Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom II/Dolina

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

←Doliewen

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom II Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski Dolina

Dolinczany→

[ 95 ]Dolina, 1.) wś, pow. szczuczyński. gm. i par. Białaszewo.

2.) D., kol., pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec.

3.) D., pow. wieluński, gm. Radoszewice, par. Siemkowice.

Dolina, 1.) wś rządowa w pow. kijowskim, nad rz. Machną, wpadającą do rz. Krasnej. Mieszk. 920, z tych żydów 11; ziemi 1811 dzies., wyborny czarnoziem; wioska leży w kotlinie między górami. Cerkiew parafialna, zarząd gminny, szkółka.

2.) D., wś, nad rzeką Uszycą, pow. latyczowski, par. Zińków. R. 1868 miała 100 dm.

3.) D., wioska w pow. uszyckim, ob. Zagórzany.

4.) D., zaśc. szlachecki, nad rz. Żejmianą, pow. święciański, 2 okr. adm., mk. 16, dm. 2 (1866).

5.) D., zaśc. pryw., pow. wileński, 6 okr. adm., mk. 7, dom 1.

6.) D., 2 karczmy, rządowa i prywatna, pow. wileński, 6 okr. adm., mk. żydów 17, domów 2.

7.) D., okolica szlach., pow. lidzki, 1 okr. adm., o 2 w. od Lidy, 5 dm., 45 mk. kat. (1866).

8.) D., wś nad rz. Turejką, pow. lidzki, 2 okr. adm., o 55 w. od Lidy, 7 dm., 84 mk. kat. (1866).

9.) D.-Zarzeczna, wś nad rz. Turejką, pow. lidzki, 2 okr. adm., o 57 w. od Lidy, 5 dm., 75 mk. kat. (1866).

Dolina, 1.) wieś nad Dniestrem, pow. tłumacki. Przed rokiem 1877 należała do majątku Tłumacz. Majątek ten wraz z Doliną został sprzedany br. Werthensteinowi, ten zaś przedał 1853 c. kr. uprzywilejowanemu akcyjnemu towarzystwu dla wyrobu cukru w Galicyi. Towarzystwo potem sprzedało Dolinę Naftalowi Kriegel. Obszar dworski posiada roli ornej 409 m., łąk 22 m., lasu 528 m., ogrodów i pod budynkami 8 m., pastwisk 14 m., rzek i dróg 71 m. Włościanie mają 1150 m. roli ornej, 119 m. łąk i ogr., 64 m. pastwisk, 3 morg. lasu; czarnoziem, gleba przeważnie pszenna, produkuje buraki, rzepak, pszenicę, kartofle, tytuń i t. d. Gorzelnia z parowym młynem. Bud. mur., kamieniołomy gipsowe i wapienne. Cerkiew drewniana par. w miejscu (983 dusz), dek. tłumacki; rzym. kat. par. Tłumacz, dek. halicki. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem i zarobkowaniem, prócz kilku rybaków. Ludności rz. kat. 12, gr. kat. 825, akat. 60, izr. 94, razem 991. Szkoła filialna. D. oddalona od Tłumacza 12 kilom.

2.) D., wieś, pow. sanocki, nad Sanem, o 6 kil. na płd. w. od Sanoka, przy gościńcu z Sanoka do Liska, o 3.7 kil. na płn. od st. poczt. i kol. łupkowskiej, par. rz. i gr. kat. w Zagórzu. Domów 34, mk. 233. Własność większa obejmuje roli ornej 122, łąk i ogr. 22, pastwisk 26, lasu 72 m.; własność mniej.: roli ornej 145, łąk i ogr. 1, pastw. 28 m. Właściciel większej posiadłości Marceli Tarnawiecki.

3.) D., wieś, pow. czortkowski, o 11 kil. na płd. zachód od Czortkowa, o 2 kil. na zachód od st. poczt. w Jagielnicy, par. gr. kat. w Szulhanowie; dm. 129, mk. 705. Własność większa obejmuje: roli orn. 597, łąk i ogr. 8; własność mniejsza: roli ornej 1258, łąk i ogr. 60, pastw. 56 m. We wsi kasa pożyczkowa gminna z kapitałem 2220 zł. Właściciel większej posiadłości Kazimierz Lanckoroński.

