Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Drohobycz

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

←Drohobuż

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom II Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski Drohobycz

Drohobyczka→

[ 150 ]Drohobycz, miasto powiatowe w Galicyi, leży nad rzeczką Tyśmienicą, dopływem Dniestru, pod 49°21′ szer. i 41°11′ dług. geogr., 309 m. npm., o 60 kil. na południowy zachód od Lwowa, o 30 kil. na wschód od Sambora, o 25 kil. na zachód od Stryja, a o 60 kil. w linii powietrznej od granicy węgierskiej, o 74 kil. koleją od Chyrowa; przechodzi przez D. kolej żelazna tak zwana Naddniestrzańska, idąca z Chyrowa przez Sambor, Drohobycz do Stryju, gdzie się łączy z koleją arcyksięcia Albrechta. (Stacya w D. leży między stacyą Dobrowlany i Gaje wyźne). W D. oddziela się od kolei Naddniestrzańskiej gałąź 11 kilom. długa, idąca w kierunku południowo-zachodnim do Borysławia; przez Drohobycz przechodzi także gościniec rządowy, tak zwany pierwszy główny karpacki gościniec prowadzący od granicy Szląska w Białej wzdłuż Karpat aż do granicy Bukowiny w Kutach. Powierzchni ma to miasto 4806 m. D. leży w okolicy lesistej i bagnistej, ofitującej w naftę i wosk ziemny, których kopalnie w pobliskim Borysławiu są sławne na całą Europę; mieszkańców ma 1869 r. 16,880, z tych 3931 obrządku rzym. kat., 4844 gr. kat., 15 akat., 8055 izrael.; domów 1816. Własność większa roli ornej 77, łąk i ogr. 68, pastw. 19 m.; własność mniejsza: roli ornej 2664, łąk i ogr. 800, pastw. 735, lasu 157 m. Jest w D. rządowa warzelnia soli, która spotrzebowała: w roku 1866 ropy solnej 477,870 stóp sześciennych, 3307 sągów drzewa opałowego; w r. 1870 ropy solnej 533,562 stóp sześc., 3505 sągów drzewa opałowego; zaś [ 151 ]wyprodukowała soli mianowicie: w roku 1866 kuchennej 79,889, bydlęcej 9984; w r. 1870 kuchennej 84,129. W roku 1870 były w tej warzelni 2 konne kieraty do wyciągania ropy solnej o sile 4 koni, i 3 panwie do warzenia, z tych jedna z powierzchnią 828 a dwie każda z powierzch. po 300 cali; siła produkcyjna wynosiła 300 ctn. soli do jedzenia w przeciągu 24 godzin; ludzi zajętych było 78. Izba handlowo-przemysłowa, z której sprawozdania te cyfry wyjęte zostały, od roku 1870 nie wydała nowego sprawozdania. Dystylarni nafty było w 1870 r. w tem mieście 9, należących do rozmaitych właścicieli; z tych 2 były w rękach chrześcian. Dalej był w 1870 roku w tem mieście browar piwny, będący własnoscią gminy miasta Drohobycza; znaczniejszych garbarni i białoskórni 5, wszystkie w ręku izraelitów. Stan czynny majątku miasta wynosi: 1,375,839 złr. (jest to najbogatsze miasto w Galicyi po Lwowie i Krakowie), bierny 3,113 złr.; dochód w 1879 roku 106,424 złr.; zaś w 1874 roku miało to miasto 130,932 złr. dochodu; mianowicie: z nieruchomego majątku 7768, odsetków od kapitałów 19229 zlr., z przedsiębierstw 446, z propinacyi i opłat od napojów 79,591 złr., z kar 631, z subwencyi, dotacyi i t. p. 1078 złr., ze sprzedaży majątku 19186, z innych żródeł 527; zapas gotówki 2476 złr. Wedle zamknięcia rachunków za rok 1874 miało to miasto w tym roku następujące wydatki: Zarząd majątku 3831 złr., podatki 11,871 złr., koszta administracyjne 18,202, utrzmymanie bezpieczeństwa 7771 złr., utrzymanie porządku 7019 złr., utrzymanie dróg, ulic i mostów 4475 złr., koszta straży ogniowej 4210 złr., utrzymanie zdrowia 1553 złr., wydatki na ubogich 6366 złr., wydatki szkolne 29,307 złr, wydatki parafialne 916 koszta wojskowe 2 złr., nabytki majątkowe 22,858 złr, różne wydatki 1013 złr.: razem suma wydatków 119,394 złr. Do rady państwa wybiera to miasto jednego deputowanego wspólnie z miastami Sambor i Stryj; do sejmu krajowego wybiera jednego posła samo dla siebie. Drohobycz jest siedzibą starostwa powiatowego, rady szkolnej okręgowej na powiaty administracyjne Drohobycz i Turka, rady powiatowej, urzędu podatkowego, sądu powiatowego należacego do sądu obwodowego w Samborze, notaryusza, kilku adwokatów, zarządu salinarnego, rządowego zarządu lasów i domen, urzędu cechowniczego miar i wag, powiatowej komisyi szacunkowej dla podatku gruntowego, rządowego urzędu pocztowego i telegraficznego. Rzym. kat. parafia w Drohobyczu, należąca do dek. drohobyckiego dyec. przemyskiej, ma być założoną przez Kazimierza Wielkiego, jednakże przywilej erekcyjny nie zawiera roku. Z początku był tu drewniany kosciół. Władysław Jagiełło król polski i wielki książę litewski, wedle napisu na portrecie tego króla wiszącym nad chórem muzycznym, kazał w 1392 roku wystawić kościół murowany na tem miejscu, na którem przedtem stał zamek drohobycki. Sierakowski w protokóle wizytacyjnym zanotował, że za jego czasów była w kościele tablica, potwierdzająca, że kościół został w 1511 roku poświęcony pod wezwaniem N. P. Maryi i św. Bartłomieja przez Bernarda Wilczka arcybiskupa lwowskiego; tradycya przypisuje zasługę wystawienia tej bazyliki królowej Bonie, która