Umtsetfosisekelo WeRiphabhuliki YaseNingizimu Afrika/Sehluko 4

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Umtsetfosisekelo WeRiphabhuliki YaseNingizimu Afrika  (1996) 
Sehluko 4: IPhalamende

42. Kubunjwa kwePhalamende
1. IPhalamende ibunjwe -
a. Sigungu saVelonkhe; kanye
b. neMkhandlu waVelonkhe weTifundza.
2. Sigungu saVelonkhe neMkhandlu waVelonkhe weTifundza sifaka sandla eluhlelweni lwekushaya umtsetfo ngendlela lebekwe kuMtsetfosisekelo
3. Sigungu saVelonkhe sikhetselwe kumela bantfu nekucinisekisa hulumende webantfu ngaphasi kweMtsetfosisekelo. Sikwenta loku ngekukhetsa Mengameli, ngekuniketa sive sonkhe inkhundla kutsi sicubungule tindzaba, ngekubeka imitsetfo nangekubukisisa nekwelusa tento teSigungu lesengamele.
4. Umkhandlu weTifundza umela tifundza kuze ucinisekise kutsi timfuno tetifundza tiyanakekelwa emkhakheni wahulumende wavelonkhe. Kwenta loku ikakhulukati ngekufaka sandla ekushayeni kwemtsetfo kuvelonkhe nangekuniketa sive sonkhe inkhundla kutsi sicubungule tindzaba letitsintsa tifundza.
5. Mengameli angabita iPhalamende kutsi ite emhlanganweni longaketayeleki nganoma ngusiphi sikhatsi kutewuchuba umsebenti welikhetselo.
6. Indzawo yekuhlanganela kwePhalamende kuseKapa, kepha uMtsetfo wePhalamende lobekwe ngekulandzela tigaba 76(1) na-(5), ungabeka lenye indzawo kutsi kube yekuhlanganela iPhalamende.

43. Ligunya lekushaya umtsetfo weRiphabhulikhi
1. ERiphabhulikhi, ligunya lekushaya umtsetfo –
a. wemkhakha wahulumende wavelonkhe liniketwe iPhalamende njengoba kumiswe esigabeni 44
b. wemkhakha wahulumende wesifundza liniketwe tishayamtsetfo tesifundza, njengoba kumiswe esigabeni 104; kantsi
c. wemkhakha wahulumende wasekhaya liniketwe imikhandlu yaboMasipala, njengoba kumiswe esigabeni 156.

44. Ligunya lekushaya umtsetfo wavelonkhe
1. Ligunya lekushaya umtsetfo wavelonkhe njengoba liniketwe yiPhalamende -
a. linika Sigungu saVelonkhe emandla -
i. ekuchibiyela uMtsetfosisekelo;
ii. ekushaya umtsetfo lophatselene nanoma yini, lokufaka neludzaba loluwela kuleyo migudvu yemisebenti lehleliswe kuShejuli 4, kepha lokungafaki ekhatsi, ngaphasi kwembandzela wesigatjana (2), ludzaba loluwela kuleyo migudvu yemisebenti lehleliswe kuShejuli 5; kanye
iii. nekuniketa nganoma nguwaphi emandla awo ekushaya umtsetfo, ngaphandle kwemandla ekuchibiyela uMtsetfosisekelo, kunoma ngumuphi umtimba wekushaya umtsetfo kulomunye umkhakha wahulumende; futsi
b. linika Umkhandlu weTifundza emandla -
i. ekufaka sandla ekuchitjiyelweni kweMtsetfosisekelo ngekulandzela sigaba 74;
ii. ekushaya umtsetfo, ngekulandzela sigaba 76, lophatselene nanoma nguluphi ludzaba loluwela kuleyo migudvu yemisebenti lehleliswe kuShejuli 4, kanye nanoma nguluphi lolunye ludzaba ngekuyalela kweMtsetfosisekelo lokumele ushaywe ngekulandzela sigaba 76; kanye
iii. nekucubungula, ngekulandzela sigaba 75, nanoma ngumuphi lomunye umtsetfo loshaywe Sigungu saVelonkhe.
2. IPhalamende ingangenela, ngekushaya umtsetfo ngekulandzela sigaba 76(1), eludzabeni loluwela kuleyo migudvu yemisebenti lehleliswe kuShejuli 5, uma ngabe kudzingekile -
a. kutewugcina kuphepha eveni lonkhe;
b. kutewugcina lubumbano kutemnotfo;
c. kutewugcina emazinga lafanelekile eveni lonkhe;
d. kutewusungula emazingancanti lafunekako uma kwetfulwa imisebenti; noma
e. kutewuvimbela tento letingakalungi letitsetfwe sifundza letikhinyabeta lesinye sifundza noma live lonkhana.
3. Umtsetfo lophatselene neludzaba lolubonakala lusidzingo, noma lolusondzelene ngandlela-tsite, ekusetjentisweni kwemandla ngalokusezingeni leliphakeme lokuphatselene neludzaba loluhleliswe kuShejuli 4, ngato tonkhe tinhloso, ngumtsetfo lophatselene nako konkhe lokuhleliswe kuShejuli 4.
4. Uma isebentisa ligunya layo lekushaya umtsetfo, iPhalamende iboshwa kuphela nguMtsetfosisekelo, futsi kumele yente umsebenti wayo ngekulandzela tilinganiso teMtsetfosisekelo.

45. Imitsetfomgomo lehlanganyelwe netibopho kanye nemakomiti lahlanganyelwe
1. Sigungu saVelonkhe neMkhandlu waVelonkhe weTifundza kumele ubeke likomidi lelihlanganyelwe lelingabeka imitsetfomgomo netibopho letiphatselene nemisebenti yayo lehlanganyelwe, lokufaka imitsetfomgomo netibopho -
a. tekusungula tinchubo tekuhlelembisa kushaywa kwemtsetfo, lokufaka ekhatsi kubekwa kwesikhatsi lekufanele kutsi sinyatselo noma siphi sicedvwe ngaso kuleyo nchubo;
b. tekusungula emakomiti lahlanganyelwe labunjwe ngemalunga lavela esiGungwini saVelonkhe naseMkhandlwini waVelonkhe weTifundza ekubuka nekubika ngeMitsetfosivivinyo lebukelelwe ngekwetigaba 74 na-75 lemukiswe kulawo makomiti;
c. tekusungula likomidi lelihlanganyelwe lekubuyeketa uMtsetfosisekelo lokungenani kanye ngemnyaka; kanye
netekulawula inchubo nemisebenti -
i. yelikomidi lelihlanganyelwe lemitsetfomgomo netibopho;
ii. yelikomidi lekuLamula;
iii. likomidi lekubuyeketa umtsetfosisekelo; kanye
iv. nanoma nguwaphi emakomiti lahlanganyelwe lasukunyiswe ngekulandzela indzima(b).
2. Emalunga eKhabhinethi, emalunga eSigungu saVelonkhe netitfunywa teMkhandlu waVelonkhe weTifundza banemalungelomvume nekuvikeleka lokufanako embi kwekomiti lenhlanganyelwe yeSigungu saVelonkhe neMkhandlu waVelonkhe weTifundza.

Sigungu saVelonkhe

46. Kubunjwa nekukhetfwa
1. Sigungu saVelonkhe sakhiwe ngemalunga langekho ngaphasi kwe-350 futsi angabi ngetulu kwe-400 langulabasikati nalabadvuna labakhetfwe njengemalunga ngekulandzela luhlelo lwelukhetfo -
a. lolumiswe ngumtsetfo wavelonkhe;
b. lolwesekelwe eluhlwini lolwetayelekile lwavelonkhe lwebavoti;
c. lolubeka buncane beminyaka yekuvota lobu-18; futsi
d. loluholela, jikelele, kumiphumela yekumelwa ngelinani lekuvotelwa kwelicembu letembusave.
2. Umtsetfo wePhalamende kumele umise indlela yekubeka linani lemalunga eSigungu saVelonkhe.