4.) D., miasteczko powiat. w Galicyi, z przedmieściami: Nowiczka i Zagórze na płn., Obołonie na płd. w., Broczków na płn. z., leży pod 48° 58′ płn. szer., a 41° 41′ wschod. dł. od F., nad pot. Turzanką i Siwką, dopływami Świcy. Powierzchnia obejmuje 5431′937 hek., liczba domów wynosi 1002, mk. 6638. Z tego przypada na Broczków 171 dm., 1041 mk., na Dolinę 337 dm., 2807 mk., na Nowiczkę 165 dm., 908 mk., na Obołonie 161 dm., 933 mk., na Zagórze 178 dm., 949 mk. Ze względu na wyznanie rozróżniamy 2135 mk. obrz. rz. kat., 2076 gr. kat., 447 akat., 1980 izraelitów. Do tego dodać jeszcze należy obszar dworski Doliny liczący 43 dm. a 281 mk. (130 m. 151 k.). Obszar więk. posiadł. obejmuje roli ornej 53, łąk i ogr. 409, pastw. 9 m.; mniej. posiadł.: roli ornej 2968, łąk i ogr. 3860, pastw. 1683, lasu 1239 m. D. jest siedzibą urzędu powiatowego i podatkowego, powiatowej komisyi szacunkowej, sądu powiatowego, posterunku żandarmeryi, notaryatu, urzędu poczt. i telegr., urzędu parafialnego rzym. i gr. kat. Jest tu [ 96 ]szkola etatowa 4-klasowa męzka, apteka, 3 doktorów medycyny i 5 akuszerek. Stan czynny majątku gminnego wynosi 209,612 zł., bierny 933,121. W r. 1879 było dochodu 18,461 zł. Istnieje tu fundusz pożyczkowy dla przemysłowców i rękodzielników, założony przez gminę miejską w r. 1804. Majątek zakładowy wynosi 2079 zł., dochodu było w r. 1879 9221 zł. Fundusz szpitalny zał. z legatu d-ra Teofila Witoszyńskiego, Paraszkiewicza i z kar policyjnych liczy majątku zakładowego 4520 zł. a w r. 1879 przyniósł dochodu 342 zł. Przemysł słabo rozwinięty. Jest warzelnia soli, potażarnia, tartak wodny i cegielnia pospolita. Handel spoczywa przeważnie w rękach żydów a do rozwoju jego przyczynia się znacznie kolej żelazna arcyksięcia Albrechta, wiodąca w jednym kierunku na Bolechów do Stryja, w drugim na Kałusz do Stanisławowa, a mająca w D. swą stacyą, o 112 kil. ode Lwowa. W tym samym kierunku co kolej prowadzi także gościniec rządowy. Targi tygodniowe odbywają się każdego czwartku na ziemiopłody; jarmarki roczne uprzywilejowane na kożuchy i bydło 2 stycznia, 11 lutego, 1 maja, 5 lipca, 3 sierpnia i w poniedziałek po pierwszej niedzieli we wrześ. „Zygmunt I, ponawiając miastu 1825 r. prawo magdeburskie, ustanawia jarmarki. Tego roku dozwolił król mieszczanom i wójtowi robić sól w kształcie i wymiarach takich jak w Kołomyi, pod nazwaniem Korczeska, i sól tę tołpiastą w tych już kształtach sprzedawać. Palenie gorzałki pozwolone 1557 r. pod obowiązkiem naprawiania wałów miejskich. Lustratorowie stwa dolińskiego 1662 r. wyrażają: „zamek na górze był, który nie jest od wroga zniesiony, ale per negligentiam przeszłych dzierżawców w niwecz obrócony i de plano spustoszony.“ Lustracya z r. 1765 zamieszcza dochód z żupy, gdzie wywarzano solankę w cerynach czyli cerunach, t. j. panwiach mniejszych albo kociołkach. Ostatni posiadacz stwa Wacław Rzewuski, wojewoda krakowski, hetman p. k., opłacał 1772 r. kwarty zł. 12,425 gr. 25 den. 3.“ (Baliński „Star. Polska“). Do rady państwa wybiera to miasto wspólnie z gminami wiejskiemi powiatów: Kałusz, Dolina, Bóbrka jednego deputowanego; do sejmu krajowego wspólnie z gminami wiejskiemi powiatu Dolina 1-go posła. Pierwotna fundacya rzymsko-katolickiej parafii tutejszej niepewna; okazuje się jednakże z odnowienia dotacyi przez Kazimierza króla w 1469 roku, że ta parafia już dawno przedtem istniała. Od roku 1579 do 1781 była przyłączoną do kapituły przemyskiej. Kościół murowany, poświęcony w 1838 roku pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Panny Maryi. Prawo patronatu wykonywa cesarz austryacki w imieniu funduszu kameralnego. Do parafii tej należą następujące miejscowości: Dolina miasto z 2678; wsie: Grabów o 1 milę od Doliny z 4, Hoffnungsau o 1 m. z 128, Jaworów, 1 milę z 26, Łopianka o 1 milę z 6, Nadziejów o 1 milę z 68, Nowosielica o 1 milę z 11, Rachynia o ¾ mili z 231, Raków o 1 i pól mili z 64, Słoboda o 1 milę z 19, Sułków o 1 milę z 40, Trościaniec o 1 milę z 31, Turza zgniła o pół mili z 12 duszami rzymsko kat. obrządku. Ogólna liczba mieszkańców tej parafii: katolików 3318, akatol. 480, izraelitów 2570. W obrębie tej parafii znajduje się jedna szkoła główna, trzy trywialne i 6 parafialnych. Do dekanatu dolińskiego należą oprócz Doliny następujące parafie: Bolechów obejmująca 31 miejscowości z 2013, Bakaczowce obejm. 9 miejsc. z 530, Kałusz obejmuje 47 miejsc. z 3498, Martynów nowy obejm. 9 miejsc. z 910, Rożniatów obej. 28 miej. z 1260, Wojniłów obej. 29 miejsc. z 1548, Wełdzirz obej. 17 miejsc. z 1374 i Żurów obejmująca 12 miejscowości z 562 parafianami rzym. kat. obrządku. W całym dekanacie znajduje się: katolików 15013, akatolików 2650, izraelitów 16204. Gr. katolicka parafia w Dolinie należy do dekanatu perehińskiego; cerkiew jest poświęcona pod wezwaniem Narodzenia Najśw. Panny Maryi. Prawo patronatu wykonywa gmina Dolina. Do tej cerkwi razem z filialnymi cerkwiami świętego Michała i świętego Mikołaja należy 1637 parafian; do filii Rachynia z cerkwią śgo Eliasza 729; do filii Turza gniła z cerkwią pod wezwaniem Naj. Pan. Maryi 239; razem 2605 parafian grecko-katolickiego obrządku. Warzelnia soli w Dolinie produkowała w 1866 roku soli kuchennej 58337, soli bydlęcej 7957; w 1867 roku soli kuchennej 63955, soli bydlęcej 8806; w 1868 r. soli kuchen. 67626, soli bydl. 5145; w 1869 r. soli kuch. 69489; w 1870 roku soli kuchennej 87412 wiedeńskich centnarów; w tych 2 ostatnich latach (1869 i 1870) nie warzono już soli bydlęcej. W 1870 roku sprzedano 86005 cetnarów 50 funt. wied. soli kuchennej po 5 złr. a. w. za cetnar. W 1870 roku służył za motora w tej warzelni kierat parokonny. O salinach tutejszych pisał Kreil w Roczniku Geologicznym 1852 r.

