Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/696

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.


ordinar
661


persona priva della vista (fas. DA 1973; Mz 1976, fod. Pz 1989, amp. C 1986) Ⓘ cieco Ⓓ Blinder ◇ a) N orbo lo vedeva, che bognava dezide: Volon stà col S. Padre, e no con chela marmaia, che l perseguita. Un orbo lo vedeva, che bognava decider: Volon stà col S. Padre, e no con chella marmaja, che ‘l perseguita. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:433 (col.).

orbo (gad., fas., caz., moe., fod., col., amp., LD) ↦ orbo.

orc Ⓔ trent. orc (EWD 5, 108) 6 1858 ôrtsch (ZacchiaGB, CianzonSonador1858-1995:164)
fas. orc
s.m. sg.
graminacea annua a foglie ruvide e spiga (fas. G 1923; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013) Ⓘ orzo Ⓓ Gerste ◇ a) Ió volesse orc e gnoches / Senó l’orghen va en toches. Io volössö ôrtsch e gniôches / Senò l’ôrgen va in tôches. ZacchiaGB, CianzonSonador1858-1995:164 (bra.).

orc (fas.) ↦ orc.

orćé (mar.) ↦ vertié.

orch (grd.) ↦ orco.

orco Ⓔ nordit. orco ‹ ORCUS (EWD 5, 107) 6 1858 orco (PescostaC, OrcoIocl1858-1994:231)
gad. orco mar. orco Badia orco grd. orco, orch fas. orco fod. orco amp. orco
s.m. sg.
personaggio delle leggende ladine, con aspetto di uomo gigantesco, mostruoso (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879) Ⓘ orco Ⓓ Orco, Schwarzer Mann ◇ a) L’Orco é n gran bur malan, / do les animes plëgn de fan L’Orco é un gran burt malan, / dô les animes plëgn de fan PescostaC, OrcoIocl1858-1994:231 (Badia); b) Ne vëigheste che l’Orco é gran sciöche na munt! / Sciampa te stüa y téte l’ega santa! Ne vêgheste ch’l’Orco é gran sciöch’ na munt! / Sciampa te stüa y tèt’ l’ega santa! PescostaC, OrcoIocl1858-1994:235 (Badia).

orco (gad., mar., Badia, grd., fas., fod., amp.) ↦ orco.

orcon (fod.) ↦ arcon.

