Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/644

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.


moneida
609


2 con più diretto riferimento al consorzio umano e al suo modo di agire, di comportarsi (amp.) Ⓘ mondo Ⓓ Welt ◇ a) col rico, el prepotente duto ‘l dì / aré da struscià, ce mai cardeo? / col diou, col mondo e ancora no sei ci! col rico, el prepotente dut’ al dì / avarè da struscià, ce mai cardeo? / col diou, col mondo e ancora no sei cì! DegasperF, PrimaMessaGhedina1868-1990:358 (amp.)
3 la terra, il globo terrestre (gad., amp.) Ⓘ mondo Ⓓ Erde, Welt ◇ a) Por le monn messaraste rabí Pur l monn messaráste rabí DeclaraJM, FCostamaiù1857-1988:8 (Badia); b) Anpezane co ‘l é alora / De sta besties, ce faron / Saeo ce fei?… / Par el mondo i mandaron. Ampezzane colè allora / De sta besties, ce faròn Saveo ce fei?… / Par el mondo i mandarŏn. Anonim, PrimaRapresentanza1873*-1973:24 (amp.)
4 con valore collettivo, gli uomini che vivono sulla terra, nella loro totalità (gad., grd. G 1879; G 1923; L 1933, amp.) Ⓘ umanità, mondo Ⓓ Menschheit, Welt ◇ a) No spetede al monn / Da ciafé confort, consolaziun, / Mo sperede en Dio y so sant ennom / Gnará en aiüt te vigne afliziun. No spötödö al mon / Da tschafö congfort - consolaziung / Mo spörödö ‘ng Dio i so sant ng Nom / Gnarà ‘ng najut tö vignö affliziung. AgreiterT, ConLizonza1838-1967:134 (mar.); b) Por le monn messaraste rabí, / pënsa che le monn é pa ri. / Por chësc tëgnete pro Idî / y döt sará por to mí! Pur l monn messaráste rabí, / pënsa ch’l monn é pa rî. / Pur chësc tëgnete prò Idî / y düt sará pur tò mí! DeclaraJM, FCostamaiù1857-1988:8 (Badia); c) Nos duncue vardaron / Se portaa ra spese / De sta Aministrazion / Dài al mondo da lieśe… Nos dunque vardaron / Se portava ra spese / De sta Amministrazion / Dai al mondo da lieze… Anonim, Monumento1873:1 (amp.)
chel mond (gad., MdR) Ⓘ aldilà Ⓓ Jenseits ◇ a) Degügn ne dess ciafè le paraîsc in chëst mond, acioch’ ëi ne se desmëntie le vero in chël mond. Degügn ne dess ćiaffè le paraÿs iǹ quëst Mond, acćiò ch’ëi ne se desmëntie le vero iǹ quël Mond. DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:261 (MdR); b) Chësc savunse en cil glorius / Olache döt é en plëna de / Tal me pél - mo pordonn! / Che ciantëis, Veci, en chël monn. Chesc’ savungse in ceil glorioso / Ullacch’ dutt è in plena dè / Tal me pele - mo perdon! / Che cianteis, Vecci, in chel mon. DeclaraJM, MaringSopplà1878:3 (Badia) ◆ chest mond (gad. A 1879, amp., MdR) Ⓘ vita terrena Ⓓ Diesseits ◇ a) Nos nes lamentun / Ch’i dis, che nos un / In chësc mond a vire, é püć, / E fajun impò con tüć / Sch’ ëi n’ess mai na fin. Nos nes lamentuǹ / Ch’i dis, che nos uǹ / Iǹ queŝ Mond a vire, é püçh, / E faŝuǹ impò coǹ tütg / Sch’ ëi n’ess mai ‘na fiǹ. DeRüM, Verkehrtheit1833-1995:291 (MdR); b) Le früt dl picé saludâ chësc monn / intan che Corvara ciauriâ tl sonn. L’früt dl pićé salodava chësc monn / intan che Corvara ciaoriava tel sonn. PescostaC, OrcoIocl1858-1994:234 (Badia); c) e aé rajon, parcé che Cristo à dito /che el so regno no ‘l é de chesto mondo! e avè ragion, parcè che Cristo à dito / che el so regno no l’è de chešto mondo! DegasperF, PrimaMessaGhedina1868-1990:358 (amp.); d) nosta felizité stá tla bunté sön chësc monn nosta felizitè sta t’ la buntè soung chesc’ mon DeclaraJM, SantaGenofefa1878:102 (Badia) ◆ l auter