Powiat doliński graniczy na wschód z pow. kałuskim, na płn. z pow. żydaczowskim i stryjskimj na zachód z pow. stryjskim, na pld. zach. z Węgrami. Na granicy powiatu dolińskiego i stryjskiego rozróżniamy następujące góry od płn. ku płd.: Roztoczki ze szczytem 586 m. wysokim, Hraniczne ze szczytem 629 m. wys., Popcowe (746 m.), Tyrcza, Sukiel (900 m.), Czudyłów, Semkin Werch, Prebiczka (819 m.); na pewnej przestrzeni pasmo górskie Zelemianka a mianowicie szczyty jego: Neuchudy (1261 m.), Na Benki (1233 m.), Za Zyroka [ 97 ](1267 m.), Czarna góra (1215 m.), Ubicz (889 m.), Matachin (1220 m.), Bukowiec (1171 m.), następnie Magura czyli Lisak (1365 m.), Menczel (1175 m.), Czyrak w pasmie Sekul (1283 m.), Olszanowec (1043 m.), i Bajtyna (948 m.). Wzdłuż granicy węgierskiej wznoszą się: Radaczin Kiczera (1144 m.), Czorni Werch, Załom (1291 m.), Gorgan wiszkowski (1443 m.), Tersa (1031 m.), Jaworowa Kiczera (1115 m.), Heczka (1161 m.), Kruhła Młaka (1261 m.), Perechrestje (1199 m.), Strunga, Bołośniak (1138 m.), Bisowatyj Dił (1288 m.), Werch Czornej rieki ze szczytem 1279 m. wys., Popadia (1742 m), Werch Guretwyna (1595 m.) i pasmo graniczne Preluka ze szczytami 1258, 1215, 1195 i 1204 m. wys. Obszar powiatu wynosi 2,517.65 kil. kw. (45.72 m. kw.) i pod tym względem zajmuje powiat pierwsze miejsce w Galicyi. Nawodnienie powiatu bardzo obfite a wszystkie wody uchodzą do Dniestru za pośrednictwem Żyżawy, Bereźnicy, Świcy, Siwki i Łomnicy. Żyżawa powstaje w płn. zach. kończynie powiatu, a przyjąwszy od praw. brz. Żyżawkę, uchodzi do Stryja poza granicą powiatu. Na wschód od Żyżawy płynie Bereźnica (ob.) a uchodzi również po za obrębem powiatu jednem ramieniem do Stryja, a dregiem do Dniestru. Świca bierze początek w pow. dolińskim przy granicy węgierskiej, płynie w kierunku płn. a od Ludwikówki w płn. wsch., dzieląc powiat na dwie równe prawie połowy, i opuszcza go w obrębie gminy Wola Zaderewacka, wchodząc do pow. stryjskiego, do gminy Dzieduszyce małe. Spławną jest od ujścia Mizuńki. Dolina Świcy jest otoczona wysokiemi górami, posiada grunt skalisty i małe wodospady. Między Teresówką a Nowosielicą rozszerza się i tworzy kotlinę wełdziską, podobną z kształtu do synowudzkiej, przez Stryj utworzonej. Z praw. brz. przyjmuje Świca w pow. dol. małe tylko dopływy, gdyż wszystkie większe z tej strony uchodzą do Łomnicy. Są to potoki: Sołotwina, Tysowiec, Prawicz, Łukowiec, Sokołowiec, Sandrowiec, Jasienowiec, Sadzawa, Łuszczawa i uchodzące do Świcy poza granicami powiatu: Hłuszawa i Turzanka z Trościańczykiem i Dryżyną od lew. brz. Od lew. brz. przyjmuje Świca potoki: Czorna Roztoka, Jałowe, Bahonka, Ilnica z Brzezińcem od lew. brz., pot. Łuszecki, Mizuńka, Łużanka, (czyli Witwica) i Sukiel uchodzący po za granicą pow. Mizuńka wypływa na płd. zach. granicy pow., a zataczając łuk wygięty ku płn., uchodzi do Świcy w obwodzie gminy Wygoda. Dolina jej dzika, lesista i bezludna na całej przestrzeni, prawie aż do Mizunia. Od praw. brz. uchodzą do Miz. potoki: Sidinowiec, Roztoka, Strimba, Jałowy, Sapolej, Sokolin, Pionka z Trojanem od lew. brz., i Dziadycz; od lew. brz. potoki: Bagna, Słowiański potok, Magura i Sobolica, Hłyboki, Bystry, Krajna. Łużanka przyjmuje od lew. brz. pot. Cerkowniański i Sychlowaty, od praw: brz. Roztokę i Putnę. Sukiel wypływa na zach. granicy pow. a płynąc w kierunku płn. wsch. opuszcza jego granice w obwodzie gminy Wola Zaderewacka i uchodzi do pow. stryjskiego, do Dzieduszyc wielkich. Dopływy jego od praw. brz. są: Brzaza, Żydowice, Dołżka, Gerynia; od lew. brz.: Ozera i Beniów. Siwka wypływa na płn. wsch. od Doliny a opuszcza pow. poniżej Hołynia, płynąc na wschód. W obrębie powiatu przyjmuje od praw. brzegu Czaczawę. W płd. wsch. kończynie pow. wypływają jeszcze potoki Siwka i Wełyki, z których powstaje Bołochówka (dopływ Siwki), tudzież dopływy Bołochówki: Hłuboki z