Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Czarna

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

Wstęp

[ 736 ]Czarna, Czarne, Czarny, nazwa wielu miejscowości, rzek, jeziór, dawana od ciemniej barwy ziemi, wód lub gęstych lasów liściastych. Jeziora otoczone gęstymi lasami, zasilane leśnymi wodami, przedstawiały się zwykle w ciemnej barwie. Nazwy wsi i osad poprzybierały z czasem zwykle inne nazwiska, jeziora tylko i rzeki przechowały pierwotną nazwę. W ruskich prowincyach nazwy te tworzą się z przymiotnika Czerny i szukać ich trzeba pod Czern... Br. Ch.

Czarna

[ 736 ]Czarna 1.) dobra, pow. radzymiński, gm. Radzymin, par. Kobyłka, składają się z fol. Cz., wsi, Cz., Wiktorów i Helenów, od Warszawy w 18, od Radzymina w 5, od Wołomina w. 3 od Wisły w 18. Rozl. wynosi m. 925, a mianowicie: grunta orne i ogrody m. 270—łąk m. 49, pastwisk m. 152, lasu m, 276, nieużytki i placu m. 57 razem m. 796, w wieczystych dzierżawach m. 129. Dobra te do r. 1876 miały rozległości m. 1770; nazwa gruntów sprzedanych i pozostałych nomenklatur nie jest wiadoma. Płodozmian 7-polowy. Bud. mur. 12, drewn. 13, pokłady torfu.

2.) Cz., folw., pow. grójecki, gm. Nowa wieś, par. Jasieniec. Fol. Cz. od Warszawy w. 42, od Góry Kalwaryi w. 17, od Warki w. 7, od rz. Pilicy w 7, rozl. wynosi m. 380 a mianowicie: grunta orne i ogrody m. 296, łąk m. 27, pastwisk m. 24, lasu m. 21, nieużytki i place m. 11. Bud. 1 drew. w niektórych miejscowościach margiel; folwark powyższy w r. 1867 oddzielony od dóbr Miedzechów.

3.) Cz., wś pow. nowo miński, par. Jakubów, posiada młyn wodny, w 1827 r. było tu 20 dm., 199 mk., Dobra Cz składają się z fol. Cz. z przyległościami Szymankowszczyzna, Bakuły, Bakułowizna, tudzież wsi Cz. Wola lub Wolka Czarniewska i Borek; od Warszawy w. 49, od Nowo Mińska w. 6, od Stanisławowa w 3; nabyte w r. 1870 za rsr. 40400: rozl. wynosi mórg 1232, a mianowicie: grunta orne i ogrody m. 548, łąk m. 54, pastwiska m. 3, lasu m. 517, nieużytki i place m. 34, razem m. 1156; reszta w nomenklaturach. Płodzmian 8-polowy, bud. mur. 9, drew. 10, wś Cz. osad 22, grunt m. 170; wś Wola Czarniewska os. 20, gr. m. 344; wś Borek os. 12, gr. m. 205.

4.) Cz., wś, pow. łukowski, gm. i par. Serokomla. W 1827 r. było tu 12 dm., 140 mk., obecnie liczy 14 dm., 111 mk. i 292 mórg obszaru

5.) Cz., wś, powiat nowoaleksandryjski, gm. Szczekarków, parafia Opole. W 1827 r. było tu 20 domów., 129 mieszkańców.

6.) Cz., ogólna nazwa obszaru w pow. radomskim, gm. Gzowice, par. Sucha. W obrębie tym znajdują się: Cz. Bełczączka, wś, liczy 14 dm. i 129 mk. Cz. Stary dwór ma 18 dm. 102 mk. Cz. tartak 8 dm., 89 mk. Cz. Wielki młyn liczy 17, dm. 133 mk. W 1827 r. cały ten obręb liczył 39 dm. i 310 mk. Folw. Cz. Młyn Bełczącka z wsiami Cz. Bełcząca, Kościuszków, kolonią Wygoda, wsą Cudnów, kolonią Bełczącka i wsią Rózgi rozl. wynosi około m. 370 a mianowicie. grunta orne i ogr. m. 178, łąk m. 20, pastwisk m. 45, lasu m. 120, zarośli m. 6, nieużyt. m. 9. Wieś Czarna Bełcząca osad 14, gruntu morg. 262; wś Kościuszków osad 10, gruntu morg. 140; kolonia Wygoda osad 2, gruntu morg. 16; wś Cudnów osad 36, gruntu m. 386; kolonia Bełczącka osad 4, gruntu m. 26 wś Rózgi osad 3, gruntu m. 64. Folw. Cz. lit. E. Stary dwór z wsiami: Cz. Wincentów i Marcelów rozl. wynosi około m. 400, a mianowicie: grunta orne i ogrody m. 208, łąk m. 20, pastwisk m. 45, lasu m. 120, zarośli m. 6, nieużytków m. 9. Wieś Czarna Stary dwór osad 18, gruntu m. 256; wś Czarna Wincentow osad 8, gruntu m. 112; wś Marcelów osad 11, gruntu m. 188. Folw. Cz. lit. C. Młyn Wielki, z wsią Tadeuszów i wsią Cz. Wielki Młyn (rozległość nieujawniona); wś Tadeuszów osad 5, gruntu m. 95; wś Czarna Wielki Młyn osad 13, gruntu m. 271. Fol. Cz. Wincentów z wsią Wincentów Stary i Wincentów nowy ogólnej rozl. mają około m. 300, wś Wincentów stary osad 6, gruntu m. 161; wś Wincentów nowy osad 5, gruntu m. 96.