[Ngekwesigatjana (1) seMtsetfo wesichibiyelo seLishumi seMtsetfosisekelo wanga-2003 nangekwesi-gabaseMtsetfo weSichibiyelo seLishumi neSihlanu seMtsetfosisekelo wanga-2008]

47. Bulunga
1. Tonkhe takhamuti letivumelekile kutsi tivotele Sigungu saVelonkhe tamukelekile kutsi tibe lilunga leSigungu, ngaphandle -
a. kwanoma ngubani locashwe esikhundleni, noma losebentela, 34 ngaphasi kwembuso futsi abe aholelwa ngaloko kucashwa, ngaphandle –
i. kwaMengameli, liSekela laMengameli, tiNdvuna teMbuso nemaSekela etiNdvuna teMbuso;
ii. kwanoma ngutiphi tiphatsimandla lapho imisebenti yato ihambelana neyemalunga eSigungu, futsi lemiswe njengalehambelanako ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe;
b. kwetitfunywa letingesuswa teMkhandlu waVelonkhe weTifundza noma emalunga esishayamtsetfo sesifundza noma eMkhandlu waMasipala;
c. kwebantfu labangakabuyiselwa emalungelomvume abo ngekwemtsetfo ngesizatfu sekutsi banetikweleti;
d. kwanoma ngumuphi umuntfu lotfolwe yinkantolo yeRiphabhulikhi kutsi akakaphili kahle engcondvweni; noma
e. kwanoma ngubani lokutse, ngemuva kwekucala kwekusebenta kwalesigaba, watfolwa anelicala waniketwa sigwebo setinyanga letingetulu kwa-12 ejele ngaphandle kwekunikwa lilungelo lekutsi akhiphe inhlawulo, noma eRiphabhulikhi, noma ngaphandle kweRiphabhulikhi uma ngabe lesento lesakha lelicala besingatsatfwa njengelicala eRiphabhulikhi, kepha kute umuntfu lokungatsiwa ugwetjiwe uma kusengakancunywa kwendluliselwa kwelicala yinkantolo lephakeme noma sigwebo sisengakancunywa ngulenkantolo, noma kusengakaniketwa sigwebo, noma sikhatsi sekwendlulisela licala enkantolo lephakeme sesiphelile, kwemukwa lemvume ngekulandzela lendzima kuphela ngemuva kweminyaka lesihlanu kuphele lesigwebo.
2. Umuntfu longakemukeleki kuba lilunga leSigungu saVelonkhe ngekwetigatjana (1)(a) noma (b) angamela lukhetfo lweSigungu, ngaphasi kwemibandzela yetilinganiso nobe imikhawulo lemiswe ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe.
3. Umuntfu ulahlekelwa bulunga beSigungu saVelonkhe uma ngabe lowo muntfu;
a. angasemukeleki kuba lilunga;
b. angekho esiGungwini ngaphandle kwemvume ngaphasi kwetimo lapho khona imitsetfomgomo netibopho teSigungu kumisa kutsi umuntfu longekho utawulahlekelwa bulunga; noma
c. ayekela kuba lilunga lelicembu lelimkhetsile lowo muntfu njengelilunga leSigungu.

[Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 2 seMtsetfo weLishumi wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2003, nangesigaba 2 seMtsetfo weSichibiyelo weLishumi nesihlanu weMtsetfosisekelo wanga-2008.]Nangekwesigaba 1 seMtsetfo weLishumi neSihlanu wekuChitjiyelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2008]

4. Tikhala esiGungwini saVelonkhe kumele tigcwaliswe ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe.

48. Kufunga noma kuvuma ngekutibopha
Ngembi kwekutsi emalunga eSigungu saVelonkhe acale kwenta imisebenti yawo esiGungwini kumele afunge noma avume ngekutibopha kutsi atawetsembeka kuRiphabhulikhi nekutsi atawutfobela uMtsetfosisekelo, ngekulandzela iShejuli 2.

49. Budze besikhatsi sekusebenta kwesigungu saVelonkhe
1. Sigungu saVelonkhe sikhetfwa kutsi sisebente iminyaka lesihlanu.
2. Uma ngabe Sigungu saVelonkhe sihlakatwa ngekulandzela sigaba 50, noma uma kuphela sikhatsi saso sekusebenta, Mengameli, ngekwesimemetelo semtsetfo, kumele abite futsi amise emalanga elukhetfo, lekumele lubanjwe kungakapheli emalanga lange–90 ngemuva kwekuhlakateka kweSigungu noma ngemuva kwekuphela kwesikhatsi sekusebenta. Simemetelo semtsetfo sekubita nekumisa emalanga elukhetfo singakhishwa ngembi noma ngemuva kwekuphela kwesikhatsi sekusebenta kweSigungu saVelonkhe.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 1 seMtsetfo weSihlanu wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1999.]

3. Uma ngabe imiphumela yelukhetfo lweSigungu saVelonkhe ayikaniketwa ngesikhatsi lesibekwe esigabeni 190, noma uma ngabe lukhetfo lubekwe eceleni yinkantolo, Mengameli ngesimemetelo semtsetfo, kumele abite futsi amise emalanga elukhetfo lolunye, lekumele lubanjwe kungakapheli emalanga lange-90 ngemuva kwekuphela kwaleso sikhatsi noma ngemuva kwelilanga lekwabekwa ngalo eceleni lolukhetfo.
4. Sigungu saVelonkhe sitawuchubeka kuba nemandla ekusebenta kusukukela ngesikhatsi sihlakateka noma ngesikhatsi siphelelwa sikhatsi sekusebenta kuze kube lilanga ngembi kwelilanga lekucala lekuvotela lukhetfo lweSigungu lesilandzelako.

50. Kuhlakateka kwesigungu saVelonkhe kungakapheli sikhatsi saso sekusebenta
1. Mengameli kumele ahlakate Sigungu saVelonkhe uma ngabe –
a. Sigungu sitsatse sincumo sekuhlakateka ngelivoti lelesekelwa linyenti lemalunga aso; futsi
b. iminyaka lemitsatfu seyendlulile kusukela Sigungu sakhetfwa.
2. LiBamba laMengameli kumele lihlakate Sigungu saVelonkhe uma ngabe -
a. kunesikhala esikhundleni sekuba nguMengameli; futsi
b. Sigungu sehluleka kukhetsa Mengameli lomusha kungakapheli emalanga lange-30 ngemuva kwekuvela kwesikhala saMengameli.

51. Tikhatsi tekuhlangana nekuphumula
1. Ngemuva kwelukhetfo, kuhlangana kwekucala kweSigungu saVelonkhe kumele kwenteke ngesikhatsi nangelilanga lelincunywe nguSomajaji kepha kungakapheli emalanga la-14 ngemuva kwekuniketwa kwemiphumela yelukhetfo. Sigungu singancuma ngetikhatsi nebudze baletinye tikhatsi tekuhlangana kanye netikhatsi tekuphumula kwaso.

[Sigatjana (1) sivalwe ngesigaba 1 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

2. Mengameli angabita Sigungu saVelonkhe kutsi site emhlanganweni longaketayeleki nganoma ngusiphi sikhatsi kutewuchuba umsebenti welikhetselo.
3. Kuhlangana kweSigungu saVelonkhe kuvumelekile kuletinye tindzawo ngaphandle kwendzawo yePhalamende kuphela ngetizatfu tetimfuno temmango, tekuphepha noma kufaneleka, futsi uma ngabe loko kumisiwe kumitsetfomgomo nakunchubo yaleSigungu.