zapewne musiała się przyczynić do wykończenia i prrzyozdobienia takowej, ponieważ w presbiterium jest umieszczony rok 1526. Kościół ten, w pięknym gotyckim stylu, wewnątrz był pięknie przyozdobiony, po części kosztem Doroty z Tęczyna Tarłowej, która także uposażenie tego beneficium sumą 10,000 złotych polskich powiększyła. Sierakowski opowiada z dawniejszej wizytacyi Frydryka Alembeka kanonika przemyskiego, że przed laty mniej wiecej 130 (licząc od roku wizytacyi Alembeka, która była w 1636 r., wstecz a więc na początku XVI w.) kościół wraz z całem miastem przez Turków zniszczony został. Później w roku 1648 dnia 8 grudnia kościół przez kozaków pod wodzą Chmielnickiego napadnięty i wymordowaniem wielkiej ilości ludzi, którzy w nim schronienia szukali sprofanowany został. Wielki ołtarz ozdobiony został kosztem Mikołaja z Żurowa Daniłowicza, star. drohobyckiego; obraz Wniebowzięcia N. P. M. malował wenecyanin Dolabella (1610 roku), zaś ołtarz poświęcił Waleryan Lubieniecki zakonu św. Franciszka biskup bakowski w Mołdawii. Zygmunt August król polski wcielił w 1558 beneficium drohobyckie, którego dotacyą powiększyła wieś Dobrowlany, darowana przez Władysława Jagiełłę, do dochodów kapituły katedry chełmskiej, które to połączenie trwało aż do czasu pierwszego podziału Królestwa Polskiego. (Opis kościoła paraf. w D. i rysunek podał 1879 r. 6 września „Tyg. Ill.“). Na przedmieściu był szpital małych dzieci, fundowany w 1540 r. przez Zygmunta I króla polskiego. Między sławnymi, którzy w Drohobyczu światło dzienne ujrzeli, godnym wsponmienia jest Marcin Laterna, jezuita, rektor kolegium lwowskiego, kapelan króla Stefana Batorego, który za panowania Zygmunta III osiągnął palmę męczeństwa, wrzucony przez szwedów do morza. Dawny konwent oo. karmelitów drohobyckich, skasowany przez cesarza Józefa II w 1790, fundowany był przez Jana Stanisława na Kosiorkach Kosiorek Bekierskiego i Marcina Chomętowskiego (któremu dawne kolegium jezuickie w Samborze [ 152 ]winno swój początek). Klasztor wraz z kościołem posiadają obecnie oo. bazylianie. Do tej parafii należą miejscowości: Bołochowce, Borysław, Dereżycki monaster, Dobrohostów, Dobrowlany, Glinne, Hubicze, Jasienica, Kałpiec, Kotowska bania, Liśnia, Liśniański monaster, Mordycz, Mrażnica, Neudorf, Niedźwiedza, Orowe, Popiele, Raniowice, Schodnica, Solec, Stanila, Starawieś, Stebnik, Truskawiec, Tustanowice, Utyczno (Gassendorf), Uniatycze. W obręie tej parafii ogólna liczba katol. 4906, akat. 465, izr. 9000. Kaplic w tej parafii jest 2, jedna na cmętarzu w Drohobyczu murowana grobowa ś. p. Karola Nahlika, w której się msza święta odprawia, i druga w Truskawcu wymurowana ze składek gości kąpielowych, w której w lecie nabożeństwo odprawiane bywa. Grecko-katolicka parafia liczy przy głównej cerkwi murowanej św. Piotra i Pawła z przedmieściami Zagrody i Wójtowska góra 504, młodzieży szkolnej w gimnazyum i profesorów 136, obcych, sług i uczniów u rzemieślników 200; w przyłączonem przedmieściu z 2 cerkwiami ś-go Grzegorza i św. Parascewy 1500; na przedmieściu zwaryckiem z cerkwią Podwyższenia św. Krzyża 910; na przedmieściu liszniańskiem z cerkwią murowaną pod wezwaniem Najśw. Panny Maryi 666; na przedmieśoiu Zadworne i Plebania z cerkwią Przemienienia Pańskiego 1036, razem 5348 gr. kat. obrządku. Patryarchowie organizowali bractwa cerkiewne, jak np. we Lwowie, Drohobyczu, Rohatynie, które z przyczyny, że były wyjęte z pod juryzdykcyi biskupów i bezpośrednio pod władzą patryarchów zostawały, „Stauropigiami“ zwali; krzyż (stauros) albowiem patryarchy trzyramienny był takich bractw i cerkwi herbem czyli znamieniem. Guépin „S. Josaphat, archevèque de Polock“ tom I pag. CXL, pisze: „on appelle droit de Stauropigie la faculté qu'ont les Patriarches grecs de se resérver la jurisdiction immédiate sur les eglises, et specialement sur des monastères. Une eglise ou un monastère Stauropigial repond a ce, que l'on appelle en Occident: une eglise ou un monastère nullius dioecesis, relevant immediatement du Saint-Siège, dont le territoire est exempt de toute jurisdiction episcopale. Les Patriarches manifestent la volonté d'operer cette reserve par la plantation solennelle d'une Croix ancien, où sera érigé l'aûtel de l'eglise exempte. De là le nom de Stauropigie, qui signifie en grec „plantation do croix“. Jerémie..... accorda à cette association (la confrérie) le privilège exorbitant de l'exemptiom Stauropigial, qui la place au dessus même du metropolite et directement sous l'autorité du Patriarche“. Benedykt XIV w bulli „Inter plures“, 11 maja 1744, do Atanazego Szeptyckiego, metropolity kijowskiego, pisze: „Patriarchae competere Jus Stauropigii, nimirum figendae crucis in monasteriorum erectione; monasterium tale licet extra iporum peculiarem dioecesim, in alicujus Episcopi suffraganei finibus situm esset, ipsi tamen Patriarchae immediate subjectum, atque ab Episcoporum localium jurisdictione omnino exemptum remaneret“. Szaraniewicz „Rzut oka na ben rusk.