7). Cz., wś, nad rz Czarną, pow. Końskie gm., Duraczów, par. Końskie. Posiada fabryki żelaza. W 1827 r. było tu 22 dm., 130 mk; obecnie liczy 39 dm., 327 mk., 284 mórg ziemi włość. Istniała tu kaplica z cudownym obrazem M. Boskiej, głośna z licznie nawiedzanych odpustów. Kaplica ta nie istnieje teraz.

8.) Cz., wś, pow. kielecki, gm. Cisów, par. Bardo.

9.) Cz., os., pow. kielecki, gm. Szczecno, par. Pierzchnica.

10.) Cz., wś, pow. piotrkowski, gm. i par. Rosprza.

11.) Cz., wś, pow. sieradzki, gm. i par. Złoczew. W 1827 r. było tu 11, dm. 164 mk.

12.) Cz. stara i Cz. nowa, wsie włość., pow. płoński, gm. Błędówko, par. Cieksyn, o 3 w. od urzędu gminnego, mają 8 osad, 9 dm., 98 mk., 226 m. rozl., 215 m. roli ornej.

13.) Cz., wś, pow. suwalski gm. Czostków, par. Filipów. Leży o 32 w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 26 dm., 189 mk.; obecnie liczy 42 dm., 340 mk.

[ 737 ]Czarna, 1.) wielka wś, nad strugą t. n., pow. bałcki, ma dusz męz. 674, ziemi 4051 dz. Skonfiskowana Sobańskim. Obecnie 2672 dz. ziemi używal. i 23 dz. nieużyt. Własność Suruczana, ma urząd gminny, należy do par. Rybnica. R. 1827 miała 272 dm.

2.) Cz., wś, nad strugą t. n., pow. kamieniecki, gm. Cykowa, par. Smotrycz, należała do dóbr starościńskich, następnie nadana na 50 lat jenerałowi Rosenbergowi, dziś dana Bernstejnowi, 183 dz.; dusz męz. 649, w tej liczbie 94 jednodworców. Ziemi włośc. 2013 dz. R. 1827 miała 209 dm.

3.) Cz., okrąg wiejski, w gm. Rukojnie, pow. wileński, liczy nast. wsie: Wierzbuszki, Dworzyszcze, Dobromyśl, Kapitulszczyzna, Czarnopolany, Gorowe, Lipki, Saduniszki, Borejkowszczyzna, Szaterniki; zaścianki: Zarzecze, Saduniszki.

4.) Cz., wieś, powiat nowograd-wołyński, gm. rajkowska, włościan dusz 363, ziemi włośc. 944 dzies., ziemi dworskiej 870 dzies., własność Rudnickich.

5.) Cz., wś, dek. zasławski, ma kaplicę katolicką parafii Ostropol. Dr. M., X. M. O. i L. R.

Czarna, Czernaja. 1.) st. dr. żel. uralsko-górniczej, w gub. permskiej.

2.) Cz., powiat nowoładoski, gub. petersburska, st. p. w pobliżu Szlisselburga i Nowej Ładogi.

Czarna, 1.) wś, przysiołek Krakowa, między przedmieściem Smoleńskiem a wsią Kawiorami, odznacza się staranną uprawą roli, którą w sztucznie przysposobiony czarnoziem zamieniono. Produkuje wyborną włoszczyznę.

2.) Cz., wś, pow. grybowski, 1126 mor. rozl., wtem 739 m. roli ornej, 70 domów, 388 mieszk., przeważnie ruskiej narodowości; paraf. grecka w Brunarach wyższych, położenie górskie, gleba owsiana. Obszar dworski jest własnością funduszu religijnego.

