Progreso/Triesma Yaro/Numero 27/Pri la kemiala nomi­zado

← Kontenajo

TRIESMA YARO PROGRESO No27 Mayo 1910 Pri la kemiala nomi­zado da W. Ost­wald

Teknikala vorti propozita →

Temo : Vortaro

[ 129 ]

PRI LA KEMIALA NOMIZADO

I.

Laboreskante nia generala tasko, livrar linguala fundamenti por l’uzado e difuzo di l’internaciona help-linguo Ido, ta membri di l’Akademio e di la Komitato, qui esas ciencale ligata kun kemio, diskutis inter su la questiono di kemiala vortaro. Pro ke ca kazo semblas esar la max komplikata, ni progresis per gradi e diskutis unesme la plu simpla questioni. S^ro Ostwald komencis per skizar generala skemo, qua sendesis a siori Lorenz, Liesche ed Pfaundler. S^ro Couturat, quale generala sekretaryo, partoprenis en ca diskutado, por konservar l’uneso kun altra parti di nia omno-embracanta verko di ciencala vortari. Pos ampla exploro en nia cirklo, ni donos la rezultaji di nia komuna labori en formo di seryo de artikli

Diferanta de la nomizadi di altra cienci, la kemiala kontenas du [ 130 ]grupi de vorti vice unu che oli. Unesme en kemio existas ula nombro de nocioni, aparati, operaci e c. simile ad altra cienci, qui havas nomi parte identa kun korespondanta nomi en vicena cienci : fiziko, mineralogio e c. Sed exter ico l’enorma nombro di kemiala substanci posedas specala nomi, qui esas inventenda e aranjenda segun teoriala vidpunto di ca cienco. Nun ca vidpunti esas nek konstanta nek konsequanta inter su ; do omna nefacilaji di kemiala teorii reflektas su quale nefacilaji en nomizado di materyi o substanci.

Ni traktos la plu generala parto di ca problemo, nome la nocioni e expresuri generala, en altra specala artiklo ; hike ni restriktas ni a la duesma problemo, ta di la nomi di kemiala individui o substanci.

Nun existas ja internaciona linguo por ca parto di la cienco, sed nur skribala, ne parolata. To esas la sistemo di kemiala formuli, di qua la skopo esas kontenar e expresar max posible granda sumo de nia konocaji pri singla substanci. Specale la relato inter la nedeskompozebla elementi e la kompozuri esas expresata per formuli tamaniere, ke anke la formulo di kompozuro esas kompozata ek signi o formuli di elementi.

Rigretinde ca simpla moyeno ne suficas por expresar omno expresinda, pro ke la relato inter la kompozeso e la qualeso di la substanci ne esas unsencala. Existas substanci di egala kompozeso, qui montras diferanta qualesi ; oli nomizesas izomera. Do por expresar ca diferi, esas necesa enduktar korespondanta diferi en la formuli e nomi, e hike jacas omna nefacilaji di la kemiala nomizado.

Certe ne povas esar nia tasko, solvar ca nefacilaji ; ni nur devas uzar omna progresi, qui facesis en diferanta naturala lingui, por evitar max posible neoportuna ed arkaika formi, qui existas ankore en naturala lingui, ed aceptar sole tala formi, qui korespondas, ne ad malyuna e de longe desertita teoriala opinioni, sed ad modernai. Ca kriteryo helpos ni ofte selektar inter diferanta ja existanta formi e mem prevenar poke la venonta evoluco di nacionala nomenklaturi.

Dum ke la solvo di la generala problemo ek ica vidpunto ne esas tro nefacila en neorganika kemio, la nefacilaji esas preske nevenkebla en organika kemio. Do ni restriktos ni precipue a l’unesma parto, e donos nur kelka indiki pri la traktado di la duesma.

I. Nomi di l’elementi.

Dum ke la signi di l’elementi esas internaciona (kun nemulta ecepti, qui esperinde malaparos balde), la nomi esas nur parte internaciona. Nam ula nombro de elementi esas konocata de longe en komuna vivo, e ca substanci ricevis naturale diferanta [ 131 ]nomi en diversa lingui, pro ke oli esis obyekti di omnadia konverso ; sed nomi di altra plu rara elementi esas tute internaciona. Do ta nomi, qui esas ja internaciona, esas simple adoptenda en Ido e nur adaptenda a la generala reguli di ca linguo. L’unika nefacilajo, qua povas naskar hike, trovesas en ula kazi, ube l’internacionigita nomo di l’elemento koincidas kun ja existanta idala vorto di altra senco. Hike on serchos altra formo, od por l’elemento, od por la ja existanta vorto. Ni diskutos tala kazi pose.

Plu granda nefacilaji naskas pri ta « komuna » elementi, qui havas diferanta nomi en naturala lingui. Hike ni memorigas, ke la signi di l’elementi deduktesis da Berzelius ek latina nomo di ca substanci. Co esas motivo selektar anke en Ido nomi precipue ek latina radiki. Pro ke ca latina formo esas konocata da omna ciencisti, la questiono di max granda internacioneso ne aparas quale principala en ca selekto. Tale ni ganas avantajo, ke la literi di la signi di elementi trovesas anke en sa nomi, quo generale esas tute dezirinda.