“ na. str. 16 pisze: „W oblatach in libris fundorum w Drohobyczy, tom 25, znajduje się w akcie królewskim z r. 1537, rozstrzygającym spór parochów drohobyckich o granicę swych parochij z r. 1514, wiadomość: że spór o dochody w ciągu roku na post, wielkanoc, lub od chrztu, błogosławieństwa ciężarnej kobiety i t. p., od parafian dawane, jest dawny, i że w rozmaitych czasach duchowni cerkwi ruskich, w tem mieście, jak św. Jerzego, św. Parascewy, św. Krzyża, uzyskali od królów polskich przywileje. Mianowicie duchowny Hrycinko Terlecki odwoływał się do przywilejów, nadanych cerkwi św. Jura w Drohobyczy, przez królów Jana Olbrachta i Aleksandra. Zygmunt I i Zygmunt II zupełną nadali swobodę wyznania kościołowi wschodniemu, jak świadczą rozporządzenia Zygmunta dla rusinów w Drohobyczy z r. 1530. Oblata in libro consulari antiquo Drohobycensi ab. a. 1542. W roku 1530 wydany dekret dla rusinów w Drohobyczy in conventu Piotrkoviensi in festo s. Tomae, nadający zupełną swobodę publicznego wykonywania obrzędów cerkiewnych, a to ad instantiam venerabilis Vladicae Premisliensis, quemadmodum ritus iporum in ecclesia Premisliensi scripti sunt“. Przywilej ten króla Zygmunta I, wystosowany w formie nakazu do ówczesnego starosty drohobyckiego Jana Kamienieckiego. Pomimo to roku 1540 ten sam król Zygmunt zakazuje rusinom stawiać cerkiew św. Trójcy w obrębie murów miasta. Dekret dotyczący wydany w Krakowie f.4 proxima post Dominicam Jubilate 1540, oblatowany we wspomnionej starej księdze konsularnej w Drohobyczy: „Oppidani nostri Drohobicenses (catholici) metuentes, ne homines rit. rutheni illud oppidum incolentes, synagogam ibidem extruerent seu aedificarent, suplicarunt nobis, ne praefatis Ruthenis aedificandi ipsam synagogam potestatem faceremus, allegantes, nunquam antehae eam ipsam synagogam illie in ipso oppido fuisse. Quorum supplicationibus uti justis benigne annuentes, ita quidem, si praefata synagoga ir oppido Drohobycz nunquam antehae fuit, illos circa ipsam libertatem et usum conservamus nec eisdem Ruthenis aedificendi synagogam praedictum admittemus“. Spór, któren dalej trwał w tej sprawie, przynosił szkody jednej i drugiej stronie, aż nareszcie nastąpiła ugoda, f. 4 ipsa [ 153 ]d. Sanctorum 1555, wpisana w księgi radzieckie i do mocy prawa podniesiona, w środę przed Gromnicą r. 1556. Oryginalny zapis ten znajduje się dziś „in libro consulari antiquo Drohobicensi“. Stała się ugoda między mieszczanami miasta drohobyckiego, t. j. rzymskiego posłuszeństwa, przed Janem Starzechowskim, starostą drohobyckim, że się tak ugodzili w społecznej miłości, odstępując od przywileju swego, iżby kościól ruski w mieście nie miał być, Ruś zaś o prawo przed królem wdawać się nie będzie, jeno jednostajnie miłować się, tak jak należy się ludziom chrześciańskim; nie ma jeden drugiemu żadnego urągania i żadnych przymówek czynić, pod winą w zapisie dekretu komisarskiego. Przyjaźniejszymi dla kościoła wschodniego były rządy Kazimierza IV-go Jagielończyka, jak świadczą przywrócenia praw prawosławnym eparchii przemyskiej, wraz z zakazem obciążania parochów, wypędzania ich z parochij, wdzierania się szlachty w sądy duchowne. Król Kazimierz Jagielończyk r. 1469 wymienia te nadużycia, potwierdzając konstytucyą wielkiego księcia Witolda, wydaną dla wyznawców kościoła wschodniego na Litwie, Wołyniu i Podolu. Czyni to król ten na prośbę przemyskiego biskupa ruskiego Diwonki, dla kleru kościoła wschodniej dyecezyi przemyskiej, o tem w rękopiśmiennych zapiskach biblioteki kapitulnej w Przemyślu: Dobrzański „Krótka wiadomość histor. o rus. bisk. Przemyśla“ (Przemyślanin 1853). Szaraniewicz str. 53 pisze: Nie zawadzi wspomnieć, że równocześnie byli parochami przy cerkwi św. Jura w Drohobyczy, następując po sobie, Symeon, Hrycinko i znowu Symeon Terlecki, z których pierwszemu król Zygmunt I potwierdził r. 1508 dawny przywilej króla Władysława Jagiełły na łan pola od rzeki Pobuk do Tyśmienicy położonego, z prawem użytku surowicy z okna i z uwolnieniem od wszelkich danin „a solutione census, exactione stationum et dationum et a solutione szosowa, nisi pro expeditione bellica“. Oblata in protocollo libri fundorum civitatis Drohobycz t. 25 p. 1–9. Jak przeciw autentyczności przywileju Władysława Jagiełły z r. 1407, potwierdzającego władyctwu przemyskiemu posiadanie rozległych dóbr ziemskich, znajdującego się w transumpcie we wspomnionym dokumencie Zygmunta I-go z r. 1536, podniósł poważny głos ks. kanonik Pietruszewicz w historycznym zborniku, tomie 3, przyp. 