52. Somlomo kanye neLisekela laSomlomo
1. Emhlanganweni waso wekucala ngemuva kwelukhetfo lwaso, noma uma kunesidzingo sekugcwalisa sikhala, Sigungu saVelonkhe kumele sikhetse Somlomo kanye neliSekela laSomlomo emalungeni aso.
2. Somajaji kumele engamele lukhetfo lwaSomlomo, noma amise lelinye lijaji lelitakwenta loko. Somlomo wengamela lukhetfo lweliSekela laSomlomo.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 2 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

3. Inchubo lemiswe eNcenyeni A kuShejuli 3 isebenta elukhetfweni lwaSomlomo kanye neliSekela laSomlomo.
4. Sigungu saVelonkhe singakhipha Somlomo noma liSekela laSomlomo esikhundleni ngesincumo. Linyenti lemalunga eSigungu kumele libe khona ngesikhatsi kutsatfwa lesincumo.
5. Ngekulandzela imitsetfomgomo netibopho taso, Sigungu saVelonkhe singakhetsa letinye tiphatsimandla tekwengamela emalungeni aso kutewulekelela Somlomo neliSekela laSomlomo.

53. Tincumo
1. Ngaphandle uma ngabe uMtsetfosisekelo usho lokunye –
a. linyenti lemalunga eSigungu saVelonkhe kufanele libe khona ngembi kwekutsi kuvotelwe uMtsetfosivivinyo noma uMtsetfosivivinyo lochitjiyelwe;
b. lokungenani linyenti lakunye kulokutsatfu lemalunga kumele libe khona ngembi kwekutsi kuvotelwe noma nguluphi lolunye ludzaba lolusembi kweSigungu; futsi
c. yonkhe imibuto lesembi kweSigungu saVelonkhe incunywa ngebunyeti bemalunga lavotile.
2. Lilunga leSigungu saVelonkhe lelingusihlalo emhlanganweni weSigungu alinalo livoti letinkhulumiswano kepha -
a. kumele livotele kwenta sincumo uma kunelinani lemavoti lelilinganako kulelo nalelo cala lembuto; futsi
b. lingafaka livoti letinkhulumiswano uma ngabe umbuto kumele uncunywe ngekwesekelwa linani lemalunga lokungenani langulokubili kulokutsatfu kwelinani lemalunga eSigungu.

54. Emalungelo emalunga latsite eKhabhinethi nemaSekela etiNdvuna teMbuso esiGungwini saVelonkhe
Mengameli kanye nanoma nguliphi lilunga leKhabhinethi kanye nanoma nguliphi liSekela leNdvuna yeMbuso lelingesilo lilunga leSigungu saVelonkhe, ngaphasi kwemibandzela yemitsetfomgomo netibopho teSigungu, lingaba khona liphindze likhulume esiGungwini, kepha lingete lavota.

[Sigaba 54 sivalwe ngesigaba 3 seMtsetfo 34 wanga-2001.]

55. Emandla eSigungu saVelonkhe
1. Ekusebentiseni emandla aso ekushaya umtsetfo, Sigungu saVelonkhe -
a. singacubungula, sishaye, sichibiyele noma sicitse noma ngumuphi umtsetfo losembi kweSigungu; futsi
b. singasukumisa noma silungise umtsetfo ngaphandle kweMitsetfosivivinyo yetetimali.
2. Sigungu saVelonkhe kumele sente tindlela –
a. tekucinisekisa kutsi tonkhe tikhungo tembuso letengamele emkhakheni wahulumende wavelonkhe tinekutiphendvulela kuso; futsi
b. tekubeka liso -
i. ekusetjentisweni kwemandla avelonkhe ekwengamela, lokufaka kuphunyeleliswa kwemitsetfo; kanye
ii. nakunoma ngusiphi sikhungo sembuso.

56. Bufakazi noma imininingwane lesembi kweSigungu saVelonkhe
1. Sigungu saVelonkhe noma nguwaphi emakomiti aso –
a. singabita noma ngumuphi umuntfu kutsi atewuvela embi kwaso kutewuniketa bufakazi ngekubufungela noma ngekuvuma, noma kutsi aletse imiculu;
b. singafuna noma ngumuphi umuntfu noma sikhungo kutsi sitewubika kuso;
c. singaphocelela, ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe noma imitsetfomgomo netibopho, noma ngumuphi umuntfu noma sikhungo kutsi sihloniphe lokubitwa noma lesidzingo ngaphasi kwetigatjana(a) noma (b); futsi
d. singemukela tikhalo, kubekwa kweluvo noma tetfulo lokuvela kunoma ngumuphi umuntfu noma sikhungo lesinenshisekelo.

57. Kuhlelembisa kwangekhatsi, lokuchubekako netinchubo tesigungu saVelonkhe
1. Sigungu saVelonkhe -
a. singancuma siphindze silawule kuhlelembisa kwangekhatsi, lokuchubekako netinchubo taso; futsi
b. singenta imitsetfomgomo netibopho macondzana nemisebenti yaso, ngekubukisisa intsandvo yelinyenti macondzana nekumelela nekubamba indzima, kutiphendvulela, kuba selubala kanye nekumbandzakanyeka kwemmango.
2. Imitsetfomgomo netibopho teSigungu saVelonkhe kumele tiniketele -
a. ngekusungulwa, kubunjwa, emandla, imisebenti, tinchubo kanye nebudze besikhatsi semakomiti aso;
b. ngekufaka sandla kwemacembu lamancane lekamelwe kuleSigungu emisebentini yeSigungu saVelonkhe nemakomiti aso, ngendlela lehambisananentsandvo yelinyenti;
c. lusito lwetetimali nelwekusebenta kulelo nalelo cembu lelimelwe kuleSigungu ngekulandzela linani lemalunga alo, kuze kutewusita lelicembu nemholi walo kutsi akhone kwenta imisebenti yakhe esiGungwini ngalokunemphumelelo; kanye
d. nekwemukelwa kwemholi welicembu lelikhulu leliphikisako kuleSigungu njengeMholi weliCembu leliPhikisako.

58. Lilungelomvume
1. Emalunga eKhabhinethi, emaSekela etiNdvuna teMbuso kanye nemalunga eSigungu saVelonkhe -
a. anenkhululeko yekukhuluma esiGungwini kanye nasemakomitini aso,ngaphasi kwemibandzela yemitsetfomgomo netibopho taso; futsi
b. akukafaneli abekwe licala lembango noma lebugebengu, aboshwe, avalelwe ejele noma ahlawuliswe -
i. mayelana nanoma yini lekayisho, lekayetfule noma lekayendlale kuleSigungu noma kunoma nguliphi likomidi laso; noma
ii. mayelana nanoma yini levetwe ebaleni ngesizatfu sanoma yini lekayishilo, lekayetfulise noma lekayendlale kuleSigungu noma kunoma nguliphi likomidi laso.

[Sigatjana (1) siChitjiyelwe sigaba 4 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

2. Lamanye emalungelomvume nekuvikeleka kwemalunga eSigungu saVelonkhe, emalunga eKhabhinethi kanye nemalunga eSigungu saVelonkhe angamiswa ngumtsetfo wavelonkhe.
3. Imiholo, tibonelelo netinzuzo letikhokhelwa emalunga eSigungu saVelonkhe aluphakelo-mali lolucondzene nesiKhwama saVelonkhe seMali.

[Sigaba 58 sichibiyelwe ngekwesigaba 4 seMtsetfo wekuchitjilelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001]

59. Kuvumeleka kwemmango nekufaka sandla eSigungwini saVelonkhe
1. Sigungu saVelonkhe kumele -
a. sicinisekise kufaka sandla kwemmango etinhlelweni tekushaya umtsetfo kanye naletinye teSigungu kanye nemakomiti aso; futsi
b. sichube umsebenti waso ngendlela leselubala, futsi sibambe imihlangano yaso, kanye naleyo yemakomiti aso, elubala, kepha kunetinyatselo letifanelekile letingatsatfwa -
i. kulawula kuvumeleka kwemmango, lokufaka ekhatsi kuvumeleka kwebemitfombo yetindzaba, kuleSigungu nemakomiti aso; kanye
ii. nekuniketela ngekuseshwa kwanoma ngumuphi umuntfu kanye, uma kufanelekile, nekwencatjelwa kwekungena, noma kukhishwa, kwanoma ngumuphi umuntfu.
2. Sigungu saVelonkhe akumelanga sencabele ummango, kufaka ekhatsi bemitfombo yetindzaba, kunoma ngumuphi umhlangano wekomiti ngaphandle uma kufanelekile futsi kunebulungiswa kwenta njalo emmangweni loselubala wentsandvo yelinyenti.

