Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Bałta

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 96 ]Bałta, m. pow. gub. podolskiej, po obu stronach rz. Kodymy, o 300 w. od Kamieńca, o 7 wiorst od stacyi Bałckiej (ob.) drogi żel. bałcko-elisawetgradzkiej. Założone przez Józefa Lubomirskiego, od imienia jego nazywało się Józefgród. Część po drugiej stronie rz. Kodymy nazywała się Bałta i należała do Turcyi. W czasie konfederacyi barskiej w 1768 r. ścigany oddział konfederatów schronił się do Bałty-tureckiej; goniące go wojska przeszły granicę, miasto spaliły i to było powodem wojny z Turcyą, która skończyła się niepomyślnym dla Turcyi pokojem w r. 1774. Od czasu zbudowania kolei odesko-kijowskiej (1866) i gałęzi elisawetgradzkiej miasto szybko wzrosło. Obecnie ma 18942 ludności; w r. 1860 miało 14154 t. j. 7996 izr., 3656 prawosł., 1267 raskolników, 392 katol. Ma kościół katolicki parafialny, 3 cerkwie, bożnicę, 3 fabryki łoju wyrabiające tego produktu na 24000 rs. i zajmujące 20 ludzi. Fabryk świec 5, wyrabiają za 5000 rs., zajmują 7 ludzi; garbarni 5, wyrabiają za 5000 rs., zajmują 14 lndzi; 2 fabryki wód mineralnych o produkcyi 1500 rs., fabryka tytuniu 37000 rs., cegielnia 3,600 rs., młyn parowy 20000 rs.; kantor pocztowy 1 klasy, st. telegraficzna międzynarodowa, domów 1973, po większej części drewnianych, sklepów 110, jarmarki 2, jeden od 25 maja do 1 czerwca, a drugi 29 lipca 3-dniowy, szczególniej pierwszy jest znany w całej prawie Rossyi południowej. Towarów nań przywożą za 1 i pół mil. rs, a sprzedają do 800000 rs., głównie towary łokciowe, konie podręczne i tabunowe. Ziemi do m. Bałty należy 4522 dzies. nieosiedlonej. Paraf. kościół ormiańskokatol. ś. Stanisława, z muru wzniesiony 1765 przez ks. Lubomirskiego, poświęcony 1826 przez biskupa Mackiewicza. Parafia katol. dekanatu t. n. dusz 1488. Kaplice w Rakułówce i Mironach. Dek. bałcki dyecezyi łucko-żytomirskiej rozciąga się na 2 powiaty: bałcki i olhopolski a obejmuje 9 parafiij t. j. 6 w bałckiem: B., Hołowaniewskie, Kodyma, Krzywe Jezioro, Raszków, Rybnica a 3 w olhopolskiem: Czeczelnik, Miastkówka i Obodówka. Wiernych liczy: 17,335.

