płodozmian 9-polowy; budow. mur. 1, drew. 17; młyn wodny, folusz, staw; w niektórych miejscowościach pokłady torfu. Wieś Dz. osad 19, gruntu m. 154; wś Swoboda osad 15, gruntu m. 233; wś Dobra osad 3, gruntu 34; wieś Ostrów osad 6, gruntu m. 56. Gmina D. należy do sądu gminnego okr. V w Proboszczowicach, st. poczt. w Zgierzu; posiada szkołę początkową, 1689 mk., 3957 morg. obszaru. 7.) D., wś, pow. płoński, gm. Sarnowo, par. Skołatowo. W 1827 r. było tu 32 dm. i 334 mieszk. 8.) D., por. Dzierążnia. Ż., Br. Ch.
Dzierzążnik, domin., pow. ostrzeszowski, 1694 morg. rozl., należy do gminy Teklinów; 3 dm., 26 mk.; stac. poczt. Trzcinia o 3 kil., stacya kolei żelaznej Opatów o 9 kil. M. St.
Dzierzążno, 1.) wieś i gm., pow. mogilnicki, 2 miejscowości: 1) Dz., 2) osada Dębina; 5 dm., 71 mk., wszyscy kat.; 37 analf. 2) D., domin., 2476 morg. rozl.; 2 miejsc.: 1) D.; 2) Dorobek folw.; 10 dm., 165 mk., wszyscy kat., 76 analf.; stac. poczt. w Gębicach o 3 kil., st. kol. żel. Mogilno o 10 kil. Własność Józefa Skrzydlewskiego. M. St.
Dzierzążno, 1.) niem. Gresonse, dobra, pow. złotowski, nałeżą do nader obszernego klucza złotowskiego, obecnie w posiadaniu księcia pruskiego Karola. Rozróżniają się następujące części: 1.) wś, obszaru ziemi 1648 morg. 2.) folw., przyłączony jako gmina do wsi, obszaru 3098 morg. Razem wś i folw. mają budynków 71, domów mieszk. 25, katol. 67, ewang. 199. 3.) leśnictwo, należy do folwarku; budynki 4, dom 1, katol. 4, ewang. 12. 4.) Nowe Dz., osada przyłączona jako gmina do wsi; budynków 15, domów mieszkaln. 6, katol. 12, ewang. 44. Parafia i poczta dla wszystkich części: Złotowo; szkoła ewang. we wsi. R. 1783 posiadał Dz. v. Fahrenheid Angerapp. Tu mieszkał przez niejaki czas znany wódz pruski Blücher. 2.) D., niem. Dzierondzno, wś włośc. kościelna nad rz. Jonką położona, pow. kwidzyński, milę od Gniewu. Kościół par. i szkoła w miejscu, poczta Gniew. Obszaru ziemi 3077 morg., budynków 89, domów mieszk. 52, katol. 477, ewan. 42. Kościół tutejszy tytułu św. Jakóba apostoła, patronatu rządowego, przedtem biskupa kujawskiego, należy do dekanatu gniewskiego; w parafii znajdują się 2 szkoły katolickie w Dzierzążnie i w Gogolewie. Wsie parafialne Dzierzążno, Gogolewo, Młyny i Pol. Brody. Dusz w par. 1156. Od najdawniejszych czasów Dz. należało do biskupów kujawsko-pomorskich, którzy je potem ustąpili swojej kapitule kujawskiej. W dokumentach z XIII wieku wieś ta nie zachodzi; pomimo to zdaje się być bardzo stara. O kościele tutejszym powiadają ludzie, że zapadł w ziemię (stoi na wyniosłem miejscu), ale go wół pasący się tu na polu z bydłem nogami natrafił. Jako jest dzierząski kościół bardzo wysokiego wieku, wspominają kościelne akta. Wizyta Klińskiego z r. 1746 zowie go monumentum antiquitatis; Trochowski r. 1766 pisze, że jest budowany r. 1096. Jeszcze wyżej posuwa wiek tego kościoła wizytacya Rybińskiego: „Ex traditione accepimus“, a na innem zaraz miejscu mówi: „ex adinventis litteris patet, haec ecclesia aedificatam esse ex solido muro anno 1001“. R. 1768 kosztem kapituły wzniesiono nowe presbyteryum i wierzchnią część wieży, tak że dolna część wieży i główna nawa miałaby pochodzić z owych czasów odległych. Podczas reformacyi nawet w tej duchownej wiosce kościół bardzo podupadł. Zdaje się, że był temu przyczyną jakiś Żaliński tenuta kapitulny, który tu predykanta luterskiego utrzymywał. R. 1580 w kościele ołtarze nagie, bez ozdób, żadnego okrycia obrazu i cymboryum nie było. Od zmiany, którą tu zaprowadził biskup Rozrażewski około r. 1590, trwa kościół w dobrym stanie aż dotąd. 3.) D., niem. Seeresen, wś włośc., pow. kartuski, leży 564 st. nad powierzchnią morza przy bitym trakcie gdańsko-kartuskim, nad jeziorem dzierząskiem. Za starych pomorskich czasów pisano Derisno. Zdawna, podobno już po księciu Subisławie, naleźała do klasztoru cysterskiego w Oliwie. R. 1316 przy zmianie różnych dóbr dostał się w posiadanie pp. norbertanek w Żukowie. W XVI wieku leżała przez długi czas w gruzach, zburzona jak się zdaje równocześnie z pobliską wsią Wadzino w wojnach ostatnich krzyżackich około r. 1454. W r. 1557 wziął tę wieś pustą w wieczystą dzierżawę Konstanty Ferber radny miejski gdański i dopiero około r. 1600, jak piszą akta żukowskie, na nowo z gruzów odbudował. Razem z pobliskiem Mezowem i Wadzinem płacił rocznej dzierżawy tylko 100 grzywien, każdą po 20 groszy licząc. Później zostało Dz. odjęte familii zlutrzałych Ferberów i napowrót oddane klasztorowi. Około połowy zeszłego wieku mieszkało we wsi 11 włościan, którzy prócz danin pańszczyznę klaszt. odrabiali. Przywilej na wolne sołectwo wystawiły zakonnice r. 1754. Karczma uprzywilejowana została po sekularyzacyi, w wieczystą dzierżawę oddana r. 1779. Włościanie nabyli prawa własności r. 1826. Pomimo to nie spłaciwszy jeszcze starych szarwarków, w r. 1834 pięć gospodarzów odrabia pańszczyzny po 34 dni i 11 dni z uprzężą. Dwaj zaś chałupnicy przynosili do klasztoru po pół gęsi rocznie. Obszaru ma teraz Dz. 1026 morg., licząc w to 104 morgi jeziora. Gleba dosyć zimna, piaszczysta. Oprócz wolnego sołectwa i karczmy uprzywilejowanej znajduje się 11 włościan i 4 chałupnicy. Szkoła katolicka