3.) Cz., wś, pow. pilzeński, 1389 mor. rozl., wtem 803 m. roli ornej, 115 dm., 546 mk., paraf. w Zassowie, kasa pożyczkowa gminna, gorzelnia; leży w piaszczystej równinie; w Cz. znajduje się stac. kolei żel. Karola-Ludwika i szosa powiatowa do Pilzna. St. dr. żel. lezy między Wałkami a Dębicą, o 99 kil. od Krakowa.

4.) Cz., zwana „przy Witkowicach“, wś, pow. ropczycki, 5476 mor. rozl., wtem 1975 m. roli ornej, a 1760 m. lasu, 234 domów, 1325 mk., par. dek. ropczyckiego (2391 wiernych) w miejscu. Kościół paraf. pod wezwaniem św. Stanisława, murowany, wybud. w r. 1606; szkoła ludowa jednoklasowa, gorzelnia, położenie pagórkowate, gleba żytnia.

5.) Cz. (z Kołkami), wś, powiat łańcucki, 2516 mor. rozl., wtem 952 m. roli ornej a 1084 m. lasu; 212 domów, 1273 mk., paraf. w Krzemienicach; słynne wyroby tkackie; leży w glebie żytniej, pagórkowatej. Obszar dworski należy do ordynacyi łańcuckiej.

6.) Cz., wś, pow. Lisko, st. p. Lutowiska, par. gr. kat. i szkoła ludowa 1-klas. w miejscu.

Czarna, 1.) rz., dopływ Wisły, powstaje z kilku strug w pobliżu wsi Cisów, pow. kielecki, płynie koło Rakowa, Staszowa, a za Połańcem (Łęg) wpada do Wisły. Dzieliła niegdyś b. wdztwo krakowskie od sandomierskiego. Z nią łączą swe wody Schodnia i Łagówka.

2.) Cz., rz. w pow. warszawskim, płynie pod wsiami Samocin i Kobiałki.

3.) Cz., rz., bierze początek pod wsią Zbrosza wielka w pow. grójeckim, płynie krętem korytem w kierunku od połud. ku zachod. przez Łychów, Baglewice, Rytomoczydła, Nowąwieś, Chojnowską Wolę, Chynów, Sułkowice, Czaplinek, Czaplin i niedaleko Czerska wpada do Wisły z lewego brzegu, ubiegłszy 6 i pół mili. Ponieważ skutkiem zamulenia i zarośnięcia koryta, przy nizkich brzegach czyniła szkody wylewami, przeto oczyszczono ją na przestrzeni od Gośniewic do Sułkowic w 1824, według planu budowniczego Düringa.

4.) Cz., rz., wypływa z lasów i łąk wsi Czarny w powiecie nowomińskim, płynie ku północy i zachodowi przez pola okuniewskie, zdąża ku Białobrzegom i tam wpada do połączonych rzek Narwi i Buga. (Opis pow. radzymińskiego d-ra Bokiewicza).

5.) Cz., rzeczka, zwana też Brzozówką, wypływa z jeziora pod wsią Skórnice w pow. konieckim, płynie ku połud. równolegle z Pilicą pod Studzieńcem, Brzozówką, Rudą Pilczycką i Piaskiem; pod Żeleźnicą wchodzi w pow. włoszczowski i przybrawszy kierunek wschodni, płynie pod Komornikami, Januszewicami, Pilczycą, i pod Ciemiętnikami wpada do Pilicy z prawego brzegu. Długa 32 w.; pod Komornikami z lewego brzegu przyjmuje rz. Chotówkę, od której niekiedy cała aż do ujścia nosi miano Chotówki. Dopływ Pilicy, rz. Cz. łączy się też z Krasną i Miedzieszą, które uchodzą także do Pilicy.

6.) Cz., rzeczka, bierze początek z błót za wsią Olszów w pow. brzezińskim, przebiegłszy 2 mile wpada do stawu w Starzycach, zkąd wypływa pod mianem Starzycy i wpada do Pilicy między Rokicinami a Budziszewicami. Na mapie Woj. Top. Król. (XIX B.) taż sama rzeczka nosi jedno tylko miano Czarnej i wpada do Pilicy poniżej zakładów żelaznych w Gustku z lewego brzegu, a bierze początek na północ od Ujazdu z lasów.

7.) Cz., rz., bierze początek w pow. suwalskim, z małego jeziora pod ws. Szlinokiemie, przepływa dalej jez. Sejwy, płynie przez Rasztakiemy, Smolany, Kracieniszki, Rutkę, Michnowce, zabiera wody jez. Płoskiego z lewej i Białego z prawej strony i uchodzi do jeziora Sejny.