B. powiat graniczy na półn. z pow. olhopolskim, hajsyńskim i gub. kijow., na zach. z gub. besarabską i pow. olhopolskim, na połud. z gub. chersońską. Rozległość pow. bałckiego jest 140,17 mil kwadr. czyli 6782,5 wiorst kwadr. (792685 dzies.). Od Bałty do Bohopola i granicy kijowskiej gub. jest grunt po większej części płaski, od Bałty ku Dniestrowi skalisty. Nad rz. Kodymą i Sawranką miejscami są piaski a także nad Dniestrem i Bohem ziemia miejscami piaszczysta i kamyczkowata, w innych miejscach powiatu czarna i urodzajna. Powiat bałcki ma więcej stepowy charakter, mniej ma wód i cierpi na częste posuchy. Ludność powiatu: mężcz. 111,902, kob. 100,690; razem 221592, a zatem na jednę kwadr, milę przypada 1585 mk., na jednę wiorstę kwadr. 32,7; na jednego mieszkańca 3,57 dzies.; pow. bałcki jest więc najmniej zaludniony ze wszystkich pow. gub. podolskiej. Pod względem religii: prawosł. męź. 89855, kob. 87475: razem 177330; kat. męż. 2818, kob. 2738: razem 5556; izraelitów męż. 18427, kob. 18499: razem 36926; protestantów męż. 91, kob. 49: razem 140; sekciarzy męż. 769, kob. 886: razem 1655. Izraelitów posiada więcej niż którykolwiek powiat gub. podolskiej. Pod względem stanów: szlachty męż. 1080, kob. 1150: razem 2230; duchowieństwa męż 843, kob. 836: razem 1679; mieszczan męź. 18944, kob. 19479: razem 38423; włościan męż 83859, kob. 83651: razem 167510; różnych stanów męż. 7276, kob. 4574: razem 11850. W 1878 r. zawarto ślubów w m. Bałcie 210, a w pow. bałckim 2847. Urodzonych w m. Bałcie męź 456, kob. 299: razem 755; urodzonych w pow. bałckim męż. 5936, kob. 5458: razem 11394; zmarło w m. Bałcie męż. 283, kob. 167; razem 450; zmarło w pow. bałckim 4218, kob. 4020; razem 8238. A zatem liczba urodzonych w Bałcie wyższą jest od liczby zmarłych o 305, w pow. zaś o 3156. Pod względem używalności ziemi: pod zabudowaniami, ogrodami, wygonami 72.622 dzies.; pod uprawnemi polami 11.382 dz.; pod lasem 61.662 dz.; pod błotami i wodami 37.316 dz. W roku 1878 zasiano pszenicy 102048 czetw., zebrano 544822; zasiano żyta 33101 cz., zebrano 196953; owsa zasiano 35677 cz., sprzątnięto 178740; jęczmienia wysiano 28056 czet., zebrano 134055; hreczki wysiano 18704 czetw. a sprzątnięto 89370; kartofi wysadzono 18885 czetw., zebrano 72489 czet. W pow. bałckim liczą koni (w 1871 roku) 29220 aat., bydła 107305, owiec 122242, świń 75544. Fabryki w powiecie bałckim: Fabryk świec 10, pro-dukcya 9600 rs., zatr. 12 ludzi; fabryk łoju 4, produkcya 24300 rs., zatr. 21 ludzi; garbarń 6, prodtikcya 6100 rs., zatr. 16 ludzi; cukrownia 1, produkcya 100000 rs., zatr. 330 ludzi; gorzelń 11 z produkcyą 635000 rs., zatr. 130 ludzi; browar 1 z produkcya 1500 rs., zatr. 2 ludzi; fabryka wód mineralnych 1 z produkcyą 1500 rs., zatrudnia 4 ludzi; fabryka tytuniu 1 z produkcyą 37000 rs., zatr. 20 ludzi; cegielni 8 z produkcyą 8600 rs., zatr. 22 ludzi; młynów pośledniejszych 2 z produkcyą 16500 rs., zatr. 14 ludzi; młynów parowych 8 z produkcyą 41200 rs., zatr. 12 ludzi. Razem w pow. [ 97 ]bałckim fabryk 53, z produkcyą rs. 881300, zatrudniających 583 ludzi; reszta mieszkańców trudni się rolnictwem, żydzi handlem i drobnym przemysłem, ale i ci nawet w ostatnich czasach wzięli się do rolnictwa. Rzeki