. Krę znosi woda najprzód na dolnym brzegu poniżej Jampola, potem na górnym, robiąc wielkie zatory, i zatapia ogromne przestrzenie. W ciągu 12 lat dwa razy Dniestr nie zamarzł zupełnie; jeden rok był taki, że lód leżał tylko 4 dni, w innych latach rzeka była pod lodem od 27 do 70 dni, a kilka razy po dwakroć puszczała i znowu stawała. Główne przeszkody utrudniające żeglugę na Dniestrze są: 1) brak dogodnego biczownika (droga boczna do ciągnienia statków końmi); żegluga najczęściej odbywa się o żaglach, o wiosłach lub przez ciągnienie wołmi lub liną, 2) częste kliny, przesypy i mielizny, które utrudniają bieg statków, osobliwie w górę rzeki; w czasie nizkich wód w czerwcu lub sierpniu nieraz zdarza się, że statki zatrzymują się przed mieliznami i po tygodniu czekają na przybór wody. 3) Progi przy m. Jampolu, pomimo rozszerzenia nie przestały być niebezpiecznemi, 4) zakręty rzeki, tak np. odległość od m. Tyraspola do wsi Słobodziei wynosi w prostej linii 1 i pół mili przeszło, płynąc zaś Dniestrem 14 mil; 5) płytkie ujście rzeki przed jej wpadnięciem do limanu; 6) brak dobrze urządzonych przystani i magazynów zbożowych, brak dobrych holowników i ludzi obeznanych z tem rzemiosłem. Pomimo jednak tych przeszkód, Dniestr od najdawniejszych czasów był splawny. Tak, znajdujemy w historyi, że w czasie jeszcze napadu Czingis-hana na Ruś, wołynianie i haliczanie dawali jej pomoc, spuszczając się Dniestrem do Czarnego morza na 1000 statkach. W 140 lat później, mianowicie w 1360 r., kiedy w. k. Olgierd oswobodził Podole od Tatarów wraz z pobrzeżem Czarnego morza, rzeka Dniestr wspomina się jako spławna i porty Chadżybej (Odessa) i Białogród (Akerman). Za czasów Jagiełły cesarz wschodni Emanuel Paleolog otrzymywał z Polski zboże Dniestrem i przez polski port Chadżybej (Odesa). Za Kazimierza Jagiellończyka, polskie zboże spławiane było Dniestrem do Cypru i innych miejsc, chociaż wtedy Białogród (Akerman) należał już do Mołdawii. Kiedy zaś Mahomed II zajął Białogród, a Tatarzy w końcu 15 wieku inne miejscowości Czarnego morza, żegluga Dniestrem została utrudniona. Legat papiezki Kommendoni podawał projekt Zygmuntowi Augustowi zawiązania stosunków handlowych z Wenecyą za pośrednictwem Dniestru. Projekt ten bardzo się podobał Zygmuntowi, lecz wojewoda podolski Mikołaj Mielecki i inni, którym zwiedzenie biegu Dniestru poruczone bylo, donieśli, że uregulowanie Dniestru potrzebowałoby nadzwyczajnych wydatków, skutkiem czego projekt ten upadł. Rząd polski [ 56 ]starał się jednak podtrzymywać zbyt zboża Dniestrem, i dla tego ciągle ponawiał traktaty handlowe z Turcyą, tak w 1489 r. między Kazimierzem i Bajazedem, w 1519 i 1525 między Zygmuntem 1, Selimem i Selimanem; w 1568 Zygmunt August, w 1623 Zygmunt III z Muatafą zawarł traktat o swobodnym handlu i spławie Dniestrem do Białgorodu. Tatarowie, wojny kozackie zadali ostateczny cios handlowi polskiemu na Dniestrze, tak że o nim zapomniano zupełnie. Za Augusta II jenerał saski Trautmannsdorf, posłany nad Dniestr przeciw Turkom, pisał do króla, że żegluga na Dniestrze niemożebna. Za Stanisława Augusta biskup Krasiński