8.) Cz., ob. Morawica.

9.) Cz. v. Biała Panieńska, ob. Bawół rzeczka.

10.) Cz. Hańcza, Wisła i t. p. ob. Hańcza, Wisła i t. p. Br. Ch.

Czarna, 1.) rz., prawy dopływ Niemna, uchodzi między Szczorsami a Lubczem.

2.) Cz., rz., uchodzi do Niemna między Dokudowem a [ 738 ]Bielicą.

3.) Cz., rz., lewy dopływ Szeszuwki.

4.) Cz., rz., dopływ Supraśli z prawej strony, przyjmuje Kupiskę i kilka strug.

5.) Cz., ob. Jahorłyk.

6.) Cz., rzeczka, dopływ Wilii horyniowej, bierze początek w bagnach leśnych, należących do klucza płużeńskiego, przepływa przez lasy płużeńskie, krzewińskie, ostrogskie; między ws. Czerniwodą a Dorohoszczą wychodzi na piękne równe błonia i tu na wschód Ostroga, przy przedmieściu Mokra Wola, uchodzi do Wilii.

7.) Cz., rz., pow. bałcki, ma źródła powyżej wsi Cz., uchodzi z lewej strony do rz. Kulny.

8.) Cz., struga, pow. kamieniecki, ma źródła w słobódce Smotryczowieckiej, mija wsie Czarną, Białą i poniżej wsi Stefanówki uchodzi do Smotrycza.

9.) Cz., por. Czernia.

Czarna, 1.) potok w obr. Barwałdu górnego w pow. wadowickim, wypływa w płn. stronie tejże gm. koło folw. Czarnej, u płd. podnóża Mrowiej góry (382 m.); płynie łączkami między wikliną, przeważnie w kier. płd., a przerznąwszy bity gościniec kalwaryjsko-wadowicki, płynie wzdłuż niego na zach. i zabiera wody spływające z wzgórza Żarkami zwan. (527 m.); tworzy górny bieg rz. zwanej w średnim biegu Wielką rzeką, a w dolnym Kleczówką (ob.); dopływ Skawy.

2.) Cz., potok, wypł. w obr. gm. Czarnej w pow. grybowskim we wsch. jej stronie, w działach Beskidu lesistego z pod Stawiszy (745 m.); płynie na zach. korytem na półn. wydanem przez wś Czarną, a następnie przez gm. Śnietnicę i po 5 kil. biegu uchodzi do Białej dunajcowej. Srodek wsi 492 m. npm. Od płn. wznosi się nad nią wzgórze Homola, także Suchą górą zwane (707 m.).

3.) Cz., potok powstający z kilku znacznych strug spływających tak od płd. z działu beskidzkiego, Ostre zwanego (804 m.), jak od płn. z pod Jaworników (910 m.) w obrębie gm. Czarnej w pow. Lisko. Dobrze zasilony wodami górskiemi, potok Czarna przerzyna gościniec wiodący z Ustrzyk dolnych do Lutowisk; płynie na zach. doliną międzywzgórzystą, w której legła wieś Cz., poczem przechodzi w obr. gm. Rosolin, zwracając się na płd. zach. i we wsi Polanie zwraca się na zach. i płn. zach., mija wieś Wyrdne i Chrewt i uchodzi. z praw. brz. do Sanu; długość biegu 20 kil. Przyjmuje liczne potoki, między niemi Sokołówkę i Paniszówkę z praw. brz., a Ostry, Głuchy, Sołotwinę i Olchowiec z lewego brz. Br. G.

Czarna, 1.) potok w Prusach zach., ma swój początek między Karlikowem i Świecinem przy wiosce Sapała w pow. wejherowskim; płynie na płn., przyjmuje kilka strug ze wsch., pędzi młyn w Lisewie, mija Parskowo, obraca czarnowski młyn, w kierunku zach. przechodzi około Ostrowa jezioro ostrowskie i wpada w pobliżu wioski Karwień (Karwen) do Baltyku (między rz. Piaśnicą a Redą). Długość wynosi około 1 i pół mili.

2.) Cz., niem. Zarna, mała rz. w prow. pomorskiej, początek bierze przy wiosce Bahrenbusch; płynie najprzód w wielkim zakręcie z półn. na zach., płd. i wschód, przez co tworzy niemal całe koło; przyjmuje potem z północy strugę Glinkę i wpływa przy Landyczku do Gwdy (Küddow), gdzie z przeciwnej strony pruskiej uchodzi Dobrynka. Długość Cz. wynosi z zakrętem przeszło 2 mile, w prostym kierunku milę.