Rigretinde la principo di konkordo inter la literi di nomo e di signo ne esas exekutebla komplete. Existas kelka nomi, qui komencas en latino per Ca, Co, Cu e c. e qui devas tradukesar en Ido per Ka, Ko, Ku, e c., tale lia internaciona signi komencas per C, dum ke l’idala nomi havas K. Hike on mustas admisar difero, esperante, ke esos posibla chanjar ca signi, pos ke Ido esos diveninta generala ciencala linguo.

Laste un vidpunto ne esas oblivyenda. Esas tute necesa, ke la nomi di max ofta elementi havez tre mallonga formi por evitar tro longa kompozuri. En naturala lingui, l’elementi O, H, N, C havas ofte longa nomi, e la neceseso di abrejo montras su en la mutiluri di ca nomi : tale L. oxygenium esas abrejita en ox‑, hydrogenium en hydr‑, e c. En Ido tala arbitriala formaco ne esas permisata ; do esas necesa, formacar ja komence mallonga nomi, por ke oli posibligez mallonga kompozuri.

Konsiderinte omna ca relati e motivi, ni propozas la sequanta tabelo de nomi di elementi :

1. Ag Argento.
2. Al Alumeno.
3. Ar Argono.
4. As Arseno.
5. Au Auro.
6. B Boro.
7. Ba Baryo (Bario).
8. Be Berilo.
9. Bi Bismuto.
10. Br Bromo.
11. C Karbo (K).
12. Ca Kalco (Kc).
13. Cd Kadmo (Kd).
14. Ce Cero.
15. Cl Kloro (Kl).
16. Co Kobalto (Ko).
17. Cr Kromo (Kr).
18. Cs Cesyo (Cesio).
19. Cu Kupro (Ku).
20. Dy Disprozo (Ds).
21. Er Erbo.
22. Eu Europo.
23. F Fluoro.
24. Fe Fero.
25. Ga Galyo (Galio).
26. Gd Gadolinyo (io).
27. Ge Germanyo (io).
28. H Hido.
29. He Helo.
30. Hg Merkuro (Mr).
31. In Indo.
32. I Iodo.
33. Ir Irido.
34. K Kalyo (io) (Ka).
35. Kr Kripto.
36. La Lantano.
37. Li Lityo (io)
38. Lu Luteto.
39. Mg Magnezyo (io).
40. Mn Mangano.
41. Mo Molibdo.
42. N Nitro.
43. Na Natro.
44. Nd Neodimo.
45. Ne Neono.
46. Ni Nikelo.
47. O Oxo.
48. Os Osmo.
49. P Fosfo (Fo).
50. Pb Plumbo.
51. Pd Palado.
52. Pl Plato.
53. Pr Praseodimo.
54. Ra Radiumo.
55. Rb Rubido.
56. Rh Rodyo (io).
57. Ru Ruteno.
58. S Sulfo.
59. Sa Samaro.
60. Sb Stibo.
61. Sc Skando (Sk).
62. Se Seleno.
63. Si Siliko.
64. Sn Stano.
65. Sr Stronco.
66. Ta Tantalo.
67. Tb Terbo.
68. Te Teluro.
69. Th Toryo (io) (To).
70. Ti Titano.
71. Ti Talyo (io).
72. Tu Tulyo (io).
73. U Urano.
74. V Vanado.
75. W Wolframo.
76. X Xenono.
77. Y Yitro.
78. Yb Yiterbo
79. Zn Zinko.
80. Zr Zirkono.
82. Ac Aktino (Ak).
83. Io Ionyo (Io).
84. Po Polono.

[ 132 ]

Rimarki^[1].

Ag. Argento. — Ca esas la latina formo ; Lo. e Pf. propozas arjento, pro ke nia vortolibro kontenas ja ca formo ; co donus difero inter nomo e signo. Semblas posibla konservar la du formi, rezervante Argento ad la pura kemiala uzado, e arjento ad komuna : « argento esas solvebla en nitratacido ; arjenta luno. » Komp. Au.

Al. Alumeno. — Unesme ni provis alumino, sed naskis questiono, kad la finalo ‑ino esas hike admisinda malgre sa tute diferanta uzado en generala gramatiko. Ni pensas, ke on certe devas evitar tala duopla uzi, se on povas facar ol sen ultra nefacilajo. Do ni propozas alumeno.

Au, Auro. — Auro esas latina formo e konkordas kun la signo, dum ke oro esas max internaciona. Ow. preferas auro, pro sama kauzi kam pri Argento ; Li, Lo. e Pf. preferas oro. On povus facar la sama distingo, kam pri Argento.

Bo, Boro. — Boro esas la substantivo di borar, sed tala vorto probable nultempe formacesos ed uzesos. Ni bezonas la formo Boro pro derivaji borato, borido e c.