5, tak też i ów przywilej Władysława Jagiełły, wydany dla cerkwi św. Jerzego w Drohobyczy, przytoczony w dokumencie Zygmunta I-go z r. 1508, zdaje się nam być nieautentycznym. Zygmunt I potwierdził tedy nieautentyczne przywileje, będąc powolnym tak dla Laurentego Terleckiego, władyki przemyskiego, jako i dla Sieńka czyli Szymona Terleckiego, parocha przy cerkwi św. Jerzego w Drohobyczy. Bądź co bądź stan tych beneficyów, stosownie do udzielonego potwierdzenia przywilejów, chociaż podrobionych, tem samem stawał się prawomocnym. Parafią tą zawiadują miejscowi oo. bazylianie. Klasztor tychże w Drohobyczy pod wezwaniem św. Trójcy jest najnowszym w całej przemyskiej dyecezyi, wybudowany w 1774 roku (dla przesiedlenia zakonników z kilku innych klasztorów) na Ortyńskiego jurydyce Jaworszczyzna. Dekretem z 5 lipca 1794 r. oddano zakonnikom wszystkie drohobyckie parochie. Rusini kupili klasztor pokarmelicki i dali zakonnikom na parochialne mieszkanie. W Drohobyczy jest wyższe gimnazyum realne „Franciszka Józefa“, założone przez gminę król. wol. miasta Drohobycza na pamiątkę szczęśliwego ocalenia Jego Cesarskiej Apostolskiej Mości w r. 1852. Zostało na mocy rozporządzenia ministerstwa oświaty d. 1 września 1858 r. jako zakład publiczny otworzone. W skutek rozporządzenia z dnia 3 marca 1858 zasczycone imieniem: Gimnazyum „Franciszka Józefa“; na życzenie gminy zostało rozporządzeniem ministerstwa oświaty z d. 26 listopada 1865 roku przeistoczone na gimnazyum realne, a postanowieniem z d. 3 sierpnia 1874 na gimnazyum państwowe zamienione. Gremium profesorów składa się z dyrektora, 8 profesorów, 6 nauczycieli, 4 zastępców i 8 nauczycieli nadzwyczajnych. Na rok szkolny 1880 zapisało się do tego gimnazyum 330 uczniów. Rada szkolna okręg. składa się ze starosty powiatowego jako prezesa, po jednym zastępcy wyznań: rzyms. kat., gr. kat., ewang., izrael., po jednym delegacie z rad powiat. drohobyckiej i turczańskiej i z reprezentanta zawodu nauczycielskiego; zastępcę przewodniczącego wybierają członkowie z pośród swego grona bezwzględną większością głosów. Pod tę radę szkol. okręgu należy w samym Drohobyczu 3 szkoły elementarne, mianowicie: a) 4-ro klasowa etatowa męzka w klasztorze oo. bazylianów z 5 nauczycielami duchownymi i 3-ma nauczycielami świeckiemi, b) 4-ro klasowa męzka o 7 nauczycielach i c) 5-cio klasowa etatowa żeńska o 12 nauczycielkach, nauczycielu kierującym i katechetach, których obowiązki pełni miejscowe duchowieństwo. Kasa oszczędności w Drohobyczu, założona przez gminę miasta Drohobycza pod gwarancyą tejże, na mocy upoważnienia ministerstwa spraw wewnętrznych z 17 czerwca 1872. Fundusz pożyczkowy dla przemysłowców i rękodzielników w Drohobyczu, założony przez gminę miasta Drohobycza, zatwierdzony rozporządzeniem namiestnictwa z 18 maja 1860 r. Cel: [ 154 ]udzielanie pożyczek zubożałym rzemieślnikom. Majątek zakładowy 11.707 zł. Odsetki przyłączają się corocznie do kapitału zakładowego. Szpital powszechny w Drohobyczu założony przez gminę miejską w roku 1831 na 80 łóżek. Dochód w r. 1879 6469 złr. Szpital izraelicki w Drohobyczu założony przez gminę izraelicką w r. 1860 dla ubogich izraelitów na 18 łóżek. Wydatki pokrywają się z dobrowolnych składek. Dochód z 1879 roku 1669 zł. w. a. Dom ubogich starców w Drohobyczu założony na mocy przywilejów królów polskich z r. 1581 i 1634; cel: zaopatrzenie 6 ubogich. Majątek zakładowy 2450 złr. w obligacyach, 100 zł 80 cent. w kapitałach prywatnych. Roku 1879 roczny dochód 170 zł 21 cent. w. a. Przełożony proboszcz miejscowy. Fundusz „Arcyksiężniczki Gizeli“ w Drohobyczu, założony w 1873 roku przez gminę miasta Drohobycza z jej funduszów, zatwierdzony reskryptem namiestnictwa z 30 kwietnia 1876 roku, na uwiecznienie pamiątki dnia zaślubin arcyks. Gizeli. Cel: uposażenie co rok w dniu 20 kwietnia jednej ubogiej dziewczyny w Drohobyczu urodzonej, 17 rok życia liczącej, bez różnicy wyznania. Majątek zakładowy stanowi obligacya indeminizacyjna na 1000 złr. Roczne odsetki po odtrąceniu podatku dochodowego, wynoszą jako premia 47 złr. 84 cent. w. a. Fundusz inwalidów w Drohobyczu założony przez miasto Drohobycz z powodu uroczystości urodzin cesarza austr., potwierdzony rozporządzeniem namiestnictwa w 1864 roku. Majątek zakładowy 300 złr. Dochód z 1879 roku 14 zł. 17 i pół cent, w. a. D. ma 7 przedmieść: Zwarycz, Zawiczna, Zagrody miejskie, Wójtowska góra, Zadworna, Plebania i Lisznia. Był niegdyś starostwem polskiem. Piękny starożytny w gotyckim stylu zbudowany kościół i schludny gmach miejski zdobią to porządne i nader zamożne miasto, którego założenie sięga najdawniejszych czasów. Podług podania niegdyś “Byczem“ zwane, było od Tatarów spalone, poczem mieszkańcy nową osadę odbudowawszy, takową „Druhy-Bycz“ przezwali, odkąd też ta nazwa nieco zmieniona pozostała. Jarmarki na bydło w D. się odbywające, są bardzo sławne. Opis Drohobycza i okolic, napisany przez Józefę Dobieszewską, pomieściły Kłosy, t. 16. N. 289, 298. Florę okolic D. badali prof. E. Hückel i Emeryk Turczyński. Czyt. prócz tego: Ressig Ign. I. „Dissertatio inaug. medica, sistens brevem expositionem aquarum mineralium regni Galiciae“, Vindob. 1827. Torosiewicz T. „Analyse der Drohobyczer-Bolechower und Starosoler-Salzsoolen-Mutterlaugen“ (Buchner's Repertorium für die Pharmacie, 1830 r.).