3.) Cz., po niem. dziwnie przekręcone na Zahne, mała rz. w Prusach Zachodnich; bierze swój początek w prow. pomorskiej około wsi Falkenhagen, płynie w kierunku połudn. pod Heinrichsdorf, przechodzi do pow. człuchowskiego w Prusach, przyjmuje z prawej strony strugę z pod Grabowa, mija wieś Pękuła (Pennkuhl), przyjm. po prawej drugą strugę z pod Brzeźnicy (Briesenitz), następnie znaczniejszą rzeczkę Białą (?Ball) przy Lustingshof, przychodzącą z pod Białoboru (Baldenburg) z Bielskiego jez. (Belzig See). Następnie płynie przez miasto Hamersztyn, które podobno nosiło pierwotnie nazwę Czarne (ob.) i uchodzi do rz. Gwdy (Küddow); długość Cz. wynosi około 3 i pół mili. Kś. F.

Czarna, rz., ob. Kacbacha.

Czarna buchta

[ 738 ]Czarna buchta, wś, pow. sejneński, gmina i par. Krasnopol. Liczy 3 dm., 34 mk.

Czarna buda

[ 738 ]Czarna buda, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Wejwery. Liczy 28 dm., 222 mk., odl. o 36 w. od Maryampola.

Czarna dąbrowa

[ 738 ]Czarna dąbrowa, wś włośc. w pow. wejherowskim, zawiera 6 włók, katol. 6, ewang. 34, domów mieszk. 3, par. Szenwałd. Odl. 12 kil. od Wejherowa. Kś. F.

Czarna-dąbrowa, 1.) niem. Dammerkau, wś, w pow. słupskim, na Pomorzu.

2.) Cz., niem. Czarndammerau, m., reg. koszalińska, pow. bytowski, na Pomorzu.

Czarna dolina

[ 738 ]Czarna dolina, pow. dnieprowski, gub. taurydzkiej, st. p. w pobliżu Kachówki i Perekopu. Inaczej po prostu Czarna, od rzeki Czarnej.

Czarna góra

[ 738 ]Czarna góra, wś, pow. olkuski, gm. Rabsztyn, par. Olkusz. W 1827 r. było tu 11 dm., 78 mk. Br. Ch.

[ 739 ]Czarna góra, 1.) niem. Schwarzenberg, wś w pow. kartuskim, należąca z Kłosówkiem do Warzna, par. Kielno.

2.) Cz., niem. Schwarzenberg, folw. należący do Bojanu, w pow. wejherowskim. Ki. F.

Zobacz też

• Czarnagóra

Czarna-grobla

[ 739 ]Czarna-grobla, wś, pow. hajsyński, dusz męz. 318. Ziemi włośc. 797 dz., ziemi dworskiej używal. 1762 dz., nieużyt. 182 dz. (wraz z wsią Miękochody). Należała do Czepielowskich, dziś Lipkowskich. Dr. M.

Czarna Hańcza

[ 739 ]Czarna Hańcza, ob. Hańcza.

Czarna Hora

[ 739 ]Czarna Hora, ob. Czarnohora.

Czarna Hudna

[ 739 ]Czarna Hudna, Czarnawka, Czernawka, rz., lewy dopływ rz. Obol, długa 22 w., ujście przy wsi Kozijany, gdzie się zowie Rudnią.

Czarna Huta

[ 739 ]Czarna Huta, ob. Huta czarna.

Czarna huta, niem. Schwarzhütte, osada, w powiecie kartuskim, nad jeziorem, należy do wsi Szarłata (Charlotten), par. Przodkowo (Seefeld).

Czarna-Kamionka

[ 739 ]Czarna-Kamionka, wś, pow. humański, nad rz. Horskim Tykiczem, o 43 w. od m. p. Humania, a o 8 w. od Szanlichy. Mieszk. 1941 wyz. prawosł., cerkiew paraf. i szkółka. Ziemi 2003 dzies. pierwszorzędnego czarnoziemu. Należała niegdyś do humańskiego majątku hr. Aleksandra Potockiego, skonfiskowana w 1834 roku, należy obecnie do rządu. Zarząd gminny w tejże wsi, policyjny w Talnem. Kl. Przed.

Czarna Klewa

[ 739 ]Czarna Klewa, ob. Bystrzyca (str. 513).

Czarna Krynica

[ 739 ]Czarna Krynica, wś, Cz. Krynica Kaceńska i Cz. Kr. Podawińska, trzy wsie, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Ludwinów. Cz. Krynica 21 dm., 46 mk., Kacuńska 15 dm., 46 mk., Podawińska liczy 3 dm., 34 mk. Br. Ch.