Umkhandlu weTifundza

60. Kubunjwa kweMkhandlu waVelonkhe
1. Umkhandlu weTifundza ubunjwe ngelitsimba lelinetitfunywa letilishumi letivela kuleso naleso sifundza.
2. Letitfunywa letilishumi -
a. tingemalunga lamane elikhetselo lafaka ekhatsi -
Ndvunankhulu wesifundza noma , uma Ndvunankhulu angekho, noma nguliphi lilunga lesishayamtsetfo sesifundza lelikhetfwe nguNdvunankhulu jikelele noma macondzana neludzaba lolutsite lolusembi kweMkhandlu waVelonkhe weTifundza; kanye
b. naletinye titfunywa letintsatfu; kanye
c. netitfunywa letisitfupha letingesuswa letikhetfwe ngekulandzela sigaba 61 (2).
3. Ndvunankhulu wesifundza, noma uma ngabe Ndvunankhulu angekho, lilunga lelitsimba lesifundza lelikhetfwe nguNdvunankhulu, lihola lelitsimba.

61. Kubekwa kwetitfunywa
1. Emacembu lekemelwe kusishayamtsetfo sesifundza anelilungelo lekuba netifunywa kulelitsimba lesifundza ngekulandzela lendlela lebekwe eNcenyeni B yeShejuli 3.
2. a. Kungakapheli emalanga langu–30 ngemuva kwekumenyetelwa kwemphumela welukhetfo lwesishayamtsetfo sesifundza, sishayamtsetfo kumele -
i. sincume, ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe, ngekutsi tingaki titfunywa talinye ngalinye licembu letitawuba titfunywa letingesuswa nekutsi tingaki letitawuba titfunywa letitawuba telikhetselo; futsi
ii. sikhetse titfunywa letingesuswa ngekulandzela kuphakanyiswa kwemagama ngemacembu.
b. …

[Sigaba (b) lesishiywe ngekwesigaba2 seMtsetfo weLishumi naKunewekuChitjilelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2008.]

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 1 seMtsetfo weMfica wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2002 nangesigaba 1 seMtsetfo weLishumi naKune wekuChitjilelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2008.]

3. Lomtsetfo wavelonkhe lohlongotwe esigatjaneni (2)(a) kumele ucinisekise kumbandzakanyeka kwemacembu lamancane kuto totimbili letinhlobo tetitfunywa letingesuswa netitfuywa telikhetselo ngendlela lehambisana nentsandvo yelinyenti.
4. Sishayamtsetfo, ngekuvumelana kwaNdvunankhulu kanye nebaholi bemacembu lanelilungelo lekuba netifunywa telikhetselo elitsimbeni lesifundza, kumele simise titfunywa telikhetselo, njengoba kudzingeka njalo ngesikhatsi, kulamalunga esishayamtsetfo.

62. Titfunywa letingesuswa
1. Umuntfu lokhetfwe njengesitfunywa lesingesuswa kumele abe ngulovumelekile kuba lilunga lesishayamtsetfo sesifundza.
2. Uma ngabe umuntfu lolilunga lesishayamtsetfo akhetfwa njengesitfunywa lesingesuswa, lowo muntfu akabe asaba lilunga lesishayamtsetfo.
3. Titfunywa letingesuswa tikhetselwa sikhatsi lesiphela -
a. ngembili nje kwekuhlangana kwekucala kwesishayamtsetfo sesifundza ngemuva kwelukhetfo lwaso lolulandzelako;
b. …

[Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 2 seMtsetfo weMfica wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2002 nangekwesigaba 4 seMtsetfo weLishumi naKune wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2008]

4. Umuntfu akabe asaba sitfunywa lesingesuswa uma ngabe lowo muntfu -
a. angasavumeleki kuba lilunga lesishayamtsetfo sesifundza ngesizatfu lesinye ngaphandle kwaleso sekukhetfwa abe lilunga lelingesuswa;
b. aba lilunga leKhabhinethi;
c. asalahlekelwe kwetsenjwa sishayamtsetfo sesifundza futsi ahociswe licembu lelimkhetsile;
d. angasabi lilunga lalelicembu lelamkhetsa lowo muntfu futsi ahociswe ngulelo cembu; noma
e. angabi khona eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza ngaphandle kwemvume etimeni lapho imitsetfomgomo netibopho tibeka kulahlekelwa sikhundla sekuba sitfunywa lesingesuswa.
5. Tikhala ecenjini letifunywa letingesuswa kumele tivalwe ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe.
6. Ngembi kwekucala kwenta umsebenti wato eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza, titfunywa letingesuswa kumele tifunge noma tivume ngekutibophela kwetsembeka kuRiphabhulikhi nekutfobela uMtsetfosisekelo, ngekulandzela iShejuli 2.

63. Kuhlangana kweMkhandlu waVelonkhe weTifundza
1. Umkhandlu weTifundza ungancuma tikhatsi nebudze bekuhlangana kwawo kanye netikhatsi tekuphumula.
2. Mengameli angabita Umkhandlu weTifundza kutsi ute emhlanganweni longaketayeleki nganoma ngusiphi sikhatsi kutewuchuba umsebenti welikhetselo.
3. Kuhlangana kweMkhandlu waVelonkhe weTifundza kuvumelekile kuletinye tindzawo ngaphandle kwendzawo yePhalamende kuphela ngetizatfu tetimfuno temmango, tekuphepha noma kufaneleka, futsi uma ngabe loko kumisiwe kumitsetfomgomo nasenchubeni yaloMkhandlu.

64. Sihlalo neMasekela aSihlalo
1. Umkhandlu weTifundza kumele ukhetse Sihlalo nemaSekela aSihlalo lamabili etitfunyweni.
2. Sihlalo nalinye liSekela bakhetfwa etitfunyweni letingesuswa kutsi baphatse letikhundla iminyaka lesihlanu ngaphandle uma ngabe sikhatsi sabo sekuba titfunywa siphela kungakapheli leminyaka lesihlanu.
3. Leli lesibili liSekela laSihlalo likhetselwa kuphatsa lesikhundla umnyaka munye, kantsi kumele lilandzelwe sitfunywa lesibuya kulesinye sifundza, kuze kutsi tonkhe timelwe ngekulandzelana.
4. Somajaji kumele engamele lukhetfo lwaSihlalo, noma amise lelinye lijaji lelitakwenta loko. Sihlalo wengamela lukhetfo lwemaSekela aSihlalo.

[Sigatjana (4) sivalwe ngesigaba 5 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

5. Inchubo lemiswe eNcenyeni A kuShejuli 3 isebenta elukhetfweni lwaSihlalo kanye nemaSekela aSihlalo.
6. Umkhandlu weTifundza ungakhipha Sihlalo noma liSekela laSihlalo esikhundleni ngesincumo.
7. Ngekulandzela imitsetfomgomo netibopho tawo, Umkhandlu weTifundza ungakhetsa letinye tiphatsimandla tekwengamela emalungeni awo kutewulekelela Sihlalo nemaSekela aSihlalo.

65. Tincumo
1. Ngaphandle lapho uMtsetfosisekelo usho ngalenye indlela -
a. sifundza ngasinye sinelivoti linye, lelifakwa egameni lesifundza yinhloko yetitfunywa taso; futsi
b. yonkhe imibono lesembi kweMkhandlu waVelonkhe weTifundza kusuke kuvunyelenwe ngayo uma ngabe lokungenani tifundza letisihlanu tiwemukela lowo mbono.
2. Umtsetfo wePhalamende, loshaywe ngekulandzela inchubo lebekwe ngekulandzela noma tigatjana (1) noma (2) tesigaba 76, kumele ubeke indlela lefanako lekumele tifundza tinikete ngayo ligunya etitfunyweni tato tekufaka emavoti egameni letifundza.