Powiat drohobycki, graniczy na płn. z pow. samborskim i rudeckim, na wsch. z pow. żydaczowskim i stryjskim, na płd. z pow. stryjskim i turczańskim, na zach. z pow. turczańskim, staromiejskim i samborskim. Pod względem obszaru zajmuje jedenaste miejsce w Galicyi, liczy bowiem 1.418·52 kil. kw. (25·76 mil kw.). Cały powiat leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem jego dopływów od prawego brzegu, a mianowicie: Bystrzycy, Letnianki, Kłodnicy i Stryja. Dniestr sam tworzy na małej przestrzeni w stronie płn.-wsch. granicę między pow. drohobyckim a rudeckim. Bystrzyca tyśmienicka należy do pow. początkiem biegu górnego i cząstką biegu dolnego. Wypływa ona w zachodniej stronie pow. w obrębie gm. Bystrzycy, płynie w kierunku północno-zachodnim do Smolny, stąd w kierunku północno-wschodnim do Załokcia a płn. do Podbuża: poniżej Podbuża wchodzi do pow. samborskiego, zataczając się tam zrazu na. płn.-wsch., a od Oziminy na wsch. wchodzi znowu do pow. drohobyckiego w obrębie gm. Hruszów, płynie na płn.-wsch. przez Tynów a poniżej Tynowa wchodzi do pow. rudeckiego i wpada do Dniestru w Terszakowie. Przeważna część wód powiatu uchodzi do Bystrzycy. Ważniejsze jej dopływy są: od praw. brz.: Opaka (z dopływami od praw. brz. Borysławski potok, Zworecz i Klutkawka) i Tyśmienica. Tyśmienica wypływa w płd. zach. stronie powiatu i płynie w kierunkn płn. zach. do Mraźnicy a stąd na płn. wsch. prawie przez sam środek powiatu przez Borysław, Hubicze, Drohobycz, Michałowice, Wróblowice, a w Terszakowie uchodzi do Dniestru. Przyjmuje ona od praw. brz. potoki: Loszeny, Wisznica, Słonica, (z Dubicą od lew. brz.), Lutyczyna; od lew. brz. Ratoczyna (z Czeczą od lew. brz), Bar (utworzony z potoków: Hryszcze, Radyczów i Szumówka z Tarnawką) i Trudnica (z potokami Broniczary i Niedzwiedzińska od pra. brz.). Letnianka wypływa w płd. wsch. stronie powiatu, w lesie Letynka, i płynie w kierunku płn. do Medenic; stąd skręca na płn. wsch. a poniżej Horucka uchodzi do Dniestru. Zasilają ją dość liczne strugi, z których najważniejszy potok Korośnica, uchodzący w Horucku od prawego brzegu. Kłodnica bierze początek w płd. części pow. w lesie Jedlina, płynie w kierunku płn. wsch. do Dobrohostowa, przyjmuje na tej przestrzeni od lew. brz. potok Żałobny, następnie skręca na płd. wsch., w Ulicznie przybiera nazwę Uliczanki i kierunek płn. ws., po krótkim biegu opuszcza granice powiatu i wchodzi do pow. stryjskiego. Tutaj przyjmuje w Hołobutowie od prawego brzegu Kłodnicę, utworzoną w pow. stryjskim z potoków Szypilski i Niedżwiadek, a złączone te potoki płyną odtąd pod wspólną nazwą Kłodnicy w kierunku płn. zach. przez pow. stryjski; następnie na granicy pow. drohobyckiego (gminy [ 155 ]Brigidau) a stryjskiego, to znowu przez pow. stryjski. W obrębie gminy Bilcze wchodzi Kłodnica do pow. drohobyckiego i płynie pod nazwą Niezachówki na płn. popod zach. krawędź lasu bilczeskiego, potem wzdłuż granicy powiatu a w obrębie gminy Radelicz opuszcza powiat, wchodzi do pow. żydaczowskiego i po króciutkim tamże biegu wpada do Dniestru. W dolnym swym biegu przyjmuje Kłodnica w pow. drohobyckim od lew. brzegu potoki: Kropiwnik, Moszowa i Krynica. Stryj wchodzi do płd. kończyny powiatu od zach. w obrębie gminy Lastówki i płynąc krętym biegiem wsch. aż do Kropiwnika nowego, a płd. wsch. do Dołhego, opuszcza pow. poniżej tej gminy. Od praw. brz. przyjmuje Stryj w obrebie pow. potoki: Mielniczny, Bukowice, Smerekowaty, Rybnik (z licznemi dopływami, między któremi potok Maniawski od prawego brzegu najznaczniejszy) i Lasny; z lewego brzegu uchodzą do Stryja: Schodnica, Pereprostyna, Szczepnik i Stynawka, uchodząca za granicą powiatu (z dopływami: potok Ropiany od lew., a Długi od prawego brzegu). Południowo-zachodnią połowę powiatu zajmuje Beskid lesisty; na południe i połud. wsch. zniżają się góry stopniowo, przechodzą w podgórza a nakoniec w szeroką dolinę, rozłożoną nad Bystrzycą, Tyśmienicą, Dniestrem, Letnianką i Niezachówką. Najwyższe góry wznoszą się na prawym brzegu Stryja, w płd. kończynie powiatu, która sią wcisnęła klinem między powiaty stryjski a turczański. Na samem płd. rozłożył się tu las Czerna góra ze szczytami: Wysoki Wierch (1177 m.), Mała Szebela (1170 m.) na granicy pow. turczańskiego, a Stara Szebela (1220 m.) na płd. i Czerna góra (1230 m.) na zach. na granicy pow stryjskiego. Dalej ku półn. zniżają się góry ku dolinie Stryja. Na