Czarna Nida

[ 739 ]Czarna Nida, rz., bierze początek (według Lud. Wolskiego) śród gór pod os. Pierzchnicą, choć właściwie powstaje z połączenia się Belnianki z kilku strumieniami pod osadą Daleszyce. Płynie koło Marzysza, wsi Kuby młyny, Bieleckie młyny, Morawica, Ostrów, Tokarnia i pomiędzy wsiami Żerniki i Brzegi wpada do Nidy. Br. Ch.

Czarna połonina

[ 739 ]Czarna połonina, ob. Bystrzyca (str. 513).

Czarna rola

[ 739 ]Czarna rola, rum., pow. lipnowski, gm. Bobrowniki, par. Kikoł.

Czarna Rózga

[ 739 ]Czarna Rózga, rz., ob. Trzebuńka.

Czarna Roztoka

[ 739 ]Czarna Roztoka, potok górski, w obr. gm. Wyszkowa, w pow. Dolina. Wypływa z pod głównego grzbietu Beskidu lesistego, na granicy Galicyi i Węgier, z kilku źródłowisk, spływających strugami, między Czubałkami, Gorganem wyszkowskim (1443 m.) i Tersą (1031 m.) ku północy. Płynie leśnymi debrami i głębokimi parowami, zabierając liczne potoki tak od wsch., jak od zach.; wpada po 6 i pół kil. biegu do Swicy z lew. brz. Nad prawym (wschodnim) brz. ciągnie się ku półn., równolegle z biegiem tego potoku, ramię górskie, zwane Długą górą (1102 m.), odrywające się od głów. grzbietu Beskidu, a zwłaszcza od szczytu Jaworowej Kiczery (1115 m.), tworząc dział wodny między Czarną Roztoką a Świcą i kończąc się tuż nad ujściem czubałkiem Meglą średnią (1312 m.). Od zachodu zaś wznoszą się górskie działy, jak: Dziedzi Baz (1035 m.), Roztoka (981 m.), Heozka (1108 m.), Hecza krajna (1045 m.), a na płn. Menczul (1454 m.). Źródła mniej więcej na wysokości 1000 m., ujście 804 m. npm. Br. G.

Czarna Rudnia

[ 739 ]Czarna Rudnia, ob. Czernawka.

Czarna Ruś

[ 739 ]Czarna Ruś. W dawnej Rzeczypospolitej polskiej tak nazywano część Rusi litewskiej, dzielącej się oprócz tego na Ruś Białą i Polesie. Nazwę tę dali polacy i rusini tej części kraju, dla gęstych a ciemnych borów; inni wyprowadzają nazwę od ubioru włościan z wełny czarnej. Ruś Czarna, często z Białą za jedno brane, składała się z województwa nowogródzkiego, dzielącego się na trzy powiaty: nowogródzki, słonimski i wołkowyski, a przytem na księztwo słuckie, najprzód do kks. Olelkowiczów, następnie do Radziwiłłów należące, oraz z pow. mozyrskiego i rzeczyckiego, składających część dawnego województwa mińskiego. Miasta w nich znaczniejsze były: Bobrujsk, Rzeczyca, Nowogródek, Nieśwież, Mir, Naliboki, Lachowicze, Wołkowysk, Słonim, Żyrowice, Rożana rezydencya Sapiehów, Słuck, Kleck i t. d. Ruś Czarna była właśnie tą częścią, którą Litwini najpierwej posiedli; wraz z Litwą przyłączona do Polski, dzieliła jej losy. Greckie wyznanie było w niej prawie panujące; kiedy jednak za panowania Władysława III, unia na soborze florenckim między rzymskim a greckim kośc. stanęła, mieszkańcy Czarnej Rusi tęż unią przyjęli i w skutek tego szlachta ruska do przywilejów szlachty polskiej przypuszczoną została 1433–1443 r. W r. 1560 prawo wybierania posłów od Zygmunta Augusta wraz z całą Litwą otrzymała; zresztą zaś rządziła się statutem, w ruskim języku Litwie nadanym. Czarna Ruś, przyłączona do Rossyi, stanowi część gub. mińskiej i grodzieńskiej. (Enc. Org.)