w 1769 podał rządowi francuskiemu projekt komunikacyi z Francyą za pomocą Dniestru, skutkiem czego wysłani zostali inżenierowie dla zrobienia hydrograficznej mapy Dniestru. Wkrótce po manifeście cesarzowej Katarzyny II, wydanym 22 lutego 1784 do wszystkich narodów Europy, aby wszelkie swoje siły handlowe kierowali ku Czarnemu morzu, hr. Waleryan Dzieduszycki w r. 1785 od Ladawy 19 kil. wyżej Mohylowa aż do Akermanu, spławił szczęśliwie ładunek jakich 1700 centnarów pszenicy na kilku statkach do 46 cali zagłębiających się, w czasie 142 godzin. Tak tam, jak i nazad, progi pod Jampolem z pomocą żagli szczęśliwie przebył. W r. 1788 i 1789 ck. rząd austryacki kazał zbudować w Kołodrubach 3 wielkie statki, a 4 małe, na ładunek od 350 do 800 cetnarów, zagłębiające się na 18 do 20 cali, a to do przewiezienia potrzeb dla wojska w okolicy Chocima, zdobytego w onym czasie przez księcia koburskiego. W r. 1802 ksiądz Caspari, ck. naddyrektor budownictwa, wystawił pod Zaleszczykami statek żaglowy, 60 stóp długi, u dna 11 stóp szeroki, z burtnicą 3 stóp wysoką, czyli z wysokością pokładu 6 stóp i 6 cali, na ładunek 180 do 200 cetnarów, z zagłębieniem się 13 cali. Na dniu 4 października w obec licznych gości tenże duchowny w towarzystwie ck. starosty obwodowego barona Dyke, mimo małej wody, bo 15 do 18 cali niżej zwykłego stanu niskiego, dopłynął do Okopów i powrócił do Zaleszczyk, a stąd udał się aż do Rozwadowa, skąd spuścił się wodami i 3 grudnia stanął w Zaleszczykach. W r. 1803 baron Dyke odbył żeglugę z Zaleszczyk, w której kilka statków, każdy z ładunkiem 400 cetn., dostało się do Majaku. Z takimże ładunkiem powrócił, zapomocą holowania liną, w górę rzeki. W r. 1804 kupiec lwowski Franciszek Baur jednym statkiem z Rozwadowa, a z Zaleszczyk trzema statkami, 12 do 14 stóp szerokimi, a 64 do 70 stóp długiemi odbył transport korzystny do Majaku; z powrotem doprowadził ładunek 1440 cetnarów do Zaleszczyk, a na czwartym do Rozwadowa. W tymże czasie było 94 statków z Galicyi w Odessie. Te doświadczenia dowiodły, iż Dniestr slużyć może do żeglugi aż po samo morze, tak tam jako i nazad; ale zarazem wykazały trudności. Od roku 1820 wywóz z Galicyi Dniestrem ciągle wzrastał, ograniczając się z początku na drzewo budulcowe i opałowe, kamienie i inne przedmioty handlu pogranicznego. W r. 1822 wywóz uczynił do 4300 złr., w r. 1826 do 22800 złr. W r. 1837 spławiono do Odessy z kopalni pod Kołomyją 600 cetn. węgla kamiennego; w r. 1842 do 7000 cetn. węgla kam. i pszenicy; w r. 1842 do 7000 korcy pszenicy. W r. 1843 z obwodów stanisławowskiego i czortkowskiego, prócz wielu mniejszych partyj drzewa budulcowego, węgla kamiennego i t. d., spławiono także 38,500 korcy pszenicy i 2625 korcy roślin strączkowych, w wartości ogólnej 130,000 złr. W r. 1815 odbyto Dniestrem spławów w dół 87, wartości 20,000 złr. mk.; w r. 1846 spławów 383, wartości 67,000 złr. mk.; w r. 1847 spławów 909, wartości 102,000 złr. mk.; w r. 1848 spławów 277, wartości 70,000; w r. 1849 spławów 543, wartości 105,000 złr. mk.; w r. 1852 spławów 1065, wartości 64000 złr. mk. To wszystko dowodzi, że mimo