66. Kufaka sandla kwemalunga eSigungu saVelonkhe lesengamele
1. Emalunga eKhabhinethi kanye nanoma nguliphi liSekela leNdvuna yeMbuso lingaba khona, liphindze likhulume eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza, kepha lingete lavota.
2. Umkhandlu weTifundza ungabita lilunga leKhabhinethi, liSekela leNdvuna yeMbuso noma siphatsimandla seSigungu lesengamele kuvelonkhe noma leSigungu sesifundza lesengamele kutsi sibe khona emhlanganweni weMkhandlu noma welikomidi laloMkhandlu.

67. Kufaka sandla kwalabamele hulumende wasekhaya
Emalunga ngalokungakagcwali langengci kulalishumi lakhetfwe bohulumende labahlelekile basekhaya ngekulandzela sigaba 163 kutewumela tigaba letehlukene tabomasipala angafaka sandla uma kudzingekile kunchubo yeMkhandlu waVelonkhe weTifundza kodvwa angete avote.

68. Emandla eMkhandlu waVelonkhe weTifundza
1. Ekusebentiseni emandla awo ekushaya umtsetfo, Umkhandlu weTifundza -
a. ungacubungula, ushaye, uchibiyele noma ucitse noma ngumuphi umtsetfo losembi kweMkhandlu, ngekulandzela leSAHLUKO; futsi
b. ungasukumisa noma ulungise umtsetfo lowela kuleyo migudvu yemisebenti lehleliswe kuShejuli 4 noma lomunye umtsetfo lophawulwe esigabeni 76 (3), kepha angeke usukumise noma ulungise iMitsetfosivivinyo yetetimali.

69. Bufakazi noma imininingwane lesembi kweMkhandlu waVelonkhe
1. Umkhandlu weTifundza noma nguwaphi emakomiti awo –
a. ungabita noma ngumuphi umuntfu kutsi atewuvela embi kwawo kutewuniketa bufakazi ngekubufungela noma ngekuvuma, noma kutsi aletse imiculu;
b. ungafuna noma ngumuphi umuntfu noma sikhungo kutsi sitewubika kuwo;
c. ungaphocelela, ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe noma imitsetfomgomo netibopho, noma ngumuphi umuntfu noma sikhungo kutsi sihloniphe lokubitwa noma lesidzingo ngaphasi kwetigatjana(a) noma (b); futsi
d. ungemukela tikhalo, kubekwa kweluvo noma tetfulo lokuvela kunoma ngumuphi umuntfu noma sikhungo lesinenshisekelo.

70. Kuhlelembisa kwangekhatsi, lokuchubekako netinchubo teMkhandlu waVelonkhe
a. Umkhandlu weTifundza -
i. ungancuma uphindze ulawule kuhlelembisa kwangekhatsi, lokuchubekako netinchubo tawo; futsi
ii. ungenta imitsetfomgomo netibopho macondzana nemisebenti yawo, ngekubukisisa intsandvo yelinyenti macondzana nekumelela nekubamba indzima, kutiphendvulela, kuba selubala kanye nekumbandzakanyeka kwemmango.
2. Imitsetfomgomo netibopho teMkhandlu waVelonkhe weTifundza kumele tiniketele -
a. ngekusungulwa, kubunjwa, emandla, imisebenti, tinchubo kanye nebudze besikhatsi semakomiti awo;
b. ngekufaka sandla kwato tonkhe tifundza emisebentini yeMkhandlu waVelonkhe weTifundza ngendlela lehambisana nentsandvo yelinyenti; kanye
c. nangekufaka sandla kwemacembu lamancane lekamelwe eMkhandlwini emisebentini yeMkhandlu waVelonkhe weTifundza nemakomiti awo, ngendlela lehambisana nentsandvo yelinyenti, uma ludzaba lutawuncunywa ngekulandzela sigaba 75.

71. Lilungelomvume
1. Titfunywa teMkhandlu waVelonkhe weTifundza kanye nebantfu labaphawulwe etigabeni 66 na-67 -
a. tinenkhululeko yekukhuluma eMkhandlwini kanye nasemakomitini awo, ngaphasi kwemibandzela yemitsetfomgomo netibopho tawo; futsi
b. akukafaneli tibekwe licala lembango noma lebugebengu, tiboshwe, tivalelwe ejele noma tihlawuliswe -
i. mayelana nanoma yini letiyishoko, letiyetfule noma letiyendlale kuloMkhandlu noma kunoma nguliphi likomidi lawo; noma
ii. mayelana nanoma yini levetwe ebaleni ngesizatfu sanoma yini letiyishito, letiyetfulise noma letiyendlale kuloMkhandlu noma kunoma nguliphi likomidi lawo.
2. Lamanye emalungelomvume nekuvikeleka kwemalunga eMkhandlu waVelonkhe weTifundza, titfunywa teMkhandlu kanye nebantfu labaphawulwe ngaphasi kwetigaba 66 na-67 angamiswa ngumtsetfo wavelonkhe.
3. Imiholo, tibonelelo netinzuzo letikhokhelwa emalunga langesuswa eMkhandlu waVelonkhe weTifundza aluphakelo lolucondzene nesiKhwama saVelonkhe seMali.

72. Kuvumeleka kwemmango nekufaka sandla eMkhandlwini waVelonkhe
1. Umkhandlu weTifundza kumele -
a. ucinisekise kufaka sandla kwemmango etinhlelweni tekushaya umtsetfo kanye naletinye teMkhandlu kanye nemakomiti awo; futsi
b. uchube umsebenti wawo ngendlela leselubala, futsi ubambe imihlangano yawo, kanye naleyo yemakomiti awo, elubala, kepha kunetinyatselo letifanelekile letingatsatfwa -
i. kulawula kuvumeleka kwemmango, lokufaka ekhatsi kuvumeleka kwebemitfombo yetindzaba, kuloMkhandlu nemakomiti awo; kanye
ii. nekuniketela ngekuseshwa kwanoma ngumuphi umuntfu kanye, uma kufanelekile, nekwencatjelwa kwekungena, noma kukhishwa, kwanoma ngumuphi umuntfu.
2. Umkhandlu weTifundza akumelanga wencabele ummango, kufaka ekhatsi bemitfombo yetindzaba, kunoma ngumuphi umhlangano wekomiti ngaphandle uma kufanelekile futsi kunebulungiswa kwenta njalo emmangweni loselubala wentsandvo yelinyenti.

Inchubo Yekushaya Umtsetfo waVelonkhe

73. Imitsetfosivivinyo yonkhe
1. Noma ngumuphi uMtsetfosivivinyo ungetfulwa ngembi kweSigungu saVelonkhe.
2. Lilunga leKhabhinethi kuphela noma liSekela leNdvuna yeMbuso, noma lilunga noma ikomiti yeSigungu saVelonkhe lelingetfula uMtsetfosivivinyo embi kweSigungu, kepha lilunga leKhabhinethi lelibukene netindzaba tetimali kuvelonkhe kuphela lelingetfula leMitsetfosivivinyo lelandzelako embi kweSigungu -
a. uMtsetfosivivinyo wetetimali; noma
b. uMtsetfosivivinyo loniketela ngemtsetfo lohlongotwa esigabeni 214.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 1(a) seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

3. UMtsetfosivivinyo lophawulwe esigabeni 76 (3), ngaphandle kweMtsetfosivivinyo lophawulwe esigatjaneni (2)(a) noma (b) walesigaba, ungetfulwa embi kweMkhandlu waVelonkhe weTifundza.

[Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 1(b) seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

4. Lilunga noma ikomiti yeMkhandlu waVelonkhe weTifundza kuphela lelingetfula uMtsetfosivivinyo embi kweMkhandlu.
5. UMtsetfosivivinyo lophasiwe Sigungu saVelonkhe kumele utfunyelwe kUmkhandlu weTifundza uma ngabe kumele ucutjungulwe nguloMkhandlu. UMtsetfosivivinyo lophasiswe nguMkhandlu weTifundza kumele utfunyelwe esiGungwini saVelonkhe.