Kamiennym od praw. brz. a Żydów i Zbora od lew. brzegu. Łomnica wypływa w pobliżu granicy węgierskiej a wijąc się ciągle prawie wzdłuż wsch. granicy pow., doliną dziką, bezludną, wodami poszarpaną, od Angelowa dopiero rozszerzającą się cokolwiek i lepiej zaludnioną, zabiera z pow. dolińskiego liczne dopływy, wpadające do niej od lew. brz., a mianowicie: Darów z pot. Guretwyna od lew. brz., Pietros z pot. Parenki, Mołoda (z dopływami od praw. brz.: Haninec z Popadią od praw. brz., Kotelec; od lew. brz. Hesza i Mszana z Mszanką od praw. brz.), Todor, Sokół, Świnny, Czuta, Radowa i Czeczwa. Czeczwa bierze początek w pow. dol., na płn. wsch. stoczystości pasma górskiego Arszyca, płynąc w kierunku płn. zatacza się poniżej Strutyna wyższego na płn. wschód a poniżej Broszniowa opuszcza granicę powiatu. Jej znaczniejsze dopływy są od praw. brz. Męczywka, Melecinka z pot. Powolny od praw. brz, Syhły i Duba z dopływami od lew. brz. Ceniawka i Jasieniowiec ze Smereką. Od lew. brz. uchodzą do Czeczwy: Suchodół, pot. Berdeżyski, Ilemka utworzona z potoków Lisna i Poharecki, Maniawka z pot. Krzywa od lew. brz. Przeważna część powiatu jest górzysta, Połowę prawie, a mianowicie część jego płd. zach., zajmuje Beskid lesisty; w drugiej północno wschod. połowie wznoszą się podgórza Beskidu, a pomiędzy niemi wiją się doliny rzek, rozszerzające się ku płn. wsch. tak, że na samym krańcu płn. wsch. rozścieła się rozległa dolina nad Świcą i Łomnicą, wzniesiona n. p. m. do przeciętnej wysokości 350 do 400 m., opadająca miejscami o kilkanaście metrów poniżej 350, miejscami zaś wznosząca się o tyleż metrów ponad 400 metr. Góry składają się z krótkich, wysokich grzbietów, połączonych wysokiemi łęgami i przełęczami a poprzerzynanych głębokimi parowami. Obszerniejsze doliny nie potworzyły się tutaj, i dlatego jest ta część Karpat dzika i słabo zaludniona. [ 98 ]Obszar ciągnący się wzdłuż granicy węgierskiej, 10 do 25 kil. szeroki, przedstawia się jako jednostajna prawie puszcza, przerwana tylko nad górną Mizuńką osadami Seneczów (oddalony 2 kil. od granicy) i Wyszków (odd. 4 kil. od granicy). Przechodząc do wymienienia poszczególnych pasm i grup górskich, zaczynamy od wsch. połowy powiatu, objętej Łomnicą od wsch. a Swicą od zach. Najwyższe góry wznoszą się tutaj w stronie płd., a przedewszystkiem w dzielnicy objętej Łomnicą od wschodu, Mołodą, Mszaną i Mszanką od płn. a granicą węgierską od płd. zach. Należą tu naprzód graniczne góry węgierskie, wymienione wyżej, a mianowicie od Kruhłej Młaki począwszy aż do granicznego pasma Preluka. Na płn. wsch. od tych gór granicznych ciągnie się między Łomnicą a Darowem od płd. zach. ku płn. wsch. Werch Darów ze szczytem 1263 m. wys., a na płn. wsch. od niego dochodzi Owół 1615 m. Między Darowem a Pietrosem wznosi się na płn. wsch. od granicznej Guretwyny, Werch Tulinycia (1605 m.); resztę przestrzeni wypełnia Jałowa Klewa, bieżąca w kierunku płn. wsch., ze szczytem 1563 m. wys. Między Pietrosem, Łomnicą, Mołodą i Hanińcem rozłożyło się kilka grup górskich, z pośród których najwyższą jest Grofa ze szczytem t. n. 1752 m. wys. a oraz najwyższym punktem powiatu, Na zach. od Grofy legło pasmo Męczył ze szczytami 1470 i 1436 m. wys.; na płd. od niego Parenki ze szczytami 1737 m. wys., a jeszcze dalej na płd. Popadia Mała (1603 m.), w pobliżu granicznej Popadii. Na płd. wsch. od Grofy, między Pietrosem a Kotelcem, wznosi się Kanius wełyki (1647 m.) i Kanius mały (1624 m.). Na zachód od tej grupy idzie wzdłuż lewegs brzegu Hanińca pasmo Haniniec ze szczytem 1196 m. wysok. Między potokami Mołodą, Mszaną i Mszanką rozłożyło się w samym środku przestrzeni pasmo Mszana ze szczytem 1724 m. wysok.; na płd. zach. od niego wybiega Hyczowa ze szcz. t. n. 1277 m. wys., na płd. Mołoda zakończona na płd. szcz. 1192 m. wys., a na płn. wsch. Jajce ze szczytem 1600 m. wys. Dalszy ciąg tego