prawym brzegu potoku Majdańskiego wznosi się Połoninka w Serednym lesie do 1041 m., na płn. od niej Szczawina do 1020 m., dalej na płn. Kruhla do 1029 m., Horodok i Dołhe do 889 m. Na wschód od tych gór wznoszą się na samej granicy pow. stryjskiego: Widnoha (1123 m.), na. płn. od niej Szeroki Werch (1181 m.), a dalej na płn. Megolina. Na lewym brzegu pot. Majdańskiego dochodzi Pliszka góra w lesie t. n. 1096 m., na płn. zachód od niej Pohar 1123 m., Dziłok góra w lesie t. n. 970 m.; na przestrzeni zaś między Rybnikiem a Stryjem wznoszą się wzdłuż granicy pow. turczańskiego: Wieża, Jaworinka, Merehwiada, Bukowska (1001 m.), Kiczerka (791 m.) i Kruszki a na wschód od nich Sparoska (858 m.), Jaworzyńskie (838 m.) i Smerekowaty (711 m.). Na lewym brzegu Stryja rozróżniamy od zachod. granicy powiatu ku wschodniej następujące wyniosłości: Na Ługach (716 m.), Kruhła (788 m.), Na bahnach (742 m.), Buczkowice (826 m.), Solnice (727 m.), Szczerbyn (824 m.), Nadhraniczny (810 m.), Bystra (840 m.), Perespa (752 m), Kiczera, Huta (709 m.), Pohary ze szczytem 629 m. wys.; dalej między Schodnicą a Pereprostyną: Na bani (737 m.), Mielniczna (823 m.) i na samej granicy Masłowec (835 m.); następnie między Peroprostyną a Szczepnikiem: Góra brygowa (791 m.) i na płn. wsch. od niej Tołsta (884 m.) na samej granicy. Na płn. od tych gór wznoszą się we wschodniej połowie powiatu, między Tyśmienicą a granicą powiatu stryjskiego i żydaczowskiego, wyniosłości zniżające się coraz bardziej ku płn. Między potokiem Rypianym a Stynawką wznosi się Cinchowy dział (942 m.), na płd. od niego ciągnie się Długi Garb ze szczytem 861 m. wys., a ponad prawym brzegiem Stynawki graniczne góry: Spiczynów (822 m.), Równa góra (766 m.) i Pohar (719 m.), wzdłuż lew. brz. Stynawki wznoszą się od płn. ku płd.-wsch.: Popoweska góra (818 m.); Belejów (775 m.), Kniażka góra (723 m., Bahnyna (634 m.). Między Tyśmienicą a Loszenym rozłożylo się pasmo Dział Werch ze szczytami 819 i 780 m. wys.; między Loszenym a Wisznicą wznosi się Babina góra na płn. zach. od Truskawca do 405 m. a. na płn. zach. od niej opada Malwiniczhora do 398 m. W płd. wsch. stronie pow. nareszcie wznoszą się na prawym brzegu Jackowa: Kalinowiec (483 m.), na wsch. od niego Uliczno (407 m.), a dalej na wsch., na granicy: Chaszcze opadajęce do 363 m. Między Jackowem a Bystrą dochodzi Kiczera 408 m., a na płn. od niej zniża się Kiczerka do 378 m.; na lew. brz. Kłodnicy, między Stebnikiem a Dobrohostowem dochodzi Łysa 388 m., a na wsch. od niej spada Pusta hora nad Lutyczyną do 332 m. Dalej na płn. wsch. wznosi się jeszcze Hoher Weg w Brigidau do 317 m. a na płn. od niego Jedlina do 317 m.; reszta zaś obszaru opada znacznie poniżej 300 metrów. W drugiej połowie powiatu, na zach. od Tyśmienicy położonej, rozróżniamy na praw. brz. Tyśmienicy od płd. ku płn.: Mały Baziów (774 m.), Wielki Baziów, krótkie pasmo Chaszczowaty ze szczytem 696 m. wys., Buchowy dział ze szczytami 688 i 680 m. wysokimi, Swirczyk (631 m.), Kadubrowa (677 m.), Horodyszcze (646 m.), Ratoczyna (720 m.), Kamionka (412 m.). Dalej na płn. opadają wyniosłości poniżej 400 m. Między Radyczowem a Tarnawką dochodzi Bodnarka już tylko 376 m., między Radyczowem a Hryszczem opada Wysoka góra do 342 m. a na płn. wsch. od niej Dubiena na praw. brz. pot. Niedzwiedzińska do 348 m. Reszta obszaru opada także znacznie poniżej 300 metrów i przechodzi w równinę płn. wschod. W zachodniej kończynie powiatu towarzyszą [ 156 ]jeszcze znaczniejsze wyniosłości lewemu i prawemu brzegowi Bystrzycy tyśmienickiej, wymienione juz przy opisie tego strumienia (t. I str. 514); z zach. granicy powiatu zaś zasługują prócz tego na wzmiankę: Jalina (786 m.), Małowienka (858 m.), Woronienka (810 m.) na płn. od Jalinki, Terebuch (525 m.) na zach. od Rubanego, Wołczyny (528 m.) między Bystrzycą a Stronawką, Mahello (Horby, 389 m.) na praw. brz. Stupianki wielkiej a nakoniec Nad Kinskim (362 m.) i Tołoka (355 m.) między potokami Broniczary a Niedzwiedzińska. W nizinach powiatu potrzebna koniecznie regulacya Bystrzycy, Tyśmienicy i Dniestru, celem osuszenia zabagnionych tamże łąk i gruntów. Dotychczas nie przedsięwzięto w tym kierunku żadnych robót. Obecnie dopiero zamierzono przystąpić do osuszenia błot czyli moczarów, znajdujących się w nizinie między Dniestrem a Tyśmienicą. Przestrzeń potrzebująca osuszenia zajmuje około 30 kil. kw. Roboty około osuszenia tej