Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/38

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.


abei
2


a (gad., mar., Badia, grd., fas., caz., bra., fod., col., amp., LD, MdR) ↦ a.

’a (grd.) ↦ pa.

a bonora (fas., fod., amp., MdR) ↦ abonora.

a da larch (bra.) ↦ adalerch.

a dal larch (col.) ↦ adalerch.

a la grana (fas., fod.) ↦ alengrana.

a la granda (fod., col.) ↦ alengrana.

a la largia (bra.) ↦ alalergia.

a la lèngia (caz.) ↦ alalongia.

a la longia (fas., fod.) ↦ alalongia.

a l’engrana (LD) ↦ alengrana.

a mal (bra., col., amp.) ↦ amel.

a ment (fas., bra., fod.) ↦ ament.

a mente (amp.) ↦ ament.

a mesa (grd.) ↦ amesa.

a mez (grd.) ↦ amez.

a öna (gad., mar.) ↦ auna.

a ora (fas., col.) ↦ adora.

a puntin (grd.) ↦ apontin.

a ra granda (amp.) ↦ alengrana.

a ra longa (amp.) ↦ alalongia.

a roeder (mar.) ↦ areveder.

a una (grd., fas., LD) ↦ auna.

a üna (Badia) ↦ auna.

aa (bra.) ↦ aha.

abada Ⓔ deriv. di6 1844 negoG, LodeMasciza1844-1929:118)
moe. abada fod. abada, bada amp. abada
s.f. sg.
intensa concentrazione fisica e mentale intorno a un determinato oggetto (moe. DA 1973, fod. Ms 2005) Ⓘ attenzione, ascolto Ⓓ Aufmerksamkeit, Beachtung
dé abada (amp.) Ⓘ prestare attenzione Ⓓ beachten ◇ a) Ce voreo mai dai abada / a ra lenga d’invidiosc, / che a dà calche sboconada / i vorav’ esse con vos. Ce voréo mai dai abada / ara lenga d’invidiósc, / che a da calche sboconada / i voràv’ èse con vos. DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:118 (amp.).

abada (moe., fod., amp.) ↦ abada.

abadà (col., amp.) ↦ abadé.

abadar (moe.) ↦ abadé.

abadé Ⓔ AD + *BATĀRE ‘weit öffnen, aufreißen (Augen, Mund)’ (GsellMM) 6 1844 za1844-1929:113)
gad. abadé Badia abadè grd. abadé fas. abadèr bra. badar moe. abadar fod. abadé, badé col. abadà, badà amp. abadà LD abadé
v.tr. Ⓜ abada
prestare attenzione, osservare (gad. P/P 1966; DLS 2002, grd. G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Q/K/F 1982; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ badare, fare attenzione Ⓓ beachten, achtgeben ◇ a) Co ra furia r’é passada, / i scomenza a rajonà, / ma ‘l Car-ter el no i abada, / el majena e ‘l tende là. Co ra fùria r’ e pasada, / i scomenz̄a a ragionà, / ma ‘l Cartèr el no i abada, / el magena e ‘l tènde la. DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:113 (amp.); b) L’à politiga e l’é fin, / l’à chel Dio che dute sà, / el no abada un bagatin / al comando de chi là. L’a polìtiga e l’e fin, / l’a chel Dio che dute sa, / el no abada un bagatìn / al comando de chi la. DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:117 (amp.); c) N seniëur, che no n’ova abadà a chësc cumand, […], jiva per chëla stredes fuman che jiva su de vera nibles. Uŋ Signour, chë non òva abbadà a chëst cumànd, […], s̄iva per chëlla stredes fumàŋ chë s̄iva su de vera nibles. VianUA, FuméTabach1864:197 (grd.).

abadé (gad., grd., fod., LD) ↦ abadé.

abadè (Badia) ↦ abadé.

abadèr (fas.) ↦ abadé.

abandonà (amp.) ↦ arbandoné.

abandonè (MdR) ↦ arbandoné.

abastan Ⓔ deriv. di6 1878 claraJM, SantaGenofefa1878:18)
gad. abastan mar. abastenn Badia abastan
agg. Ⓜ inv.
che sazia e fa bene (detto di cibi) (gad. P/P 1966; V/P 1998) Ⓘ nutriente, salutare Ⓓ zuträglich, sättigend ◇ a) Tüa consolaziun, ch’al sará smorjelé dales leghermes de tüa uma, y fat abastan dala divina providënza. Tua con-solaziung, ch’el sarà smorjelè dalles legrimes de tua uma, e fatt abbastang dalla divina provvidenza. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:18 (Badia).

abastan (gad., Badia) ↦ abastan.

abastanza Ⓔ nordit.6 1873 Monumento1873:3)
gad. abastanza Badia abastanza fod. abastánza col. abastanza amp. abastanza, bastanza
avv.
in quantità o in modo sufficiente (gad., amp.) Ⓘ abbastanza Ⓓ genug, genügend ◇ a) Co lore aumentaa, / Anche in ciou de na fre / Chi salarie che aa / Anche abastanza da se. Co lore aumentava, / Anche in ciau de naffré, / Chí salarie che ava / Anche abbastanza da sé. Anonim, Monumento1873:3 (amp.); b) Chiste inveze, d’inportanza/ I se crede con rajon / Ce mai, diji, no ‘l é ba-stanza / Un aumento nos voron! Chiste inveze, d’im-portanza / I se crede con ragiòn / Cè mai, disci, no le bastanza / Un aumento nòs vorón! Anonim, PrimaRapresentanza1873*-1973:19 (amp.); c) y le fle dla cerva scialdâ ite chëra abitaziun salvara abastanza e ‘l flě d’la cer-fa scealdā ite chell’ abitaziung salvara a bastanza DeclaraJM, SantaGenofefa1878:36 (Badia) ☝ assé.

abastanza (gad., Badia, col., amp.) ↦ abastanza.

abastánza (fod.) ↦ abastanza.

abastenn (mar.) ↦ abastan.

abel Ⓔ it.6 1833 dìNiaSignurCurat1833-1995:267)
gad. abl Badia abile grd. abl, abil fas. àbile fod. abile amp. abile LD abel MdR abil, abile
agg. Ⓜ abli, abla, ables
1 che ha le qualità o i requisiti necessari per qualcosa, specialmente per il servizio militare (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; DLS 2002, grd. F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ idoneo Ⓓ tauglich ◇ a) E chëst é propi le punt che le fej dërt abil por le stato militare E quëst é propi le punt che le feŝ dërt abil por le stato militare DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:267 (MdR)
2 capace nell’ambito della propria professione o in una particolare attività (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; DLS 2002, grd. L 1933; Ma 1950; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ abile Ⓓ fähig, imstande ◇ a) De plü aste dit, che chëst jonn é dërt abile e sà bëin lì, scrì, e fà cunć. De plü haste dit, che quëst ĵon é dërt abile e sa bëiǹ lì, scrì, e fa cuntg. DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:268 (MdR); b) T’as rajun, al ne pó sintí n pü’ de ligrëza, al ne n’é abl a n pü’ de destraziun; al é pro taola sciöche n condané pro la mësa dl boia T’ as rejung, el nè po sintì ‘ng pude ligrezza, el nen è abile ang pude de destraziung; el è

abel