ostatniego pasma, poprzerzynany kilku potokami, biegnie w kierunku pln. zach. ponad prawym brzegiem Świcy aż do potoku Prawicz, wzbija się we środku najwyższym szczytem do 1683 m., dochodzi znacznej wysokości szczytami Szywana (1650) na płd., Wielki Lisak (1432 m.) na płn., dalej na płn. opada do 1231 m. i niżej, i wysyła krótkie ramiona na płd. zach. Posuwając się następnie od potoków Mołoda i Mszana na płn. wsch., natrafiamy na lewym brz. Łomnicy, na przestrzeni od Mołody aż do Czuty, na kilka równoległych pasm górskich, biegnących od doliny Łomnicy ku płn. zach. Najdłuższe z nich, Arszyca, wybiega z zakątka, który tworzy ujście Mołody z Łomnicą i ciągnie się wzdłuż lewego brzegu Mołody i Mszany na pln. zach. na przestrzeni 15 kil. długiej. W półn. stronie tego pasma wznosi się Gorgan ilemski do 1589 m., w połd. Neriedów (1557 m.) a na płd. od niego Mały (1516 m.). Arszyca wysyła krótkie ramiona na wsch. i zach. Jedno z nich, Luty, wybiega od płd. kończyny na wsch., idzie po nad Łomnicę i wzbija się najwyżej szcz. do 1032 m. Na płn. wsch. od niego wznosi się góra Za Todorem (1053 metr.). Między Todorem a Sokołem ciągnie się krótkie pasmo Todor; między Sokołem a Świnnym znacznie dłuższe Werch Sehlis ze szcz. 1350 m wys., między Świnnym a Czutą nakoniec Jawornik ze szcz. 1125 m. wys. Na płn. od pasm wymienionych wznoszą się dalej już tylko niższe góry i podgórza. I tak między Czutą, Łomnicą a Radową dochodzi najznaczniejszej wysokości Holesze (916 m.), na płd. zach. od niego opada Wierch Suchy do 910 m. a Uhłyski do 850 m. Między źródłami Radowy a Melecinki wznosi się Wólkan do 1021 metrów, między Czeczwą a Melecinką ciągnie się od płd. wsch. ku płn. zach. pasmo Górny Werch ze szcz. Wierzchny (983 m.) na pld., a Ostry Werch (881 m.) na płn. Między Melecinką, Czeczwą, a Dubą rozróżniamy, idąc od płd. ku płn., góry: Czerteż (758 m.), Łuhy (823 m.), Żerużny (813 m.), Ożenowata (710 m.); reszta zaś tej przestrzeni zniża się tak, że Batyn pod Rożniatowem dochodzi tylko 425 m. Między Czeczwą a Ilemką wznosi się na płn. wsch. od Arszycy Skorodna ze szczytem 1195 m. wys.; dalej na płn. Magura (1164 m.) i Kruhła (1081 m.); na płn. wsch. od nich Syhlos czyli Lipowica (1318 m.); na wsch. od niej Siwakowa (861 m.), dalej na płn. Helebartyn (1035), Czorna hora (866 m.), Czorny Werch (892 m.), Stouba (1082 metr.), Zielonków (861 m.), Polanka (766 m), Czerteż (784 m.) i Złób 676 metr.). Między Czeczwą, Ilemką a Maniawką wznosi się najwyżej Klewa (777 m.), na płd. od niej Wyrowaty (752 m.), na wsch. Spaska (664 m.), na płn. Kamień (685 m.). Idąc nakoniec od potoku Prawicz w kierunku płn. wsch. rozróżniamy na prawym brzegu Świcy następujące wyniosłości: Między Świcą, Prawiczem a Łukowcem wznosi się najwyżej Pustaszok (1427 m.), na płn. wschód od niego opada Żurapel do 1318 m. a dalej na płn. Petrikalny do 1037 m. Na zach. od tych gór leży Kamionka (1012 m.), na wschód zaś od nich Komarak (1190), Rozkoliska (1060 m.) a między potokiem Pohareckim i Lisną rozłożyła się Magura ze szczyt. 1137 m. wys.; od Rozkolisk począwszy wznoszą się ku płn. liczne góry, tworzące dział wodny między dopływami Świcy i Czeczwy lub jej dopływów (Ilemki, Maniawki), jako to: Sokołów (927 m.), [ 99 ]Niagryn (1191 m), Zdygunowe (863 m.), Kościów werch, Lolin (679 m.), Zabój (782 m.), Czerteżek i Kruhlik (563 m.). W zach. połowie powiatu, między Świcą a granicą pow. stryjskiego, wznoszą się najwyższe góry również na płd.; są jednakże niższe od gór południowych we wsch. połowie. Wzdłuż granicy Węgier i pow. stryjskiego ciągną się tutaj góry graniczne wymienione wyżej. Od granicznej góry Jaworowa Kiczera wybiega na płn., między Świcę a Czorną Roztokę, Długa góra ze szczytami: Megla mała (1240 m.) na płd. i Megla średnia (1312 m.) na płn. Na płn. w. od gór granicznych Gorgan Wiszkowski i Załom legły między Czorną Roztoką a Sidinowcem