74. Imitsetfosivivinyo lechibiyela umtsetfosisekelo
1. Sigaba 1 kanye nalesigatjana tingaChitjiyelwa nguMtsetfosivivinyo lophasiswe -
a. Sigungu saVelonkhe, ngekwesekelwa kwemavoti lokungenani langemaphesenti langu–75 emalunga aso; kanye
b. nanguMkhandlu weTifundza ngekwesekelwa ngemavoti lokungenani etifundza letisitfupha.
2. Sahluko 2 singaChitjiyelwa nguMtsetfosivivinyo lophasiswe –
a. Sigungu saVelonkhe ngekwesekelwa ngemavoti lokungenani langulokubili kulokutsatfu kwemalunga aso; kanye
b. nanguMkhandlu weTifundza ngekwesekelwa ngemavoti lekungenani etifundza letisitfupha.
3. Letinye tiphakamiso teMtsetfosisekelo tingaChitjiyelwa nguMtsetfosivivinyo lophasiswe -
a. Sigungu saVelonkhe ngekwesekelwa ngemavoti lokungenani langulokubili kulokutsatfu kwemalunga awo; kanye
b. nanguMkhandlu weTifundza ngekwesekelwa ngemavoti lokungenani etifundza letisitfupha, uma ngabe lokuChitjiyelwa –
i. kuphatselene neludzaba lolutsintsa Umkhandlu weTifundza;
ii. kugucula iminyele, emandla, imisebenti noma tikhungo tetifundza; noma
iii. kuchibiyela siphakamiso lesicondzene-ngco neludzaba lwesifundza.
4. UMtsetfosivivinyo lochibiyela uMtsetfosisekelo akumelanga ufake ekhatsi letinye tiphakamiso ngaphandle kwetichibiyelo temtsetfosisekelo nalokunye lokuphatselene naletichibiyelo.
5. Lokungenani emalanga langu–30 ngembi kwekutsi uMtsetfosivivinyo lochibiyela uMtsetfosisekelo wetfulwe ngekulandzela sigaba 73(2), lomuntfu noma ikomiti lefuna kwetfula loMtsetfosivivinyo kumele -
a. ashicilele kuGazethi yaHulumende, futsi ngekuvumelana nemitsetfomgomo netibopho teSigungu saVelonkhe imininingwane yalesichibiyelo lesihlongotwako kuze sive sitawuphawula;
b. etfule ngekuvumelana nemitsetfomgomo netibopho teSigungu leyo mininingwane kutishayamtsetfo tetifundza kuze tibeke imibono yato;
c. etfule ngekuvumelana nemitsetfomgomo netibopho teMkhandlu waVelonkhe weTifundza, leyo mininingwane eMkhandlwini kuze sive sikwati kucocisana ngawo, uma ngabe lesichibiyelo lesihlongotiwe akusiso sichibiyelo lesidzinga kuphasiswa nguMkhandlu.
6. Uma uMtsetfosivivinyo lochibiyela uMtsetfosisekelo wetfulwa umuntfu noma ikomiti leyetfula lowo Mtsetfosivivinyo kumele etfule noma ngukuphi kuphawula lokubhaliwe lokutfolakale esiveni nakutishayamtsetfo tetifundza -
a. kuSihlalo lotawendlala embi kweSigungu saVelonkhe; kanye
b. uma kutichibiyelo letiphawulwe etigatjaneni (1), (2) noma (3)(b) kuSihlalo weMkhandlu waVelonkhe weTifundza lotawendlala embi kweMkhandlu.
7. UMtsetfosivivinyo lochibiyela uMtsetfosisekelo ungete wavotelwa esiGungwini savelonkhe emalangeni langu-30 -
a. wetfuliwe uma Sigungu sihlangene ngalesikhatsi loMtsetfosivivinyo wetfulwa; noma
b. wendlaliwe embi kweSigungu, uma Sigungu wephumulile ngalesikhatsi loMtsetfosivivinyo wetfulwa.
8. Uma uMtsetfosivivinyo lophawulwe esigatjaneni (3)(b), noma ngabe nguyiphi incenye yalowo Mtsetfosivivinyo, uphatselenengco nesifundza noma tifundza letitsite, Umkhandlu weTifundza ungete wawuphasisa loMtsetfosivivinyo noma lencenye yawo letsintsekako ngaphandle uma ngabe wemukelwe sishayamtsetfo sesifundza noma tishayamtsetfo tetifundza letitsintsekako.
9. UMtsetfosivivinyo lochibiyela uMtsetfosisekelo losewuphasiswe Sigungu saVelonkhe futsi, lapho kufanele khona nguMkhandlu weTifundza, kumele utfunyelwe kuMengameli kutsi awamukele.

75. Imitsetfosivivinyo leyeTayelekile lengatsintsani netifundza
1. Uma ngabe Sigungu saVelonkhe siphasisa uMtsetfosivivinyo ngaphandle kweMtsetfosivivinyo lapho lenchubo lemiswe esigabeni 74 noma 76 isebenta khona, lowo Mtsetfosivivinyo kumele utfunyelwe eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza kutsi usetjentwe ngekuvumelana nalenchubo lelandzelako:
a. Umkhandlu kumele -
i. uphasise loMtsetfosivivinyo;
ii. uphasise loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe; noma
iii. ucitse loMtsetfosivivinyo.
b. Uma ngabe uMkhandlu uphasisa uMtsetfosivivinyo ngaphandle kwetichibiyelo, loMtsetfosivivinyo kumele umikiswe kuMengameli kutsi awamukele.
c. Uma ngabe uMkhandlu uwucitsa lomtsetfosivivinyo noma uwuphasisa ngembandzela wekuChitjiyelwa, uMkhandlu kumele uphindze uwucubungule lowo Mtsetfosivivinyo, unake noma ngutiphi tichibiyelo letiphakanyiswe nguMkhandlu, bese -
i. uwuphasisa lowo Mtsetfosivivivnyo futsi, noma netichibiyelo noma ngaphandle kwato; noma
ii. ungancuma kungachubeki nalowo Mtsetfosivivinyo.
d. UMtsetfosivivinyo lophasisiwe nguMkhandlu waVelonkhe ngekulandzela sigatjana(c) kumele umikiswe kuMengameli kutsi awamukele.
2. Uma ngabe Umkhandlu weTifundza uvota mayelana neliphuzu lelitsite ngaphasi kwalesigaba, sigaba 65 asisebenti; kepha
a. ngasinye sitfunywa selitsimba letitfunywa tesifundza sinelivoti linye;
b. linyenti lemalunga etitfunywa langukunye kulokutsatfu kumele libe khona kungakatsatfwa livoti ngaleliphuzu; futsi
c. leliphuzu lemukelwe ngekutfola emavoti lamanyenti, kepha uma kunelinani lelilinganako alabalemukelako nalabalicitsako, sitfunywa lesisesihlalweni sifaka livoti lesincumo.