niepomyślnych stosunków spław na Dniestrze przecie był popłatnym. Dniestr w górnym swym biegu, mianowicie od Czajkowic do Martynowa, zanieczyszczony drzewami, a szczególnie w obwodzie samborskim, mając łożysko ścieśnione wielu mostami jarzmowemi o małym otworze, nie może być użyty do żeglugi; od Niżniowa atoli do Okopów i w dalszym swym biegu jest Dniestr jednym znajpiękniejszych gościnców wodnych w Europie; tylko mielizny, których jest niewiele, nie dopuszczają żeglugi przy małym stanie wody. Usunięcie tych zawad od Czajkowic w dół pociągnie za sobą wprowadzenie regularnej żeglugi parowej; Dniestr zaś byłby w ten sposób szlakiem handlowym, pomyślność i bogactwo roznoszącym. Atoli od oczyszczenia tej rzeki od Kołodrub do Okopów, wykonanego w r. 1788 pod kierunkiem księdza Caspari, ówczesnego ck. gal. dyrektora nawigacyi; od zrobienia przekopu od Hordyni do Czajkowic; od zniesienia grobli młyńskiej w Podolcach i zbudowania w r. 1845 kilku tam kamiennych pod Niżniowem i Ostrą, nic więcej nie uczyniono, aby spławność tej rzeki podnieść. Na ostatnim sejmie lwowskim poruszono kwestyą połączenia Dniestru zapomocą kanału i rzeki Sanu z Wisłą. Projektowane połączenie morza Czarnego z Baltykiem, prowadzące za sobą uregulowanie splawności Dniestru i Wisły, okazać się musi dla wytwórców rolnych bardzo korzystnem, gdyż wówczas centralny w handlu rynek londyński znajdzie się w [ 57 ]zależności od wytwórców. Pszenica z Odessy przebiega do Londynu odległość 6880 kil., podczas gdy z Gdańska do Londynu odległość wynosi 1700 kil. Skutkiem czego handel zbożem zwróciłby się do Gdańska, a dla Odessy pozostałyby tylko właściwe jej stosunki południowe z portami morza Śródziemnego. R. 1837 r. właściciel ziemski Narcyz Makowiecki podał projekt rządowi rossyjskiemu, zrobienia Dniestru spławnym, i on jeden z pierwszych znowu zaczął wysyłać zboże do Odessy. We wsi swojej Demszynie urządził wygodną przystań i pobudował magazyny zbożowe. Za jego radą ks. Worońców, jenerał gubernator południowej Rossyi, starał się urządzić w niektórych miejscowościach biczowniki, i pooczyszczać Dniestr od grobli i młynów. Od tej pory i inni właściclele, Żydzi, zaczęli wysyłać zboże do Odessy, tak że handel Dniestrem z Odsesą zaczął się ciągle powiększać. We wsi Majaku (Moniak) w chersońskiej gub. przy ujściu Dniestru do limanu urządzono wygodną przystań, skąd już lądem (35 wiorst) lub morzem dostawiano zboże do Odessy. Ponieważ dla żeglugi Dniestrem potrzeba przynajmniej głębokości 3 stóp, dla płaskich statków i tratew przeto jest ona możebną tylko w czasie gościnnych wód, to jest na wiosnę zwykle 6 tygodni, latem okolo ś. Piotra 2 do 3 tygodni, w jesieni około miesiąca, razem więc do 3 miesięcy dogodnych dla dostawy zboża. W 1840 roku odeski kupiec Surowców odnowił swoim kosztem kanał pomiędzy Dniestrem i rz. Tarańczukiem (także do limanu wpadającą). Kanał ten ma długości 160 sążni, szerokości przy Dniestrze 10, przy Tarańczuku zaś 7, głębokości 5 i pół do 6; statki więc mające ładunku do 6,000 pudów i zanurzające się w wodzie od od 5 do 5 i pół stóp, mogą bez żadnej przeszkody i bez