Szerokie Beskidy ze szczytami 1127 i 1025 m. wys., Roztok i Dziedzi Bar (1035 m.). Od Czornej Roztoki biegnie w kierunku płn. zach. ku Bahonce Menczul (1454 m.), Pusty Werch (1358 m.); na płd. zach. od nich opada Hecza Krajna do 1045, Heczka do 1108 a Diłok Pohar do 995 m.; na płn. wschód zaś wzbija się Plesza między potokami Jałowe i Bahonka do 1337 m. Między Bahonką a Ilnicą wznosi się w samym środku Gurgulat do 1437 m.; na płd od niego Derżnik do 1290 a na płd. zach. od Derżnika Bahonka do 1339 m. Od ujścia Ilnicy zacząwszy towarzyszą lewemu brzegowi Świcy: Brzaski werch (1183 m.), Starzycki wyżny (1116 m.), Pianula (1255 m.), Kihola (1116 m.), Łysa (1160 m.) i na płn. od Wełdzirza leżąca Kiczerka (576 m.). Ponad prawym brzegiem Mizuńki rozłożyły się: między potokiem Jarowym a Mizuńką: Roztoka, idąca do góry Bahonki na płn. w. ze szczytami Horodyszcze (1377 m.) na płd., Tomnatik mały we środku (1235 m.) i Tomnatik wielki (1204 m.) na płn. Na płn. od Tomnatika w. ciągnie się Kiczerka ze szczytem 1113 m. wys. Na wschód od tych gór wznoszą się: Pusty horb (1314 m.) i Kruhła (1345 m.). Między Ilnicą a Brzezińcem poczyna się w obrębie gm. Ludwikówki pasmo górskie Dauszka, idące w kierunku płn. zach. wzdłuż lew. brzegu Sapoleja z najwyż. szczytem 1264 m. wys. Między Sapolejem a Sokolinem ciągnie się równolegle z tem pasmem Chom, związany ze Starzyckim wyżnym, ze szczytem najwyż. 1347 m. wys., a zakończony na płn. pasmem krótszem Petriwec. Między Sokolinem a Pionką rozłożyła się grupa Szczawna ze szczytem najwyż. 1176 m. wys. Prawy brzeg Trojana, Pionki i Mizuńki zajmuje lesista wyniosłość Pod Pianulskiem, ze szczytami przechodzącymi 1000 m.; reszta zaś od Mizunia Nowego począwszy opada tak nagle, że góra Miszkowa nad Mizuńką niższa jest od sąsiedniej Kiczerki. Na lewym brzegu Mizuńki rozróżniamy: Kalinowce. (993 m.) na płd. od pot. Bagna; dalej na płn. Weprenek (903 m.), Wołosiany między pot. Senecznym a Skoperszczakiem w pobliżu granicznego Olszanowca; między Skoperszczakiem a Sobolem wznosi się Krasna (1136 m.) a na płn. w. od niej ciągnie się Bukowiec z cokolwiek niższymi szczytami; między Sobolem a Hłybokim ciągnie się Czorna Sehła ze szczyt. t. n. 1287 m. wys. na północ i Przysłop (1012 m.); na lewym brz. pot. Bystry wznosi się Przysłop (1012 m.), na wschód od niego Luta (1093 m.), na płd. od niej Czerkiszcze (1126 m.) a jeszcze dalej na płd., nad samą Mizuńką, Pisok (702 m.). Wzdłuż prawego brzegu Łużanki leżą od połudn. ku półn. w.: Pout (1293 m.), Gorgan (1133 m.) a na płd. od niego Jaworyny (1134 m.); Łomowata góra (767 m.) a na płd. od niej Łysa góra (772 m.); Serednia góra (709 m.) a na płd. od niej Kockowa góra (703 m.); Luta roztoka (929 m.), Leksor (1016 m.) w dalszym zaś ciągu wspomniana wyżej Luta, Czerkiszcze i Pisok. Na płn. wschód od Seredniej góry wznosi się między Łużanką a Roztoką Werch wielki (609 m.), na płd. w. od niego między Roztoką a Putną Jaroszyny (601 m.), na płd. Łazok (594 m.) a dalej na płn. w. Sołotwina. Między Świcą, potokami Krajna, Putna i Łużanka wzbija się najwyżej Osi garb (768 m.), na płn. z. od niego Czerteż (646 m.), dalej na płn. Osieczna. (609 m.) Na z. od Osiego garba Zasiałki (644 m.) a na płd. Hlubiczka. Między Łużanką a Sukielem wznoszą się naprzód góry towarzyszące prawemu i lewemu brzegowi Brzazy (ob. str. 398 t. I); następnie wije się dział wodny obu tych rzek środkiem prawie a tworzą go od Płd. ku Płn. W.: Diły (810 m.), Tomnatik (900), Piwne (716), Długi Werch ze szczytami 525, 620 i 562 m. wys., Pohary (609 m.) i Hoszów (594 m.). Lewemu brzegowi Sukiela towarzyszą: Werszki z najw. szczy. 806 m. wys., Horby ze szczy. 744 m. wys., Giercza ze szczy. 709 m. wys., Iwanoczkowe (825 m). Góra Gadzunowa ze szczy. 