przestrzeni przeprowadzonoby jedynie wtenczas radykalnie, gdyby, oprócz urządzenia całego systematu rowów, usypano zarazem wał wzdłuż biegu Tyśmienicy, której poziom jest wyższym od rzeczonej niziny a przeto przy każdem wezbraniu wód zalewa. Skoro jednakże robota taka dla swego ogromu przechodzi siły gmin bezpośrednio interesowanycn (Letnia, Medenice, Ugartsberg i Lipice), więc postanowiono naprzód przeprowadzić kanał główny otwarty, który ma się zaczynać przy wsi Ugartsberg a ciągnąć się równolegle z Tyśmienicą. Przy końcu kanału, przy ujściu do Tyśmienicy urządzona będzie śluza. W prostopadłym znów kierunku do powyższego kanału ma prowadzić rów odpływowy, wiodący do Letnianki, połączonej bezpośrednio z Dniestrem. Celem głównych tych kanałów będzie zapobieżenie rozlewowi wód po całej nizinie przy każdem wezbraniu Tyśmienicy a natomiast jak najrychlejsze spuszczenie tych wód opisanemi kanałami do Dniestru. Inne pożądane roboty będą wykonywane w miarę środków. Roli ornej, przeważnie żytniej, na płd. owsianej, posiada pow. 74.251 mr. (7933 posiadł, wię., 66318 posiadłości mniejszej); łąk i ogrodów 51.609 (7480 pos. więk., 44129 pos. mn.); pastwisk 31,704 (2274 pos. więk., 29,430 pos. mn.); lasu 74,536 (72.804 pos. więk., 1732 pos. mn.). Najrozleglejsze łąki i pastwiska ścielą się nad Tyśmienicą, Dniestrem i Bystrzycą; lasy najrozleglejsze w płd. stronie. Stan chowu bydła wynosi w ogólności wedle obliczeń z r. 1869 w okrągłych liczbach 89,000 sztuk. Na kil. kw. przypada sztuk 62, a 1 sztuka na 1 mk. W szczególności jest koni 15000, a więc 10 na kil. kw., a jeden na 6.2 mk.; bydła rogatego sztuk 50000, na kil. kw. sztuk 35 a sztuka na 1.9 mk.; owiec 9000, na kil. kw. 6, a sztuka na 10 mk.; nierogacizny 14,000, na kil. kw. 10, a sztuka na 7 mk. Uli było w 1869 r. 1392. Z kopalin zajmuje pierwsze miejsce nafta i wosk ziemny. Płodów tych dostarczają: Borysław, Mraźnica, Schodnica, Solec, Stebnik, Tustanowice, Truskawiec i Wolanka. Ślady nafty są prócz tego w Nahujowicach. Kopalnie soli istnieją w Drohobyczu i Stebniku; kopalnie żelaza w Majdanie. Liczne są źródła mineralne, z których wymieniamy źródła w Jasienicy solnej, Kołpcu, Nahujowicach, Popielach, Solcu, Tustanowicach, Ulicznie i sławnem miejscu kąpielowem w Truskawcu. Ludności jest 95.820 (47,439 męż., 48,381 kob.; prawie 17,000 miejskiej, przeszło 78,000 wiejskiej) a pod względem absolutnej liczby mieszkańców zajmuje powiat siódme miejsce w Galicyi. Na kil. kw. przypada głów 68 (na milę kw. 3720) a co do gęstości zaludnienia zajmuje powiat 45-te miejsce. Między ludnością jest 65,365 obrz. gr. kat., 11,496 obrz. rzym. kat., 4 orm. kat., 3 gr. dyzun., 9 orm. dyzun., 2041 wyzn. augsb., 1191 wyzn. helw., 15,711 izraelitów. Ludność ta jest osiedlona w 74 gminach (jednej miejskiej, Drohobyczu, a 73 wiejskich). Ilość obszarów dworskich czyni 65, przełożeństw obszarowych 20. Ogółem przeto jednostek administracyjnych 94. Ilość gmin katastralnych 64. Gmin mających do 25 dm. jest 2, od 26 do 50 dm. 7, od 51 do 100 dm. 14, od 101 do 200 dm. 24, od 201 do 300 dm. 14, od 301 do 400 dm. 9, od 401 do 500 dm. 2, wyżej 500 dm. 2. Gmin z ludnością wyżej 100 do 200 jest 4, gmin 4 z ludn. wyżej 200 do 300, gmin 3 z ludn. wyżej 300 do 400, gmin 7 z ludn. wyżej 400 do 500, gmin 23 z ludn. wyżej 500 do 1000, gmin 25 z ludn. wyżej 1000 do 2000 (Rychcice, Horucko, Gajeniźne, Nahujowice, Jasienica solna, Stebnik, Bilcze, Dobrohostów z Bystrą, Dobrowlany, Bronica, Podbuż, Dołhe, Lisznia, Opaka, Wróblowice, Popiele, Krynica, Rolów, Truskawiec, Michałowice, Bolechowce, Kropiwnik nowy, Śniatynka z Rakowcem, Brigidau, Wola Jakubowa); gmin 6 z ludn. wyżej 2000 do 3000 (Hruszów, Tustanowice, Uliczno, Orów, Medenice, Litynia); gmina jedna z ludn: wyżej 5000 (Borysław) i Drohobycz z ludn. 16,888. Przemysłem w ogólności zajmowało się według obliczeń z r. 1869 osób 3958, licząc w to przedsiębierców, robotników i nadzorców. Tartaki parowe istnieją w Podbużu, Rybniku i Schodnicy; tartaki wodne w Kropiwniku nowym, Modryczu, Mraźnicy, Popielach i Ulicznie; cegielnie pospolite w Borysławiu, Hubiczu, Letni, Monasterze i Podbużu; młyn amerykanski w Rychcicach. Wyrobów tkackich dostarczają: Bilcze, Dobrowlany, Gaje niżne i Litynia. Tkactwo rozwinęło się na większe [ 157 ]rozmiary w Rychcicach, garbarstwo w Drohobyczu. Mydlarnie są w Borysławiu i Drohobyczu, fabryki chemikaliów w Borysławiu i Drohobyczu, olejarnia