wyładowywania po drodze płynąć po Dniestrze od Tyraspola do wsi Majaku a stąd kanałem Surowcowa do Tarańczuka, następnie tą rzeką omijając mielizny, wpłynąć do limanu dniestrzańskiego, który z prawej strony (bessarabskiej) ma dostateczną głębokość dla żeglugi. Dla ułatwienia komunikacyi między Akermanem i Owidiopolem przez liman dniestrzański, w 1840 r. próbowano urządzić żeglugę parową, a 1847 r. pułkownik Łuba zbudował swoim kosztem parochód o sile 40 koni i kilka mniejszych statków, lecz te, jak i rządowe, mogą tylko chodzić do Majaku lub do Bender, a ponieważ droga do Odessy lądem daleko krótsza i tańsza, większa więc część zboża idzie z Majaku lądem; starania zatem pułkownika Łuby, jak również i kompanii, która się później utworzyła, upadły w 1858 r. W 1853 r. utworzyła się znowu kompania Hawy, lecz ta także wkrótce się rozwiązała. Do czasu otwarcia kolei odesko–wołoczyskiej, która wielki cios zadała żegludze Dniestrem, dostawa Dniestrem powiększała się ciągle i obecnie korzystają z niej najwięcej majątki blizko Dniestru leżące, a również spławiają nim drzewo opałowe, deski i belki i t. p. W 1837 r. (w Cesarstwie) przeszło Dniestrem tylko 34 galarów z pszenicą, w 1846 już 366, a następnych lat średnio od 400 do 500 galarów rocznie. Ważniejsze przystanie na Podolu są: Mohylów, Żwaniec i Kalus, mniejsze: Uszyca, Łojów, Serebryja, Jampol, Kośnice, Kamionka, Raszków, Rybnica, lecz żadna z nich nie ma bezpiecznego portu. Magazyny większe dla składania zboża znajdują się tylko w Demszynie u Makowieckich i w Serebryi u Sulatyckich. One mogą pomieścić po 7½ tysięcy czetwerti. Najwięcej wyładowywano w Mohylowie, średnio do 100,000 czetwerti na 200–250 galarach. Galary i tratwy sprowadzają z Galicyi; po większej części statki te sprzedają się w Odessie lub w innych punktach na drzewo, gdyż holowanie nazad w górę dużoby kosztowało. Niektórzy właściciele i przemysłowcy mieli lub mają swoje statki; tak ks. Czetwertynski miał 5 berlinek nabytych od pułkownika Łuby; odescy kupcy: Melich 2, Pomer 3, Sulatyccy 3, Łazow 3, i inni. Były one kryte i z żaglami; oprócz tego Makowiecki, który wielkie położył zasługi w rozszerzeniu handlu Dniestrem, miał od 13 do 14 małych statków, mogących pomieścić do 200 czetwerti każdy. Według urzędowej wiadomości o produktach ładowanych na statki w dniestrzańskich portach na Podolu rossyjskiem, ilość ich i wartość pieniężna w ciągu lat 10 od 1852 do 1862 była: Pszenicy 1,687,277 czetwerti, Kukur. 644,478 czet., Owsa 208,032, różnego zboża 110,786, Spirytusu 628 beczek, Wódki 10,399 beczek, Sliwek 1798 becz., Materyałów drzewnych za 855,056 rs., Gipsu 759,370 pudów. Wartość wszystkich tych produktów 6,959,389 rs. Statków do przewiezienia ich użyto 14,131. A zatem średnia wartość towarów wyładowanych w podolskiej gub. w ciągu 10 lat była 695,939 rs. rocznie. Z tego: w Mohylowskim porcie na 296,964 rs., to jest 43%, w Żwanieckim na 184,654 rs. tj. 27%, w Kalusie na 138,315 rs. tj. 20, w Jampolu na 16,236 rs. tj. 2½ %, w Raszkowie na 11,479 rs tj. 1½ %, w Demszynie na 7,777 rs. tj. 1%, w Serebryi na 6,202 rs. tj. 1%; w pozostałych