Ba, Baryo. — Pro ke nia Akademio vicigos probable la finala yo per io, ni povos anke enduktar Bario vice Baryo, formo multe plu internaciona.

C, Karbo (K). — Hike existas ula kontredico, pro ke en multa derivata nomi aparas nur la radiko karb‑, dum ke karbonato kontenas karbon‑. Semblas a ni, ke la min longa formo karbo esas preferinda, e ke on povos expektar, ke min longa formo karbato enduktesos pokope. Dume la du formi, karbonato e karbato, [ 133 ]uzesos samtempe^[2]. La signo (K) indikas chanjo di nuna signo C, qua future eventos, pos ke Idala nomizado esos generale adoptita. Pri la sequanta kazi, ube signi inter ( ) esos indikata en tabelo, ca rimarko ne repetesos.

Gd, Gadolinyo (io). — Hike singulara nefacilajo eventas, pro ke Gadolinium esas derivata di l’ nomo di kemiisto Gadolin. Do konsequeso postulas certe konservar radiko Gadolin, sed Gadolino donas neoportuna formo en ‑ino. Ni do propozas Gadolinyo (io), qua esas poke plu longa ; tamen l’ elemento esas tante rara, ke co ne nocas multe.

H, Hido. — Pri ca vorto ni havis longa diskuto ; dum ke omni agnoskis, ke hido esos tre komoda, pluri opinionis, ke abrejo Hido ek Hydrogenium esas tro violentema, e propozis Hidro. Sed ni havas ja hidro (aquala serpento) en Idala vortlibro. Ow. adjuntas, ke ni bezonas du diferanta vorti por signizar kombinuri kun H, e kun H₂O. La du formacesas en naturala lingui egale kun hydr‑, quo donas intermixaji. Do ni propozas vorto hido por H e la kombinuri kun H, e hidro por la kombinuri kun H₂O, e ni ganas tre mallonga formo por l’ elemento.

Hg, Merkuro (Mk). — Ow. propozis unesme hidargo por konservar la literi di l’ signo. Li, Lo, Pf. rimarkigis, ke ca esas tute nuva formo, e propozis internaciona vorto merkuro, qua uzesas ja anke en D. F. Ca esas certe preferinda, ed igas nur necesa, admisar difero inter nomo e signo, kun espero, ke signo Mk enduktesos en ula distanta futuro.

K, Kalyo (io). — Hike la du posibla formi, Kalo e Kalyo, trovesas kun altra senco en la komuna vortlibro. Semblas posibla trovar altra vorto por nuna kalyo (D. Wachtel), qua certe nur rare bezonesas, e vicigar la senco di ca vorto per elemento K. On povus anke uzar Kalio por K. e konservar Kalyo por l’ucelo^[3]. Se on future chanjos la signi di elementi por akordigar oli kun lia nomi en Ido, on devos selektar K por karbo e adjuntar altra litero por kalio, ex. Ka.

Mg, Magnesyo. — Pf. propozas magnesyo qua esas plu uzata. En D. formo magnium uzesas okazionale, sed rare. Pro ke Mg esas sat frequa elemento, Ow. propozas adminime admisar plu mallonga formo magnio apud magnesio.

Pt, Plato. — Internaciona formo Platino kontenus neadmisebla ‑ino. Plateno havas altra senco, on devas do abrejar la nomo [ 134 ]til Plato. Pro ke en multa kompozita nomi mallonga formo plat‑ trovesas ja, esas simple reguloza aceptar anke plato quale nomo di elemento. Existanta nomo di granda filosofo Plato tute ne jenas^[4], pro ke existas ultre kelka altra element-nomi, qui havas formi identa kun propra nomi.

Y, yitro, e Yb, yiterbo. — Hike la formi yitro e yiterbo enduktesis por ganar identeso di literi en signo ed en nomo. Pro ke y esas konsonanto in Ido, on devas adjuntar vokalo, naturale i. Pf. trovas l’ alteruro di primitiva nomo tro granda. La questiono ne esas tro importanta, pro ke ca elementi esas sat rara ; sed litero y esas tante karakterizanta pro derivo di ca nomi ek suedana loko Ytterby, ke ula formo kontenanta litero Y semblas preferinda.

(Sequo venos).

W. Ostwald.

1. Abrejuri : Li $=$ D^ro Liesche, Lo $=$ Prof. Lorenz, Ow $=$ Prof. Ostwald, Pf. $=$ Prof. Pfaundler.
2. On opinionas ke, se esas necesa distingar la karbo, kemiala elemento, de la karbo, vulgara kombusteblo, esus preferinda adoptar karbono por ica lasta nocicno, pro ke ol aparas kun ta senco en la nacionala lingui ed en la vulgara derivaji : carbonifere, carboniser, e c. [N.D.L.R.]
3. On povus facile chanjar kalyo a qualyo (komp. E. quail, I. quaglia, en qui la qu korespondas a la w di D. Wachtel) [N. D. L. R.]
4. Cetere, ta nomo devas esar Platon, segun la greka formo [N.D.L.R.].