76. Imitsetfosivivinyo leyetayelekile letsintsa tifundza
1. Uma ngabe uMkhandlu waVelonkhe uphasisa uMtsetfosivivinyo lophawulwe esigatjaneni (3), (4) noma (5), lowo Mtsetfosivivinyo kumele wemukelwe eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza futsi usetjentwe ngalendlela lelandzelako:
a. UMkhandlu kumele -
i. uphasise loMtsetfosivivinyo;
ii. uphasise loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe; noma
iii. ucitse loMtsetfosivivinyo.
b. Uma ngabe uMkhandlu uphasisa uMtsetfosivivinyo ngaphandle kwetichibiyelo, loMtsetfosivivinyo kumele umikiswe kuMengameli kutsi awamukele.
c. Uma ngabe uMkhandlu uphasisa uMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe, lowo Mtsetfosivivinyo loChitjiyelwe kumele umikiswe eMkhandlwini, kantsi uma ngabe loMkhandlu uyawuphasisa loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe, kumele umikiswe kuMengameli awamukele.
d. Uma ngabe uMkhandlu uwucitsa lowo Mtsetfosivivinyo noma uma ngabe uMkhandlu wala kuphasisa uMtsetfosivivinyo lophawulwe esigabeni(c), lowo Mtsetfosivivinyo noma , lapho kufanele khona, loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe, kumele uyiswe eKomidini lekuLamula, lelingavumelana -
i. naloMtsetfosivivinyo njengoba uphasiswe nguMkhandlu waVelonkhe;
ii. nekuChitjiyelwa kwaloMtsetfosivivinyo njengoba uphasiswe nguMkhandlu weTifundza; noma
iii. nalomunye umbhalo waloMtsetfosivivinyo.
e. Uma ngabe likomidi lekuLamula lehluleka kuvumelana kungakapheli emalanga lange-30 ngeMtsetfosivivinyo lotfunyelwe kulo, lowo Mtsetfosivivinyo kumele ulahlwe ngaphandle uma ngabe uMkhandlu waVelonkhe uwuphasisa futsi loMtsetfosivivinyo, kepha kufanele wesekelwe ngelinani lokungenani lemalunga langulokubili kulokutsatfu wemalunga awo.
f. Uma ngabe lelikomidi lekuLamula liwemukela lowo Mtsetfosivivinyo njengoba uphasiswe nguMkhandlu waVelonkhe, loMtsetfosivivinyo kumele utfunyelwe eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza, futsi uma ngabe loMkhandlu waVelonkhe weTifundza uyawuphasisa loMtsetfosivivinyo, kumele uyiswe kuMengameli kutsi awamukele.
g. Uma ngabe likomidi lekuLamula livumelana ngeMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe waphasiswa nguMkhandlu weTifundza, lowo Mtsetfosivivinyo kumele utfunyelwe eMkhandlwini waVelonkhe, futsi uma uphasiswe nguloMkhandlu waVelonkhe, kumele umukiswe kuMengameli kutsi awamukele.
h. Uma ngabe likomidi lekuLawula livumelana ngeMtsetfosivivinyo lowehlukile kunalowo lovunyiwe, lolo luhlobo lweMtsetfosivivinyo kumele lutfunyelwe kuyo yomibili uMkhandlu waVelonkhe kanye nemKhandlu weTifundza kutsi iwemukele, uma ngabe uphasiswe nguMkhandlu waVelonkhe noma weTifundza kumele utfunyelwe kuMengameli kutsi awamukele.
i. Uma ngabe uMtsetfosivivinyo lotfunyelwe eMkhandlwini weTifundza ngekulandzela sigatjana (f) noma (h) ungaphasiswa nguloMkhandlu, lowo Mtsetfosivivinyo uphelelwa sikhatsi ngaphandle uma ngabe uMkhandlu waVelonkhe uwuphasisa ngekwesekelwa livoti lokungenani lalokubili kulokutsatfu lemalunga awo.
j. Uma ngabe uMtsetfosivivinyo lotfunyelwe eMkhandlwini weTifundza ngekulandzela sigatjana (g) noma (h) ungaphasiswa nguloMkhandlu, lowo Mtsetfosivivinyo uphelelwa sikhatsi kepha lowo Mtsetfosivivinyo njengoba waphasiswa nguloMkhandlu ekucaleni ungaphindze futsi uphasiswe nguloMkhandlu, kepha ngekwesekelwa livoti lemalunga langulokubili kulokutsatfu emalunga awo.
k. UMtsetfosivivinyo lophasiswe nguMkhandlu waVelonkhe ngekulandzela sigatjana(e),(i) noma (j) kumele utfunyelwe kuMengameli awamukele.
2. Uma uMkhandlu weTifundza uphasisa uMtsetfosivivinyo lophawulwe esigatjaneni (3) lowo Mtsetfosivivinyo kumele utfunyelwe eMkhandlwini waVelonkhe futsi esetjentwe ngekulandzela lenchubo lelandzelako -
a. UMkhandlu waVelonkhe kumele -
i. uphasise loMtsetfosivivinyo;
ii. uphasise loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe; noma
iii. ucitse loMtsetfosivivinyo.
b. UMtsetfosivivinyo lophasiswe nguMkhandlu waVelonkhe ngekulandzela sigatjana(a)(i) kumele umikiswe kuMengameli kutsi awamukele.
c. Uma ngabe uMkhandlu uphasisa uMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe, lowo Mtsetfosivivinyo loChitjiyelwe kumele umikiswe eMkhandlwini weTifundza, kantsi uma ngabe loMkhandlu uyawuphasisa loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe, kumele umikiswe kuMengameli awamukele.
d. Uma ngabe uMkhandlu uwucitsa lowo Mtsetfosivivinyo noma uma ngabe uMkhandlu weTifundza wala kuphasisa uMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe lophawulwe esigabeni(c), lowo Mtsetfosivivinyo noma, lapho kufanele khona, loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe, kumele uyiswe ekomidini lekuLamula, lelingavumelana -
i. naloMtsetfosivivinyo njengoba uphasiswe nguMkhandlu weTifundza;
ii. nekuChitjiyelwa kwaloMtsetfosivivinyo njengoba uphasiswe nguMkhandlu waVelonkhe; noma
iii. nalomunye umbhalo waloMtsetfosivivinyo.
e. Uma ngabe likomidi lekuLamula lehluleka kuvumelana kungakapheli emalanga langu-30 ngeMtsetfosivivinyo lotfunyelwe kulo, lowo Mtsetfosivivinyo uphelelwa sikhatsi.
f. Uma ngabe elikomidi lekuLamula liwemukela lowo Mtsetfosivivinyo njengoba uphasiswe nguMkhandlu waVelonkhe, loMtsetfosivivinyo kumele utfunyelwe eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza, futsi uma ngabe loMkhandlu weTifundza uyawuphasisa loMtsetfosivivinyo, kumele uyiswe kuMengameli kutsi awamukele.
g. Uma ngabe likomidi lekuLamula livumelana ngeMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe waphasiswa nguMkhandlu weTifundza, lowo Mtsetfosivivinyo kumele utfunyelwe eMkhandlwini waVelonkhe, futsi uma uphasiswe nguloMkhandlu waVelonkhe, kumele umukiswe kuMengameli kutsi awamukele.
h. Uma ngabe likomidi lekuLawula livumelana ngeMtsetfosivivinyo lowehlukile kunalowo lovunyiwe, lolo luhlobo lweMtsetfosivivinyo kumele lutfunyelwe kuyo yomibili uMkhandlu waVelonkhe kanye neMKhandlu weTifundza kutsi iwemukele, uma ngabe uphasiswe nguMkhandlu waVelonkhe noma weTifundza kumele utfunyelwe kuMengameli kutsi awamukele.
i. Uma ngabe uMtsetfosivivinyo lotfunyelwe eMkhandlwini weTifundza ngekulandzela sigatjana (f) noma (h) ungaphasiswa nguloMkhandlu, lowo Mtsetfosivivinyo uphelelwa sikhatsi.
3. UMtsetfosivivinyo kumele usetjentwe ngekulandzela inchubo lephawulwe esigatjaneni (1) noma esigatjaneni (2) uma ngabe uwela ngaphasi kwemandla ekusebenta labekwe kuShejuli 4 noma uma ngabe wenta kube khona kushaywa kwemtsetfo lokubekwe noma ngusiphi sigaba saleti letilandzelako:
a. sigaba 65(2);
b. sigaba 163;
c. sigaba 182;
d. sigaba195(3) na-(4);
e. sigaba sigaba 196; kanye
f. nesigaba 197.
4. UMtsetfosivivinyo kumele usetjentwe ngekulandzela inchubo lephawulwe esigatjaneni (1) uma ngabe wenta kube khona kushaywa kwemtsetfo -
a. lobekwe esigabeni 44 (2) noma 220 (3); noma
b. lobekwe eSehlukweni 13, futsi lofaka ekhatsi noma ngusiphi simiso lesiphatselene netindzaba tetimali temkhakha wahulumende weTifundza.

[Indzima(b) ivalwe ngesigaba 1 seMtsetfo weLishumi naKunye wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2003.]