portach: w Uszycy, Kośnicy, Studenicy, Ujściu, Jarudze i innych 2¼ %. Najlepsze przeprawy promem przez Dniestr są w Mohylowie i Żwańcu; oprócz tego promy znajdują się także w miejscowościach: Halicz, Braza, Babczyn, Ujście, Jarużka, Maryanówka, Rosochowata, Wilamówka, Stara Uszyca, Łojowce, Bronica, Jaruga, Michałówka, Fleminda, Jampol, [ 58 ]Cekinówka, Kośnica, Kamionka, Raszków, Biełocz, Rybnica, Popenki, Michałówka. Stałe mosty na D. są w miastach: Sambor, Mikołajów, Martynów, Niżniów, Zaleszczyki, Mohylów, Bendery. Dopływy Dn. w gub. podolskiej są: Zbrucz, Żwaniec, Smotrycz, Muksza, Bagowica, Tarnawa, Studenica, Rudka, Uszyca, Tałowa, Daniłówka, Kalusik, Meterska, Żwan, Karajec, Ladawa, Serebrya, Niemija, Derła, Bronica, Murafa, Rusawa, Markówka, Oknica, Kamionka, Biełocz, Mołokisz, Rybnica, Jahorłyk. Źródła: „Encyklopedya Powszechna Orgelbranda“. 1861 T. VII. W. Pol „Zasługi Długosza pod względem geografii“. Rocznik tow. nauk. krak. 1852. XXII. (49–102). W. Pol „Rzut oka na północne stoki Karpat i przyległe im kraje“. Kraków. 1851 (46). W. Pol „Hydrografia“. Tom II Zbiorowego Wydania dzieł W. Pola. Kraków 1875 (293–303). L. Tatomir. „Geografia ogólna i statystyka ziem Polski.“ Kraków. 1868. L. Tatomir „Geografia fizyczna Polski.“ Lwów. 1863. Bauer Fr. „Remarques faites en voyage sur le Dniester jusqu'à Rozwadów.“ Leopol 1805. Stöger M. „O Dniestrze w Galicyi.“ w „Rozmaitościaeh lwowskich.“ 1834. nr. 12, 13. Kutschera T. „Ważność Dniestru dla Galicyi jako drogi wodnej.“ w „Rozprawach gal. tow. gospod.“ 1858. XXIII, 72–80. Józef Jaegermann. „O regulacyi Dniestru.“ W „Dźwigni.“ Lwów. 1880. Nr. 5, 6, 7, 8, 9, (nieskończone). Dr. Karol Benoni, „Ueber die Dniestrquellen und die Thalbildungen im oberen Dniestr-und Strwiążgebiete.“ w „Mittheilungen der K. K. geogr. Gesellschft in Wien.“ 1879. Dr. Karol Benoni. „O górnym obszarze Dniestru i Strwiąza pod względem morfologicznym“. w VII. „Sprawozdaniu dyrekcyi ck. wyższej szkoły realnej we Lwowie za rok szkolny 1880.“ „Podróż dlą doświadczenia spławu Dniestrowego w r. 1785 przez Waleryana hr. Dzieduszyckiego“ w „Przyjacielu ludu.“ Leszno. 1843, nra 9 i inne. „Pomyślna próba spławienia zboża Dniestrem z Galicyi do Odessy“ przez Artura Gołuchowskiogo w „Gazecie lwowskiej“, z r. 1842, nr. 78. „Ważność Dniestru dla handlu Galicyi z Rossyą południową“ w „Gaz. lwow.“ z r. 1842, nr. 117. „Der wichtigste Kanal in Europa die eine Vereinigung des Schwarzen Meeres mit der Ost-und Nordsee vermittelst der Weichsel und des Dniesters, erneuert vorgeschlagen von Braumüller, Berlin, 1875. „O kanale Surowcowa wykopanym naprzeciw włości Majaki, od Dniestru, aż do rzeczki „Tarańczuk“ i „O działaniach komisyi rossyjskiej w celu uregulowania Dniestru od Galicyi aż do limanu“ w „Gazecie lwow.“ z r. 1840 mr. 71 i 94 i z r. 1841 nr. 38. „Uwagi Antoniego Mysłowskiego nad handlem zbożowym z Galicyi do Odessy i nad zaprowadzeniem żeglug parowej na Dniestrze“ Lwów, 1844. Czerwiński Ignacy Lubicz „Zadniestrska okolica między Stryjem i Łomnicą“. we Lwowie 1811 r. Afanasjewa-Czużbińskiego „Pojezdka w jużnuju Rossiju“. Petersb. 1863