mond (gad. A 1879; V/P 1998, fod. Pz 1989; Ms 2005) Ⓘ aldilà Ⓓ Jenseits ◇ a) Ëis rajun mia bona jënt, sce le viz ne finësc tan spaventosamënter söla tera, arál en l’ater monn trö’ maiú castighe. Ais r’jung mia bona jent, se ‘l vizio nè fínesc’ tang spaventoſament’r soulla terra, arrall’ in l’at’r mon trou maiù castigo. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:126 (Badia) ◆ vegnì al mond (gad. V/P 1998) Ⓘ nascere Ⓓ geboren werden ◇ a) "O mi caro fi" […] te chësc lüch orido este destiné de gní al monn. Chiló sön mi cör palsa y scialdete, che tüa püra uma ne n’á ’ci na fascia da te curí ne. "O mi caro fì" […] te chesc’ luc orrido ēste destinè de gnì al mon. Chilò soung mi cour palsa e scealdete, chè tua pūra uma nen à ci na fascéa da té curì nè. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:16 (Badia)
mondo.

mond (grd., fas., fod., LD, MdR) ↦ mond.

mondan Ⓔ it. mondano 6 1878 mondanes (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:117)
gad. mondan Badia mondan grd. mondan fas. mondan
agg. Ⓜ mondans, mondana, mondanes
nel linguaggio devoto, proprio della vita terrena, contrapposto agli ideali e alle pratiche della religione (gad., fas. DILF 2013) Ⓘ mondano Ⓓ weltlich ◇ a) ligrëzes alincuntra blot mondanes é zënza saú y mirit ligrezzes al’ ingcuntra blott mondanes è zenza saù e mérito DeclaraJM, SantaGenofefa1878:117 (Badia).

mondan (gad., Badia, grd., fas.) ↦ mondan.

mondo (amp.) ↦ mond.

mondo Ⓔ it. mondo 6 1858 mondo (ZacchiaGB, Filamuscia1858*:1)
fas. mondo fod. mondo
s.m. Ⓜ mondi
1 l’universo, come totalità di tutte le cose create ed esistenti (fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976, fod. A 1879; Pz 1989; Ms 2005) Ⓘ mondo, terra Ⓓ Erde, Welt ◇ a) L’é ruà ju te un busc fon fon ma canche l’era ju l’era desche te un mondo nef. Lö ruà schu tö un busch fon fon mô chan chö lerô schu lero döskö tö un mondo növ. ZacchiaGB, Filamuscia1858*:8 (bra.)
2 la terra, il globo terrestre (fas.) Ⓘ mondo Ⓓ Erde, Welt ◇ a) Un dì al leva e disc a so pare: "Scutà ió volesse jir per al mondo e ve volesse prear na grazia soula." Un di al levô ö dis a sô parö. Skutà io volössö schir per al mondo ö vö volössö preàr nô gratiâ sôula. ZacchiaGB, Filamuscia1858*:1 (bra.)
mond.

mondo (fas., fod.) ↦ mondo.

mondur (gad., Badia, grd.) ↦ mondura.

mondura Ⓔ dtir. mondûr / nordit. montura ‹  frz. monture (da

  • MONTĀRE) (EWD 4, 449) 6 1878 muntura (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:8)

gad. mondur Badia mondur grd. mondura, mondur fas. mondura fod. mondura amp. mondura LD mondura
s.f. Ⓜ mondures
particolare foggia di vestire che indica l’appartenenza a una determinata categoria e il grado e la funzione all’interno della categoria stessa (gad. Ma 1950; P/P 1966, grd. G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Q/K/F 1983; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ uniforme Ⓓ Uniform ◇ a) söl ce l’elm cun plömes che bandorâ, süa solita mondura por la batalia chësta soul cié l’elmo cung plumes che bandorà, sua solita muntura pur la battalia chesta DeclaraJM, SantaGenofefa1878:8 (Badia).

mondura (grd., fas., fod., amp., LD) ↦ mondura.

moneda (moe., col., amp.) ↦ moneida.

monëda (gad., mar., Badia, fod.) ↦ moneida.

moneida Ⓔ MONĒTA (EWD 4, 452) 6 1763 monaeda ‘moneta’ (Bartolomei1763-1976:88)
gad. monëda mar. monëda Badia monëda grd. munëida fas. moneida moe. moneda fod. monëda col. moneda amp. moneda LD moneida
s.f. Ⓜ moneides
dischetto di metallo coniato per le necessità degli scambi, che ha lega, titolo, peso e valore stabiliti