Czarna rzeczka

[ 739 ]Czarna rzeczka, znaczny strumień górski, [ 740 ]wytryska w obr. gm. Żabiego (pow. kosowski), w płd. wsch. jej stronie, na terytoryum Czarnohory, w dziale „Mały Żmyjeński“ zwanym (1385 m.), będącym południowowschodniem przedłużeniem pasma Kostrycz (wys. 1500 m.), którego południową kończyną jest wydatny czubałek Skupowa (1583 m.). Cz. rz. płynie na płn. wsch., potem na wsch. przez obszar Krasnoilli, zabierając liczne potoki górskie, przedewszystkiem od płd. (z pr. brz.) jak Komarniczny wielki p., Prosiczny p., Białą. Od północy wznoszą się czubałki Magura (1118 m.), Goły (Hoły) wierzch, Bukowiec (852 m.), Leśniczka (1015 m.), od płd. połoniny Hołowy i Perechrestne (984 m.). Tuż przy ujściu Czarnej do Czarnego Czeremosza wznosi się góra Lelków (943 m.); długość biegu 16 kil.; znaczniejsze wzniesienia: 900 m. (źródła); 719 (powyżej ujścia Komarniczego wielkiego p.); 591 m. (Krasnoilla, młyny poniżej ujścia Białej); 511 m. (ujście do Czeremoszu). Br. G.

Czarna rzeka

[ 740 ]Czarna rzeka, niem. Schwarzfliess, osada w pow. kartuskim, należąca do wsi Szarłata.

Czarna struga

[ 740 ]Czarna struga, 1.) wś śród lasów, pow. radzymiński, gm. Radzymin, par. Kobyłka. Leży na lewo od drogi bitej z Warszawy do Radzymina. W 1827 r. było tu 22 dm., 162 mk. Por. Czarna.

2.) Cz., wś i młyn do dóbr Źarki należący, pow. będziński, gm. i par. Źarki. Posiada fabr. cykoryi, młyn amerykański, fryszerki żelaza. Liczy 13 dm., 70 mk. i 124 morg. ziemi włośc.

3.) Cz., wś, pow. warszawski, gm. i par. Nieporęt. Br. Ch.

Czarna struga, 1.) rzeczka, bierze początek koło wsi Źelazkowo w pow. kaliskim, płynie z płd. na płnc. i wpada do Warty około kolonii Sofiental.

2.) Cz., rz. w b. okr. lelowskim, pow. będziński, zasila staw, nad którym Steinkeller założył młyn amerykański.

3.) Cz, rz., ob. Bawół.

4.) Cz., rz., łączy się z Łazą, która uchodzi do Narwi. Por. téż Czarna.

Czarna wieś

[ 740 ]Czarna-wieś, wś nad Rajgrodzkiem jeziorem, pow. szczuczyński, gm. Bełda, par. Rajgród. W 1827 r. było tu 13 dm. i 80 mk.

Czarna wieś. Tak pospolicie zowią wieś Czarną pod Krakowem.

Czarna wieś, st. dr. żel. petersb.-warsz., na przestrzeni Białystok-Wilno, między Białymstokiem a Sokółką, o 20 w. od Białegostoku, odl. 183 w. od Warszawy.

Czarna Woda

[ 740 ]Czarna-Woda (z Roztokami), wś, pow. sądecki, par. gr. Jaworki, łac. Szlachtowa, w górach, na płd. od Szczawnicy, nad tym samym potokiem położona, ma rozl. 1885 m.; mk. gr. kat. 335; adtynencya Nawojowy, własność hr. Edwarda Stadnickiego. M. Ż. S.

Czarna woda, niem. Schwarzwasser, wś, pow. starogrodzki, połączona urzędowo z wioską poblizką Złemięso (Bösenfleisch) nad Czarną wodą; leży przy trakcie bitym berlińsko-królewieckim, w lesistej okolicy, st. kol. żel. pilsko-tczewskiej. Zawiera morg. roli 2733, kat. 207, ew. 6, dm. mieszk. 22, par. Łęg; odl. od Starogrodu 4¾ mili. Zaraz za wsią nad szosą widać mały domeczek murowany, niesposobny do zamieszkania; powiadają że został pobudowany na pamiątkę Napoleona I, który tu przechodząc z wojskiem z Tucholi do Tczewa przez noc obozował. Jest to jednak mylne. Na tym pomniku, mającym formę małego domku, stoi napis niemiecki: „Friedrich Wilhelm III-ten, dem Retter in der Noth und dem Gründer dieser Strasse sein dankbarstes Volk. MDCCCXXX.“ Kś. F.

