jak i inni, tylko że szarwarku czynić nie potrzebował. Dla proboszcza były wolne 4 włóki. Granice stykały się z wsią Rudnem i Gręblinem, stąd do folwarku który ma „Hans Porprag und sein Bruder Gottschalk von der Gerichte durch das Burg-Wall intzwann des Hauses Gartz bis an das Fliess das da fliesst in den See, das Fliess auf bis in das Ellerbruch”. Potem my (tj. Henryk von Plauen Reuss) gdy zostaliśmy komturem wielkim i landmistrzem, powiększyliśmy im dobro Garc o 14 i pół włók, które na łęgach (in der Aue) dodaliśmy. Z tych sołtys jeszcze bierze wolnych 1 i pól włóki, inne czynszować będą jak i te co w górze leżą. Pomiędzy świadkami znajduje się, nie wiadomo czy dobrze w kopii wypisany, Albrecht książę brunświcki, „Landkonptur zu Posen.” W czasie luterskiej reformacyi prawie wszyscy tutejsi mieszkańcy przeszli na nową wiarę. Najbardziej przyczynili się do tego międzyłęscy starości, jak np. Franciszek Żelisławski, zagorzały zwolennik Lutra, który w G. predykantów luterskich utrzymywał. Ztąd nawet do sąsiednich parafij np. Rajków, Walichnowa herezya wcisnęła się i w ogóle Garc nazywali wtedy gniazdem luteranizmu. Franciszek Żelisławski jednak zdaje się że umarł jako prawowierny katolik, bo poczynił fundacye pobożne w niektórych kościołach, pochowany został w kaplicy bocznej w Garcu. R. 1596 biskup Rozrażewski odebrał kościół luteranom; oporu ani najmniejszego nie było, ludek polski chętnie się znowu nawracał. Ostatni luterski predykant nazywał się Chrystyan Martin, nauki miewał po polsku i po niemiecku, nabożeństwo odprawiał podług wyznania augsburskiego. Biskup teraz innego katolickiego proboszcza ustanowił, kościół poświęcił i oddał katolikom. We wsi znajdowało się wtedy 11 gburów. Szkoła w dobrym porządku istniała. R. 1659 szwedzki królewicz Adolf brat Karola X w miesiącu marcu wracając z pod Chojnic rozłożył się obozem pod wsią Garcem, Rudnem i Lignowami, gdzie wielkie wtedy spustoszenia naokoło poczynił. Parafia garcka należy do dekanatu gniewskiego; dusz liczy 1243, kościół pod wezw. Niepokalanego Poczęcia P. M., patronatu królewskiego, cały murowany, budowy prastarej. Wsie parafialne: Garc wielki, Gręblin, Rudno, folw. Międzyłęż, Nowy i Stary Międzyłęż i Garcka Pastwa. Szkoła jedna istnieje w Garcu, dzieci katol. 77; 39 dzieci odwiedza luterską szkołę w Międzyłężu - folwarku. Kś. F.
Garchów, Harhow, węg. Görgö, niem. Gorg, wś w hr. spiskiem (Węgry), w pobliżu Lewoczy, kościół katol. paraf., 801 mk. H. M.
Garcigórz, podług Cejnowy Garczigórz, u Hilferdynga Garczegorz, po niem. Garzigar; Parczewski słyszał także w bliskiej wsi Sarbsku formę Garczagóra; wś na Pomorzu, w pow. lęborskim, ponad traktem bitym lęborsko-łebskim, około 1 milę od Łeby i Lęborka, parafia Lębork, katol. 5. R. 1348 Henryk von Rechter komtur gdański wydał nowy przywilej na tę wieś prawem chełmińskiem; włók miało być 60; z tych sołtys Arnold von Vicken otrzymał wolnych włók 6 i 3 fenig od sądów małych jak wielkich; tylko przewinienia na drogach publicznych (auf den Landstrassen) wymówił komtur dla siebie; „kretzeme, ertz und zo tanis (?) Nutzes (użytek) dla siebie wyjmujemy.” Podług opisu ziemi lęborskiej z r. 1437 włók było tu 50, od każdej dawali skotów 14, denarów 5, włók 6 wolnych, 3 zaczną czynszować r. 1439, 1440 i 1442. Suma dochodu z obsadzonych włók marek 26, skot. 11, denarów 10. W opisie ziemi lęborskiej z r. 1658 czytamy między innemi. Gburzy zowią się: Piotr Katcken, Andrzej Gravetzki, Janusz Schmidt, Maciej Borin, Michał Bette, Paweł Borin, Piotr Krus, Jakób Katke, Maciej Kenses; ogrodnik Paweł Vick. Włók jest 60, z tego proboszcz ma 4 włóki, kościelny (Küster) 1 włókę, luterski predykant także teraz dostał 4 włóki wraz z pustem gburstwem. Opustoszały już przed 9 laty 4 włóki, a teraz jeszcze za tej wojny szwedzkiej 4 włóki. Sołtys ma 6 włók wolnych. Resztę trzymają 9 gburów i 1 ogrodnik. Do wsi należy też trochę lasu, ale bardzo zniszczony, mało co zostało. Porównaj Reinhold Cramer „Geschichte der Lande Lauenburg und Bütcow.” W G. był kościół zdawna parafialny, patronatu rządowego; tytuł miał św. Maryi Magdaleny. Do parafii należały wioski: Garcigórz, Wilkowo, Oblewice i w części Rekowo. Proboszcz posiadał 4 włóki, piąta zapisana była dla tutejszego katolickiego nauczyciela (wizytacya Szaniawskiego). Po reformacyi, ponieważ prawie wszyscy niemieccy mieszkańcy przeszli byli na protestantyzm, przyłączono kościół garcigórski jako filialny do Lęborka. Około r. 1770 długo nienaprawiany podupadł: wtedy luteranie myśleli zająć jego miejsce i nowy zbór sobie wystawić; wystosowali nawet prośbę w tym względzie do króla pruskiego. Tymczasem jednak gorliwy Ignacy Lniski, kanonik włocławski i prob. lęborski, sam własnym nakładem szybko pobudował nowy kościół r. 1777 i udaremnił przez to ich zamiary. Budowany był kościół po prusku, dach kryty kleńcem; w wieży dzwony 3; wewnątrz posadzka ceglana, ławek 30, okna 4; w ołtarzu obraz patronki św. Maryi Magdaleny. Proboszcz z Lęborku przybywał tu niekiedy z nabożeństwem; luteranie dosyć chętnie na nie uczęszczali; r. 1802 oświadczyli biskupiemu wizytatorowi, że jak najczęściej słuchaliby kazań, byleby tylko proboszcz do nich przybywał. W nowszych czasach kościołek garci-