634. m. wys., zakończona Płn. Z. graniczną górą Popcowe; Mew (596 m.), Salamonowa Górka (380 m.), w zach. stronie Bolechowa Bolechowska Góra (428 m.) na Płn. od Wołoskiej wsi a na Płn. od niej Pańska góra pod Lisowicami. Płn. zach. kończynę powiatu nakoniec zajmują; Żyżawa na płn. od grani. góry Popcowe; na W. od niej Sechła (650 m.) a na Płn. od Sechły, między Żyżawą a Żyżawką, Seredny ze szczytem 561 m. wys.; między Żyżawką a Bereżnicą Borsuków ze szczy. 542 m. wys. i na Płd. od niego Jaworniki z najwyż. szczy. 556 m. wys. Roli ornej, przeważnie żytniej i owsianej, posiada powiat 44,663 mr. (3737 posiadł. więk., 40,926 pos. mniej.), łąk i ogrodów 69,741 (5789 pos. wię. 63,952 mr. pos. mniej.); pastwisk 48.641 m. (9290 pos. wię., 39.351 pos. mniej.), lasu 262,972 m. (257,500 pos. więk., 5472 pos. mn.) [ 100 ]Gospodarstwo rolnicze praktykuje się wyłącznie w nizinach rzek górskich; rzeki zaś te przy obecnem spustoszeniu lasów nader szybko wzbierają, a ponieważ spad mają bystry, przeto przy każdem wezbraniu zabierają znaczne przestrzenie gruntów lub je nawałem kamieni tak pustoszą, że dla gospodarstwa przestrzenie te stają się nieużytecznemi na przyszłość. By temu zapobiedz, potrzebna jest regulacya Łomnicy, pustoszącej rok rocznie grunta gmin Perehińska i Swaryczowa, oraz regulacya Świcy na terytoryach gmin Nowosielicy, Kniaziołuki, Hoszowa, Tiapczy i Pobereża. Bez regulacyi tych rzek nie można myśleć o podniesieniu rolnictwa w powiecie. Melioracyi gruntów nie przedsiębrano jeszcze dotąd. Stan chowu bydła wynosi wedle obliczeń z r. 1869 w okrągłych liczbach w ogólności 73,000 sztuk. Na kil. kw. przypada zatem sztuk 29, a jedna sztuka na 0.9 mk. W szczególności jest koni 4000, a więc 1.5 na kil. kw. a jeden na 17 m. kw,;—bydła rogatego 44,000, na kil. kw. sztuk 17 a sztuka na 1.6 mk.;—owiec 11,000, na kil kw. 4, a sztuka na 6.4 mk.;—nierogacizny 12,000, na kil. kw. 4.1 a sztuka na 6 mk.; pszc. pni było w pow. w 1869 r. 1633. Z kopalni jest sól najważniejsza. Żródła solne są w Bolechowie i Dolinie. Nafta jest w Dolinie, ślady nafty w Bolechowie, Ceniawie i Słobodzie. Kopalnie żelaza w Mizuniu, miedzi w Wełdzirzu. Ludności jest 71,588 (35,526 męż., 36,062 kob.; przeszło 13,000 miejskiej, a przeszło 58,000 wiejskiej), a pow. zajmuje ze względu na absolutną liczbę mieszkańców 33-e miejsce w Galicyi. Na kil. kw. przypada 28 mk. (na lęmi kw. 1566 mk.) a co do gęstości zaludnienia zajmuje pow. ostatnie miejsce w Galicyi. Między ludnością jest 54930 obrz. gr. katol., 6759 rzym. kat., 1546 wyz. augsburg., 43 wyzn. helw., 11 orm. kat., 10 gr. dyzun., 8289 izraelitów. Ludność ta osiedlona jest w 3 gminach miejskich, a mianowicie w miasteczkach Bolechowie, Dolinie i Rożniatowie (2635 mk.) a 82 gminach wiejskich. W ogólności przeto jest gmin 85. Ilość obszarów czyni 77, przełożeństw obszarowych 19. Ogólna liczba jednostek administracyjnych czyni zatem 104. Gmin katastralnych jest 68. Gmin mających do 25 domów jest 5, od 26 do 50 dm. 16, od 51 do 100 dm. 26, od 101 do 200 dm. 21, od 201 do 300 dm. 9, od 301 do 400 dm. 6, wyżej 500 dm. 2. Gmin z ludnością do 100 jest 4, z ludnością wyżej 100 d. o 200 gm, 4, wyż. 200 do 300. gm. 11, wyż. 300 do 400 gm. 8, z ludn. wyż. 400 do 500 gm. 10, z ludn. wyż. 500 do 1000 gm. 30, z ludn. wyż. 1000 do 2000 gm. 12, z ludn. wyż. 2000 do 3000 gm. 3., z ludn, wyż. 3000 do 4000 gm. 2. Najludniejsze gminy są: Perehińsko (3995 mk.), Wołoska wieś z Babilonem nowym (2109), Swaryczów (2039), Mizuń stary (1995), Wełdzirz (1822), Cisów (1641), Turza wielka (1554), Lisowice, Czołhany, Strutyń niźni, Bolechów ruski, Cieniawa, Nadziejów, Kniaziołuka, Krechowice, Hoszów i Spas. Przemysłem zajmowało się w pow. dolińskim, według obliczeń z r. 1869, osób 1886, licząc w to przedsiębierców, robotników, urzędników, Tartaki parowe istnieią w Ludwikówce i Wełdzirzu; tartaków wodnych jest 18 a mianowicie: w Bolechowie, Brzazie, Dolinie, Hoszowie, Ilemni, Jaworowie, Mizuniu, Olchówce, Pacykowie, Perehińsku, Polanicy, Rożniatowie, Spasie, Stańkowcach, Strutyniu, Suchodole, Witwicy