Czarna Woda, znaczny potok, powstaje z połączenia kilku strug, tryszczących u południowych stóp Modynia (1032 m.), czubałka pasma wzgórzystego, ciągnącego się od Zbłudzkiego potoku w kier. płd. wsch., równolegle do potoku Jastrzębskiego, na granicy gmin: Młyńczysk, Kiczny i Jastrzębia, a zwanego Jasieńczkiem. Płynie zrazu na płd., zraszając łąki i pola Woli Kosnowej i Piskulinej, przysiołków Zagorzyna (pow. sądecki), potem na płd.-wsch., przez Zagorzyn i Łącko, poniżej którego uchodzi do Dunajca z lew. brz., zabierając liczne małe strugi, spływające z sąsiednich wzgórz. Na prawym brz. wznoszą się znaczne czubałki, jak Okrąg (610 m.) i Byniowska góra (694 m.). Ujście 351 m. npm., źródła 665 m. npm. Długość biegu 8 kil. Br. G.

Czarna Woda lub Polska Woda, rz., dopływ rz. Baryczy, uchodzi niedaleko wsi Gangwitz w pow. mielickim. Czyt. „O cząstkowych statystyczno - przemysłowo - rolnych opisach w W. Ks. Poznańskiem, pow. odolanowski.“ Rocz. Gosp. Kraj. 1843.

Czarna woda, niem. Schwarzwasser, rzeka w Prusach zachodnich, wzięła swoję nazwę (dawniej Wda, Gwda) od ciemnego nieco koloru wody, którą ze sobą wiedzie. Powstaje na pograniczu chojnickiego i kościerskiego powiatu w wielkiem jeziorze wdzidzkiem, do którego dopływ przychodzi z pobliskich jeziór raduńskich (osobna struga wypływająca przy Sikorzynie w pow. kartuskim przechodzi przez jeziora leżące przy Skórzewie, Biebrznikach, przez garczyńskie jezioro, Sudomie i grzybowskie i wpływa do jeziora wdzidzkiego). Bieg ma Czarna woda przy licznych zakrętach przeważnie południowo-wschodni; z bardzo małym wyjątkiem płynie przez lesiste okolice. Wychodząc z wdzidzkiego jeziora, przy wiosce Borsk obraca młyn i piłę. Niedaleko za wsią wykopany jest kanał około 1 i pół mili długi, którym sprowadza się woda ku użyźnianiu łąk nad rzeką. Dalej leżą nad Cz. wioski: Bąk, Ciszewie, Miedzno. Przy młynie Prosza na [ 741 ]granicy kościerskiego i chojnickiego powiatu przechodzi do boru okonińskiego, gdzie pędzi młyn i piłę w Odrach. Przy Wiecku, gdzie wspomniony kanał użyznia łąki, wstępuje w pow. starogrodzki. Przy podleśnictwie Zawada przyjmuje z prawej strony znaczny dopływ zwany Niekwarz (ob.), płynie, opodal wioski Prusy i Łęg, przy dworcu kolei żelaznej tczewsko-pilskiej w Czarnej wodzie przez Złe mięso (Bösenfleisch) i Zimne zdroje. Przy Czubku obraca młyn i piłę i płynie przez bory królewskie zwane Wirty przy Czarnem koło Młynka i Pazdy, blisko borzechowskiego jeziora. Ztąd zmienia bieg ku południowi, wstępuje w las król. zwany Drewniaczki (Wilhelmswalde), pędzi Nowy młyn i piłę, młyn i piłę we Wdzie, przyjmuje z prawej strony strugę z pod Błędna, pędzącą po za Kasperusem młyn i piłę w Szladze; mija Łuby, za któremi przechodzi do powiatu świeckiego i płynie w lesie zwanym Wygoda, przy Starej rzece (Alt-fliess); pod Wygodą pędzi młyn i piłę Tleń (Klinger-Mühle) i przyjmuje rzeczkę Brzezinę z pod Osieczna i Sliwic; nieco poniżej wpływa struga Ryszka, połączona ze strugą Mokrą. Dalej leżą jeszcze nad Cz. wieś Spławie, Dąbrowa albo Grabowa buchta, Zdunki, Żuławka, Dębiniec, Gródek, Kaliska, Grodeczek. Dopiero przy Małym Dulsku (Julienfelde) występuje Cz. na dobre z borów, płynie przez Nowe dobro (Neuguth), Wirwę, mija przy Terespolu pod wysokim mostem kolej bydgosko-tczewską, pędzi ostatnie młyny i piły w Kozłowie i Przechowie i uchodzi przez niziny przy Świeciu do Wisły, śród której dosyć daleko pozostawia po sobie wstęgę czarniejszej wody. Czarną wodą spławiają bardzo wiele drzewa z tucholskich borów tak szczypanego na opał jako i w deskach i w całych sztukach; także i w ryby różne Cz. obfituje; długość jej biegu obliczają na 6 mil przeszło. Kś. F.