wicami. Południową część obszaru gminnego przerzyna potok Piekielnik, wraz z dopływem z pod wzgórza Żadkówkami (658 m.) zwanego. Większej posiadłości nie ma; mniejsza zaś obejmuje roli 540, łąk i ogr. 146, past. 156, a lasów 11 mr. austr.; dm. 97, mk. 432. Według szemat. dyec. tarn. z r. 1880 dusz rzym. kat. 620. W r. 1777 było domów 53, mk. 259; w r. 1797 dm. 71, mk. 381; w r. 1824 dm. 76, mk. 368. Według lustracyi z r. 1636 było zarębników 8, chałupników 1, komorników 8. Było tu również sołtystwo. W r. 1628 był sołtysem Krzysztof Dzielski. Według lustracyi z r. 1765 było ról 8; opłacano rozmaitego podatku złp. 781 gr. 21; sołtystwo było w posiadaniu Macieja i Andrzeja Dzielskich za przywilejem Augusta III z 3 lutego 1749 r.
Dział, potok, nastaje w obr. gm. Poraża, w pow. Lisko, z kilku strug, w zachodniej jej stronie, w lesie Górnym; przepływa wś Poraż samym środkiem, a następnie łąki międzyleśne w obrębie gm. Zagórza i wpada tamże naprzeciwko klasztoru karmelickiego z lew. brz. do Osławy, dopływu Sanu. Długość biegu 3 kil. Br. G.
Działdów, ob. Działdowo.
Działdówka, niem. Soldaufluss, Soldowken, rz., bierze początek w Prusach wschodnich, pow. niborski, na luterskich Mazurach, z 2-ch glównych źródeł: 1) Szkotowska struga, wychodzi z pod wsi Szkotowo, z jeziora kownackiego, płynie ku południowi, po za Szkotowem pędzi młyn Satora, mija Lipowo, Rogóż (Roggenhausen), pędzi młyn Ptak, przyjmuje Sławską strugę (Schläffkauerflies), obraca mł. miłkowski, młyn borowicki, młyn Opacznik, młyn sarnowski; mija Koszelewki, Sarnowo, Borowe i krótko przed m. Działdowem, na obszernem błocie, zlewa się z rz. Nidą; 2) Nida rz. powstaje także niedaleko jez. kownackiego, z przeciwnej strony, z pod wsi Michałki (Michelsdorf) i Januszkowo, brzegi ma błotniste albo łąkami zarosłe, płynie początkowo w kierunku wschodnio-połud., po za wsią Rączki (Rontzken) przerzyna żwirówkę z Olsztynka do Nidborka, którą po prawej stronie zatrzymuje, mija wś Załuski (Salusken), Litwinki; przy Nidborku zwraca się na południo-zachód, mija wś Piątki, Olszewo i Olszewko, pędzi młyn Borowy (Heidemühl), mija Pielgrzymowo (Pilgramsdorf), Szymany, Zaworowo (Saverau?), Bartki, Zalesie, Niedamowo, Zakrzewko (Kl. Sakrau), Wolę, Purgalki, Korab. Na łąkach przed Działdowem schodzi się ze strugą Szkotowską, odkąd przyjmują nazwę Działdówki. Dz. płynie koło Dziąłdowa (Soldau), zwraca się ku południowi, mija po obszernych łąkach i błotach Księży dwór (Niederhof), Kurkowo, Pol, Zakrzewo (Pol. Sakrau). Poczem na zachód stanowi granicę przeszło 2 mile pomiędzy Prusami a Kongresówką, mija po polskiej stronie: Gnojno, Gnojenko, Gruszkę, Dłutowo, Zdrójek, Biernaty, Wylazłowo; po pruskiej: Prusinowo, Wysokę (Hohendorf), Gródki, Przełęk, Lenek. Przy wsi Rogala w lidzbarskim borze zwraca się ku wschodowi, przechodzi do Polski, pod imieniem Działdówka mija jeszcze Zieleń, pędzi młyn w Radzie, oblewa Gołonin, Stok, Rudawę. Później przyjmuje nazwę Wkra (ob.). Kś. F.
Działdowo, niem. Soldau, miasto w powiecie niborskim, Prusy wschodnie, w błotnistej okolicy, która ztąd imię swoje wzięła, na bitym trakcie do Lidzbarka, Niborka i Dąbrowna. Przeszło pół mili od Kongresówki, 2 mile od Niborka. Miało zamek warowny, założony r. 1306 za Krzyżaków. Miasto zostało zbudowane r. 1349, posiadało obszaru przy fundacyi 30 włók, oprócz innych pomniejszych gruntów. Dz. wraz z całą okolicą zamieszkane było od niepamiętnych czasów. Teraz jeszcze natrafiają tu liczne grobowiska pogańskie. Prawie w każdej wiosce do niedawnego czasu można było widzieć nasypy grobowe, z niemiecka zwane Capornen (?), które do wysokości dwóch sążni dochodziły. W pobliskiej wiosce Koszelewki (Kl. Koschlau) znaleziono aż 15 kręgów kamiennych poustawianych (Steinrundberge), w których znajdowały się liczne grobowe urny. Na zamku Dz. zasiadali wójtowie (Vögte) krzyżaccy, którzy pobliższym obwodem zarządzali. Wójtostwo to obejmowało oprócz m. Dz. i zamku z folwarkiem lennych dóbr 111 i to 66 na chełmińskiem prawie urządzonych (Kölmische Dienste) i 45 staro pruskich; niemieckich wsi 11 o 690 włókach czynszowych; pruskiej wsi żadnej nie było; młyny 2 czynszowały 210 korcy żyta; probostw wiejskich 11. Działdowo wiele ucierpiało w czasie wojen, najprzód krzyżaków z litwinami r. 1377. R. 1409 przez litwinów spalone. Rok później po zwycięstwie pod Grünwaldem przez Władysława Jagiełłę oddane Ziemowitowi księciu mazowieckiemu; wkrótce przez krzyżaków napowrót zdobyte. R. 1454 kiedy całe Prusy połączyły się z Polską jako ojczyzną swoją, mieszkańcy tutejsi wypędzili krzyżacką załogę i koronie się oddali. W r. 1455 zamek znowu opanowali krzyżacy. Wtedy Jan Kołdaczek z wojska Jagiełly, zmyśliwszy nazwisko komtura elbląskiego, wszedł do Działdowa, zamek odebrał, miasto spalił. Król szwedzki Karol Gustaw miał w Dz. główną swoją kwaterę r. 1656. W r. 1737 i 1748 Dz. wiele od pożarów ucierpiało. Obecnie Dz. liczy około 3000 dusz, ma kościół luterski zabrany katolikom w czasie reformacyi, pocztę, stacyą telegr. Zamek krzyżacki dość dobrze jeszcze zachowany. R. 1701 król Fryderyk oddał kaplicę zamkową na użytek