5. UMtsetfosivivinyo lophawulwe esigabeni 42 (6) kumele usetjentwe ngekulandzela inchubo lephawulwe esigatjaneni (2), ngaphandlenje -
a. uma uMkhandlu waVelonkhe uvota ngaloMtsetfosivivinyo, timiso tesigaba 53 (1) atisebenti, esikhundleni saloko, loMtsetfosivivinyo ungaphasiswa kuphela-nje uma ngabe linyenti lemalunga eMkhandlu waVelonkhe livito ngekwesekela; futsi
b. uma ngabe loMtsetfosivivinyo wendluliselwa eKomidini lekuLamula, kusetjentiswa lemitsetfomgomo lelandzelako -
i. Uma ngabe uMkhandlu waVelonkhe ubuka uMtsetfosivivinyo lophawulwe esigatjaneni (1) (g) noma (h) lowo Mtsetfosivivinyo ungaphasiswa kuphela-nje uma ngabe linyenti lemalunga eMkhandlu waVelonkhe liwesekela.
ii. Uma ngabe uMkhandlu waVelonkhe ubuka noma ubuketa uMtsetfosivivinyo lophawulwe esigatjaneni (1)(e),(i) noma (j), lowo Mtsetfosivivinyo ungaphasisiwa kuphela-nje uma ngabe emalunga langulokubili kulokutsatfu eMkhandlu waVelonkhe awesekela.
6. Lesigaba asisebenti eMitsetfwenisivivinyo yetetimali.

77. IMitsetfosivivinyo yetetiMali
1. UMtsetfosivivinyo nguMtsetfosivivinyo wetetimali uma -
a. waba imali;
b. ubeka tintsela, tinhlawulo netimali letibhadalwako;
c. ucitsa noma wehlisa, noma uniketela ngekucolelwa macondzana, nanoma ngutiphi tintsela, tinhlawulo, netimali letibhadalwako; noma
d. ugunyata tindleko-ngco esiKhwameni saVelonkhe seMali, ngaphandle uma uMtsetfosivivinyo lohlongotwe esigabeni 214 sigunyata tindleko-ngco.
2. UMtsetfosivivinyo wetetimali akumelanga utsintsane nalolunye ludzaba ngaphandle -
a. kweludzaba lolweyamile loluhambisana nekwabiwa kwemali;
kwekubekwa kucitfwa noma kukhishwa kwetintsela tavelonkhe, tinhlawulo noma timali letibhadalwako;
b. kuniketwa kwekucolelwa macondzana, nanoma ngutiphi tintsela, tinhlawulo, netimali letibhadalwako; noma
c. kugunyatwa kwetindleko-ngco esiKhwameni saVelonkhe seMali.
3. Yonkhe iMitsetfosivivinyo yetetimali kumele ibekwe ngekulandzela inchubo lephawulwe esigabeni 75. UMtsetfo wePhalamende kumele wente kube khona inchubo yekuChitjiyelwa kweMitsetfosivivinyo yetetimali ePhalamende.

[Sigaba 77 sivalwe ngesigaba 2 seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

78. Likomidi lekuLamula
1. Likomidi lekuLamula libunjwe -
a. ngemalunga layimfica eMkhandlu waVelonkhe lekakhetfwe nguloMkhandlu ngekulandzela inchubo yemitseshwana netibopho yaloMkhandlu futsi leyenta kube nemphumela wekumelwa kwemacembu etembusave ngendlela lefana naleyo lekamelwe ngayo eMkhandlwini waVelonkhe; futsi
b. ngesitfunywa sinye lesiphuma kulelo nalelo cembu letitfunywa tetifundza lesikhetfwe ngemalunga esifundza eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza.
2. Likomidi lekuLamula lisuke livumelene ngembhalo lotsite weMtsetfosivivinyo noma lincumile ngembuto lotsite uma lowo mbhalo lomusha noma lelinye licala lalowo mbuto, lesekelwe –
a. lokungenani ngemalunga lasihlanu lamele uMkhandlu waVelonkhe; futsi
b. lokungenani ngemalunga lasihlanu lekamele Umkhandlu weTifundza.

79. Kubusiswa kweMtsetfosivivinyo
1. Mengameli kumele abusise aphindze futsi asayine uMtsetfosivivinyo lophasiswe ngekwaleSAHLUKO noma, uma ngabe Mengameli anekungabata ngebumtsetfosisekelo balowo Mtsetfosivivinyo, awubuyisele eMkhandlwini waVelonkhe uyewubuketwa kabusha.
2. Lemitsetfomgomo netibopho letihlanganyelwe kumele tibeke inchubo yekubuyeketwa kabusha kweMtsetfosivivinyo nguMkhandlu waVelonkhe kanye neyekubambisana neMkhandlu waVelonkhe weTifundza kulenchubeko.
3. Umkhandlu weTifundza kumele ufake sandla ekubuyeketweni kabusha kwaloMtsetfosivivinyo lobuyiselwe nguMengameli emuva eMkhandlwini waVelonkhe uma ngabe -
a. kungabata kwaMengameli ngebumtsetfosisekelo baloMtsetfosivivinyo kuphatselene nenchubo letsintsa Umkhandlu weTifundza; noma
b. sigaba 74 (1), (2) noma (3)(b) noma 76 sasebenta uma kuphasiswa lowo Mtsetfosivivinyo.
4. Uma ngabe, ngemuva kwekubuyeketwa kabusha, loMtsetfosivivinyo uyatenetisa ngalokugcwele timfuno teMengameli, Mengameli kumele awamukele aphindze futsi awusayine lowo Mtsetfosivivinyo, uma ngabe kungesinjalo, Mengameli kumele -
a. awamukele aphindze futsi awusayine lowo Mtsetfosivivinyo; noma
b. awutfumele eNkantolo yeMtsetfosisekelo kutsi ikhiphe sincumo sayo ngekuhambisana kwawo nemtsetfosisekelo.
5. Uma ngabe iNkantolo yeMtsetfosisekelo incuma kutsi luMtsetfosivivinyo uyahambisana neMtsetfosisekelo Mengameli kumele awamukele aphindze futsi awusayine.

80. Sicelo seMalunga eMkhandlu waVelonkhe eNkantolo yeMtsetfosisekelo
1. Emalunga eMkhandlu waVelonkhe angasenta sicelo eNkantolo yeMtsetfosisekelo sekutfola sincumo lesibeka kutsi wonkhe noma incenye leMtsetfo wePhalamende ayihambisane nemtsetfosisekelo.
2. Lesicelo kumele -
a. sesekelwe lokungenani ngemalunga langukunye kulokutsatfu eMkhandlu; futsi
b. sentiwe kungakapheli emalanga langu-30 kusukela ngalelo langa Mengameli labusisa waphindza futsi wawusayina ngalo lowo Mtsetfo.
3. INkantolo yeMtsetfosisekelo ingancuma kutsi lowo Mtsetfo noma incenye yawo lekunesicelo ngawo noma ngayo ngekwesigatjana (1) awunawo emandla kuze kufike lapho iNkantolo incuma mayelana nesicelo kutsi -
a. tinjongo tebulungiswa tiyakudzinga loku; futsi
b. lesicelo sibonakala sengatsi sitawuphumelela.
4. Uma ngabe lesicelo singaphumeleli, futsi sibe besingenato timphawu tekuphumelela, iNkantolo yeMtsetfosisekelo ingaphocelela labafake lesicelo kutsi batfwale tindleko.

81. Kushicilelewa kweMitsetfo
UMtsetfosisekelo lobusiswe waphindze futsi wasayinwa nguMengameli uba nguMtsetfo wePhalamende, kumele ushicilelwe masinyane, futsi ucala kusebenta uma sewushicilelwe noma ngemalanga lalandzelako ngekubeka kwalowo Mtsetfo.

82. Kulondvolotwa kweMitsetfo yePhalamende
Lencwajana lesayiniwe yeMtsetfo wePhalamende ibufakazi lobuphelele betimiso talowo Mtsetfo, futsi kumele ngemuva kwekushicilelwa uniketwe iNkantolo yeMtsetfosisekelo kutsi iwulondvolote.