powiatu są: Boh płynie przez środek powiatu; do niego wpadają w granicach pow. a) Sawranka, bierze początek w powiecie bałckim między Horodyszczem i Czarnominem, wpada pod miastem Sawraniem; przyjmuje Jałaniec na gruntach wsi Jałaniec. b) Kodyma zaczyna się na gruntach m. Kodymy i na przestrzeni od Bałty do Koniecpola oddziela gub. podolską od chersońskej; wpada pod m. Koniecpolem. c) Sinica zaczyna się w gub. kijowskiej we wsi Sinicy (w pow. humańskim), płynie przez pow. bałcki, wpada do Bohu niżej wsi Sabatynówki. d) Mołdawka, wypływa w pow. bałckim pod wsią Mołdawką, wpada w Hołoskowie. e) Siniucha płynie granicą pow. bałckiego i gub. chersońskiej od wsi Kogutówki do m. Bohopola, gdzie wpada do Bohu. Z prawej strony przyjmuje Jatrań, oddzielającą pow. bałcki od humańskiego, na przestrzeni od wsi Perehonki do Kogutówki. Dniestr płynie południowo-zachodnią granicą — oddziela Podole od gub. bessarabskiej. Do niego wpada w gran. powiatu: a) Biełocz zaczyna się w pow. olhopolskim pod wsią Serbami, wpada do Dniestru w bałckim pow. między Biełoczą i Stroińcami. b) Mołokisz zaczyna się w pow. bałckim około wsi Łobuszny, wpada do Dniestru pod wsią Mołokiszą, przyjmuje Suchy Mołokisz i Krutę około m. Krute. c) Rybnica zaczyna się pod wsią Słobodzieją w pow. bałckim, wpada do Dniestru pod m. Rybnicą przyjmuje z prawej strony Suchą Rybnicę, z lewej Długą Kiełbaśnę około wsi Kiełbaśna i Długi Woronków. d) Jahorłyk wypływa w pow. bałckim w okolicach wsi Honorata, oddziela gub. chersońską od podolskiej, przyjmuje z prawej strony rzeki Trościaniec przy wsi Dojban a zaczyna się we wsi Kulnej; do niej wpada rz. Mokra i Czarna. e) Wołodynka, mała rzeczka na granicy pow. olhopolskiego i bałckiego. Kolej odesko-kijowska przechodzi przez zachodnią część pow. bałckiego i na gruncie jego ma następujące stacye: w Kodymie, w Krutem, w Borszczach; z następnej zaś stacyi Birzuły odchodzi gałąź przez Bałte. do Elizawetgradu. Z rzeczy kopalnych ma tylko powiat: kamień wapienny, ciosowy, młyński, gips i glinę na fajans. Dekanat rz.-kat. (ob. wyżej). Cerkwi 178, synagog i meczetów 21, szkoła 2-klasowa w Bałcie; szkółki wiejskie powinny być przy gminach, lecz stoją, zwłaszcza latem, pustkami. Powiat bałcki dzieli się na 6 stanów, to jest zarządów policyjnych: Nestoito, Krute, Sawrań, Hołowaniewsk, Krzywe-Jezioro, Ludwinka. Gmin w pow. 24: Moszniaki, Perejma, Korytna, Baksza, Krute, Pisarzówka, Harmaki, Mołokisz, Czarna, Woronków, Cybulówka, Sawrań, Józefpol, Piszczana, Daniłowa-Bałka, Tryduby, Wielki-Bobryk, Wielka Meczetna, Hołowaniewsk, Werbówka, Trojany, Bohopol, Lipoweńskie, Trojanka. Jarmark, najznaczniejszy jest w Bałcie od 25 maja do 1 Czerwca, przywożą towarów na półtora miliona, sprzedają do 800000 rs. Najwięcej towary łokciowe, konie i tabuny (dzikie). Drugi jarmark mniejszy, zaczyna się 29 lipca, ciągnie się przez 3 dni, obrót jego do 150000 rs. W pow. bałckim jest 14 miasteczek i 228 wsi. Szpitali w Bałcie 3: miejski na 60 chorych, więzienny na 17 i żydowski; oprócz tego w pow. przy fabryce cukru w Borszczach szpital na kilku chorych. Herb powiatu: pół pola ornego i pół stepowego; środkiem ornego przechodzi wół. Dr. M.

Bałta, jez. w dobrach krasławskich w Inflantach polskich.