i Zaderewaczu. Wyrobów z drzewa dostarczają Mizuń, Pacyków, Perehińsko i Wełdzirz (stolarnia z machiną parową); potażu Dolina, Lipa i Polanica. Huta żelazna istnieje w Mizuniu i Wełdzirzu; kuźnica i walcownia miedzi w Wełdzirzu. Browary pospolite są w Hoszowie, Rożniatowie i Wełdzirzu. Gorzelnie w Krechowicach, Pacykowie, Rożniatowie i Suchodole. Garbarnia w Bolechowie, olejarnia w Hoszowie, warzelnie soli w Bolechowie i Dolinie, rafinerye nafty w Bolechowie, Hoszowie, Geryni i Kniażowskiem. Między środkami komunikacyjnemi zajmuje pierwsze miejsce kolej żelazna arcyks. Albrechta. Wchodzi ona do pow. od strony półn. z pow. stryjskiego do gminy Lisowice i prowadzi na płd. do Bolechowa (st. kol.), stąd na płd. w. do Doliny, a następnie na wschód przez Krechowice do pow. kałuskiego (do st. kol. w Kałuszu). W tym samym kierunku idzie także droga rządowa z Hoszowa na południe doliną Świcy, na Pacyków i Wełdzirz do Ludwikówki a stąd na Płn. Z. do granicy węgierskiej. Boczne jej ramię prowadzi do Mizunia. Nakoniec idzie droga rządowa z Krechowic na Płd. do Rożniatowa a stąd na Płd. W. (do Bohorodczan). Długość dróg rządowych czyni 56·350 kil. Zresztą są w pow. tylko drogi gminne: długość ich czyni 419,123 kil. Razem przeto czyni długość dróg 475,473 kil. Na 100 kil. przestrzeni przypada dróg rządowych 2·238 kil., gminnych 16·647 kil., razem 18885 kil. Liczba szkół ludowych czyni w pow. 59, liczba uczniów uczęszczających 3318. Na jednę szkołę przypada 56 uczn., jedna szkoła na 1203 mk., jeden uczeń na 21 mk., jedna szkoła na 1,4 gminy a jedna szkoła na 42 kil. kw. Wykształcenie członków zwierzchności gminnych przedstawia się w następującym stosunku: na 82 wójtów jest 9 umiejących czytać i pisać, nieumiejących zaś 73; na 159 przysiężnych 18 umiejących czytać i pisać, 1 słaboczytający a 146 nieumiejących ani czytać ani pisać. Ogół podatków czyni 74563 złr. Na 1 kil. kw. przypada zatem 29 zł. a na głowę 1.04 zł. Do rady państwa wybierają obszary dworskie wspólnie z obszarami dworskiemi powiatów [ 101 ]administracyjnych: Stryj, Żydaczów i Kałusz 1 deputowanego; gminy wiejskie razem z gminami miejskiemi powiatów administracyjnych: Kałusz i Bóbrka 1 deputowanego. Do sejmu krajowego wybierają obszary dworskie całego dawnego obwodu stryjskiego (teraźniejsze powiaty administracyjne: stryjski, żydaczowski, doliński i kałuski) 2 posłów; gminy miejskie razem z gminami wiejskiemi powiatów sądowych: Bolechów, Dolina i Rożniatow 1 posła. Rzymsko kat. parafij jest w tym powiecie 4, mianowicie: w Bolechowie, Dolinie, Rożniatowie i Wełdzirzu; oprócz tych należą do dekanatu dolińskiego parafie łacińskie z powiatu Rohatyn: Bukaczowce, Martynów (nowy) i Żurów; z powiatu Kałusz: Kałusz i Wojniłów. Ogólna liczba dusz w całym tym dekanacie jest: katolików 15013, akatolików 2650, izraelitów 16204. Grecko katolickich parafij jest w powiecie dolińskim 41; z tych 22 należące do dekanatu perehińskiego, mianowicie: w Cieniawie, Dolinie, Dubie, Ilemie, Janówce, Krechowicach, Lecówce, Lipowicy, Lolinie, Łopiance, Mizuniu, Olchówce, Pacykowie, Perehińsku, Rakowie, Rożniatowie, Spasie, Strutynie niżnym, Strutynie wyżnym, Suchodole, Swaryczowie i Wełdzirzu. Zaś 19 należących do dekanatu bolechowskiego, mianowicie: Bolechów, Brzaza, Cerkowna, Cissów, Czołhany, Hoszów, Hoziejów, Kniaziołuka, Lisowice, Nieniów dolny, Podbereż, Roztoczki, Siechów, Słoboda, Sołnków, Trościaniec, Turza wielka, Witwica i Wola zaderewacka. Obydwa te dekanaty należą do grecko-katolickiej archidyecezyi lwowskiej. B. R.

Dolina, Sucha D., węg. Szavaz Völgy, wieś w hr. szaryskiem (Węg.), na granicy Spiża, kościół katol. filial., pastwiska, lasy, 269 mk.

Dolina 1.) rz., lewy dopływ Supraśli.

2.) D., rzeczka w pow. lidzkim.

Dolina, potoczek, dopływ rzeczki Gniłej pow. tarnopolski.