w Drohobyczu, rafinerye nafty w Borysławiu, Drohobyczu, Hubiczu, Modryczu i Popielach, fabryki stearyny w Borysławiu, Drohobyczu i Mraźnicy. Browary pospolite są w Drohobyczu, Medenicach i Zalesiu, destylarnie spirytusu w Drohobyczu i Hubiczu, miodosytnia w Borysławiu. Dróg rządowych jest w powiecie 35,975 kil., dróg powiatowych 28.041 kil., gminnych 840.958 kil., razem 904,974 kil. Na 100 kil. kw. przestrzeni przypada zatem dróg rządowych 2,536, powiatowych 1,977 a gminnych 59,284, razem 63,797 kil. Kolej żelazna naddniestrzańska wchodzi do powiatu w stronie płn. w obrębie gminy Dobrowlan (st. kol.), idzie przez Rychcice i Hyrawkę na płd. do Drohobycza (st. kol.) a stąd na płd. wsch. przez Gaje wyżne (st. kol.) do pow. stryjskiego (do Stryja, st. kol.). Prócz tego prowadzi linia boczna z Drohobycza na płd. zach. przez Hubicze do Borysławia. W tym samym prawie kierunku prowadzi także droga rządowa z Sambora na Drohobycz do Stryja. Prócz tego idzie gościniec z Drohobycza na płd. przez Solec do Truskawca z boczną linią do Modrycza, a drugi na płd. wsch. przez Kołpiec do Stebnika. Gościniec łączy także Stebnik i Truskawiec. Na płd. zach. idzie z Drohobycza gościniec do Tustanowic, drugi na Borysław, Mraźnicę i Schodnicę do Kropiwnika nowego, a na zach. nakoniec do Zalesia. Szkół ludowych jest w powiecie 50, liczba uczniów uczęszczających czyni 3,759. Na szkołę przypada 75 uczniów, jedna szkoła na 1920 mieszkańców, jeden uczeń na 25 mieszkańców, jedna szkoła na 1.4 gmin, a na 28 kil. kwadr. Wykształcenie członków zwierzchności gminnych w gminach wiejskich przedstawia się w następującym stosunku: na 73 wójtów umie czytać i pisać 13, nie umie 60; zaś na 79 przysiężnych umie czytać i pisać 4, nie umie 75. Sądów powiatowych jest w tym powiecie 3: w Drohobyczu, Medenicach i Podbużu, należących do sądu obwodowego w Samborze, a do sądu wyższego krajowego we Lwowie. Rzymsko-katolickich parafij jest 3: w Drohobyczu, Medenicach i Rychcicach, i 2 filialne kościoły: w Koenigsau filia do Medenic i w Podbużu expozytura parafii w Dublanach; wszystkie te parafie należą do dekanatu drohobyckiego dyecezyi przemyskiej. Grecko-katolickich parafij jest w tym powiecie 33, należących do dekanatu drohobyckiego dyecezyi przemyskiej: Bilcze, Bołochowce, Borysław, Wacowice, Wróblewice, Gaje, Horucko, Hubice, Delawa, Dobrowlany, Dobrohostów, Dołhe, Drohobycz, Kropiwnik nowy, Kropiwnik stary, Krynica, Letnia, Lisznia, Niedźwiedzia, Medenice, Michałowice, Modrycz, Orowe, Popiele, Rolów, Rybnik, Rabczyce, Stebnik, Schodnica, Truskawiec, Tustanowice, Ułyczno, Uniatycze. Dekanatu mokrzańskiego należy 9 probostw gr. kat.: Bronica, Hruszowa, Litynia, Nahujowice, Opaka, Podbuż, Tynów, Jakubowa wola i Jasienica solna. Wszystkie te parafie należą do dyecezyi przemyskiej. Górzyste położenie nie bardzo sprzyja rolnictwu. Przeciętny zbiór zboża i płodów rolniczych rocznie wynosi: Pszenicy 26,555 mec, żyta 148,544, jęczmienia 926,005, owsa 341,396, prosa 8,200, hreczki 25,187, bobu 1,000, grochu 2,000, soczewicy 556, wyki 26,376, ziemniaków 717,350, ściernianki 15000, buraków pastewnych 14,205 mec, kapusty 582,420 kóp główek, lnu 11,500 cetnarów, konopi 28,914 cetnarów, nasienia lnianego 2,890 mec, nasienia konopnego 20,415 mec, nasienia rzepaku 10,500 mec, nasienia koniczyny 2,690 cetnarów, oleju lnianego 58 cetn., oleju rzepakowego 17 cetnar., chmielu 43 cetnary, słomy 789,049 cetn., siana 888,022 cetn., koniczyny i innych traw pastewnych 65,700 cetn., owoców 23,500 mec, miodu 96 cetn., wosku 36 cetn., mleka 185,620 wiader, masła 21,498 cetn., sera 4,032 cetn., wełny owczej 212 cetn., drzewa opałowego twardego 8,000 sążni, drzewa opałowego miękkiego 6,000 sążni, drzewa materyałowego 115,380 sześć. stóp, węgla drzewnego 24,000 mec. Historyczne i archeologiczne wspomnienia i pamiątki są opisane przy każdej miejscowości zosobna. Kasy pozyczkowe są w powiecie drohobyckim w następujących gminach: Bolechowce, Brygidau, Dołhe ad Medyń, Dobrohostów, Dobrowlany, Gaje niżne, Gaje wyżne, Jasienica, Josefsberg, Kropiwnik nowy, Kropiwnik stary, Koenigsau, Litynia, Letnia, Modrycz, Michałowice, Monaster lisz., Nahujowice, Neudorf, Opaka, Opary, Popiele, Raniowice, Rabczyce, Rolów, Rychcice, Solec, Stebnik, Stanyla, Słońsko, Sniatynka, Starawieś, Tustanowice, Tustanowice szl., Truskawiec, Wacowice, Wróblowice, tudzież Załokieć. B. R.

Zobacz też

• Drogobicz