orden Ⓔ it. ordine ‹ ORDŌ (EWD 5, 111) 6 1811 urdén (CostadedoiJM, InomReBaira1811-2013:158)
gad. ordin Badia ordine grd. orden fas. órden caz. órden, órdin fod. ordine, ourden col. orden, ordine amp. ordin LD orden MdR ordine
s.m. Ⓜ ordens
1 comando orale o scritto, direttiva (gad. Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. DLS 2002, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ ordine Ⓓ Befehl ◇ a) Tl orden (cumandamënc) de Mosé, nes iel cumandà de sassiné de teles. Tu eder, cie dijes’a? In te l’orden (cumandaments) de Mosé, nés jel commandá de sassine de telles. Tu edr, Chié dispa? HallerJTh, MadalenaGRD1832:155 (grd.); b) Chësta medema nöt sëise os destinada ala mort, y por ordin dl grof, che se crëi en colpa do les acüses de Golo. Chesta medema noutt seiſe os destinada alla mort, e pur ordine d’l grof, che sè crei ing colpa dō les accuses de Golo. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:21 (Badia); c) Y la noela sëgn, ch’ara é sodesfata, m’é n te tormënt, ch’i pordess ion n dëit, sce mi ordins ne foss ademplis. e la novella ſengn’, ch’ella è soddesfatta, m’è ‘ng te torment, ch’i perdess’ giang ‘ng deit, se mi ordini nè foss’ adimplīs. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:31 (Badia)
2 assetto, disposizione o sistemazione razionale e armonica di qualcosa nello spazio o nel tempo secondo esigenze pratiche o ideali (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Mj 1929; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ ordine Ⓓ Ordnung ◇ a) Iö stënte bëin a crëie che to signur berba, ch’in tütes les cosses fô l’ordine instës, n’abe possedü n catalogh de süa libreria Jeu stënte bëiǹ a creÿe che tò Signur Bärba, ch’iǹ tüttes les cosses fô l’ordine instëss, n’abbe possedü ‘ǹ catalog de süa libreria DeRüM, LëtraCataloghLibri1833-1995:285 (MdR); b) Nos cianton coscì presto / E parduto come ca / Un seralio come chesto / Coscì in ordin conpletà. Nόs ciantόn cosci presto / E parduto come cà / Un serraglio come chesto / Coscì in’ ordin complettà. Anonim, ManageriaComunal1873-1973:30 (amp.); c) Dal’atra pert dla grota él gnü fat na picera ciasota por le romita, cun n urt en bun ordin Dall’ atra pērt d’la grotta elle gnu fatt na piccera ciaſotta pur ‘l romita, cunung urt ing bung ordine DeclaraJM, SantaGenofefa1878:128 (Badia); d) Ma mparëde nce de chësc sapient orden de Die l’util’ aurità, che l ne foss nce per nëus no bon, sce nes assan blot dis sarëini y plëns de alegrëza. ma̤ mpa̤rá̤dę ntxę dę k’š sa̤píent ǫrdn dę díe l’útil’ ouritá, k’ l nę fos’ ntxę pę̆r nóus no boŋ, šę nęs a̤sán blot dis sa̤rá̤iny i pla̤ŋs d’a̤lęgrá̤tsa̤. RifesserJB, SurëdlPlueia1879:108 (grd.)
dé l orden (gad. DLS 2002, grd. DLS 2002, fas. DLS 2002, fod. DLS 2002, amp. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ ordinare Ⓓ anordnen ◇ a) dal gran gust, che l’é tornà san e salvo, l’à fat mazèr n bel vedel, e l’à dat orden de stèr algegres. dal gran gust, che l’é tornà sang e salvo, l’ha fat mazzèr un bel vedel, e l’ha dat ordeng de ster agliègres. SoraperraA, FiProdigoCAZ1841-1986:247 (caz.); b) Rové ala porta dl ciastel cun süa compagnia le grof dá ordin al araldo, trombetier, de soné le corn R’vè alla porta d’l ciastell cung sua compagnia ‘l grof dà ordine all’ araldo, trombettiěr, d’sonè ‘l cŏr DeclaraJM, SantaGenofefa1878:84 (Badia).

orden (grd., col., LD) ↦ orden.

órden (fas., caz.) ↦ orden.

ordenà (col., amp.) ↦ ordiné.

ordenar (bra.) ↦ ordiné.

ordenario (amp.) ↦ ordinar.

ordenè (Badia) ↦ ordiné.

ordenèr (fas.) ↦ ordinar.

ordenèr (fas.) ↦ ordiné.

ordì Ⓔ it. ordito (GsellMM) 6 1870 ordì p.p. m.sg. (AgostiniM, Dialogo1870*-2013:432)
fod. ordì
agg. Ⓜ ordis, ordida, ordides
organizzato di nascosto, spesso illecito e malvagio (fod.) Ⓘ ordito fig.Ⓓ angezettelt fig. ◇ a) l é stà n ingan ordì dai siori, che prometteva (impermeteva) un paradiso in terra l’è stà un inganno ordì dai Siori, che prometteva (impermetteva) un paradiso in terra AgostiniM, Dialogo1870*-2013:432 (col.).

ordì (fod.) ↦ ordì.

ordin (gad., amp.) ↦ orden.

órdin (caz.) ↦ órden.

ordinà (col.) ↦ ordenà.

ordinar Ⓔ it. ordinario (EWD 5, 111) 6 1873 ordenaries f. pl. (Anonim, PrimaRapresentanza1873*-1973:20)
gad. ordinar Badia ordinario grd. ordinar, urdinar fas. ordenèr, ordinèrech fod. ordinario amp. ordenario LD ordinar