jest piaszczysty; około ¼ całej powierzchni, tam gdzie się sosna z innemi mięsza drzewami, w głębszych tylko warstwach piaszczysty i kamienisty, w ogólności zaś równy. Nazwiska straży dwunastu zachowały się z dawnych czasów polskich i są następujące: 1) augustowtska 9,205 kw. dziesięcin, 2) narewska 5,093 dzies., 3) browska 15,555 dzies., 4) hajnowska 6,065 dzies., 5) leśniańska 7,017 dzies., 6) starzyńska 4,133 dzies., 7) stołpowicka 4,932 dzies., 8) krakowska 7,886 dzies. 9) okolnicka 9,833 dzies., 10) świetliczańska 5,295 dzies. 11) pobielska 7,717 dzies., 12) dziadowlańska 3,028 dzies. Znaczniejsze uroczyska, zwane u nas obrębami, na które znowu dzielą się straże pomienione, są: Podcerkwie, Krukowszczyzna, Grabowiec, Obolonie, Teremiski bór, Hacisk dworzyszcze, Szczekotowo, Cisówka, Ciesanka, Głęboki kąt, Douhe, Choroszy bór, Sachaczewo, Szackie, Bartnicka buda, Sadek i t. d. Większe ostępy są: w stołpowickiej, Hnyleć; w augustowskiej, Czupryki, Żołnice i Ograd; w browskiej Tracki; w leśniańskiej, Szmujdyn i Nieznanowo. Nadleśniczy albo forsztmajster mieszka w Królowym-Moście, tak nazwanym od mostu, na rzece Białej postawionego z rozkazu króla polskiego Augusta III, gdy ten w r. 1752 na polowanie tu zjeżdżał. R. 1846 podzielono puszczę na 5 leśnictw. Na utrzymanie służby leśnej rząd wydał 1879 r. 3759 rs. W samej puszczy znajdują się wsie i folwarki skarbowe, wydzierżawione od rządu gubernialnego, luh nadawane w arendę z najwyższego pozwolenia. Do takich nalezą: Białowież, Mielnisko, Niemierza, Tuszelma, Masiewo z kolonią Szoły z kilkunastu rodzin szwabskich składającą się, oraz Narewka, Skopowo, Biernacki most, Lipiny, Orzeszkowo, Hurynów grad i Babia góra. Prócz tych w pośrodku puszczy na 120 dziesięcinach ziemi, są dwie wioseczki Teremiski i Pogorzelce. Ogółem w w obrębie puszczy 36 wsi, stanowiących dwie gminy: białowieską i masiewską. Największą osobliwością tej puszczy są żubry. Rok rocznie następuje dokładne ich obliczenie, ułatwione wielce przez to, że pojedyńcze żubry nie są zbyt bojażliwe, a żyjące w stadach trzymają się stale pewnych obrębów zimową porą, w blizkości rzek i zdrojów, przy których zwykle stoją dla nich stogi siana. Każdy więc strażnik wie niemal z pewnością o liczbie w swoim obrębie. W r. 1821 było żubrów sztuk 370, a w r. 1829, 711, t. j. starych 663, a młodych 48; w przeciągu zatem lat ośmiu, liczba ich prawie się podwoiła, mimo to, iż po zabronionem polowaniu w r. 1821 przez rok jeden i rozmnożeuiu się zbytecznem przez ten czas wilków, zginęło od nich żubrów przeszło pięćdziesiąt. Najwięcej utrzymują się zubry w straży augustowskiej, hajnowskiej i browskiej. R. 1879 było do 2000 żubrów („Wileński Wiestnik“ 1879, listopad.). Pamięć łowów króla Stefana Batorego dochowała się w nazwie wyniosłości przy drodze z Hajnowszczyzny do Białowieży, Góra Batorowa (Batorowa hora). Przez puszczę idzie zwykły gościniec z Kamieńca do Grodna z b. stacyą pocztową w samej puszczy Korczyn; od niej prowadzi ku zachodowi mała boczna droga od wsi Białowieży do Narewki. Puszcza białowieska jest najogromniejszym lasem, jaki się dochował na całym obszarze starożytnej Polski i jedynie może dać wyobrażenie o ogromie tych wielkich puszcz, lasów i borów, w które tak bogatym był kraj nasz niegdyś. Puszcza ta dochowała jeszcze przypomnienie tych dziewiczych ostępów, jakie niegdyś mieliśmy, których nietylko stopa ludzka nie deptała przez ciąg kilku wieków, ale promień się słońca przez nie zaledwie mógł czasem przedrzeć. Takim jest w tej puszczy ostęp w strazy hajnowskiej, zwany Nieznanów. Pisali o puszczy białowieskiej: Juliusz baron Brinken, w dziele p. n.: „Mémoire déscriptive sur la foret de Białowieża“, Warszawa, 1826 r. Sprawozdanie o tej pracy ogłosił w Dzienniku Warszawskim z 1826 r. w t. IV Michał Podczaszyński.—„O puszczy białowiezkiej i o celniejszych w niej zwierzętach, czyli zdanie sprawy z polowania, odbytego w dniach 15 i 16 lutego 1830 r. na dwa żubry, przez Feliksa Pawła Jarockiego. (Pisma rozmaite wierszem i prozą, Warszawa 1830 r. t. II). „Encyklopedya powszechna,“ artykuł K. W. Wójcickiego. Wacław Przybylski: „Puszcza białowiezka i żubry“ w Gazecie Warszawskiej 1860 r. „Stan obecny puszczy białowieskiej,“ Czas, 1860 m. 271. Müller Fr. „Ueber die Auerochsen in Bałowieżer Wald“. 1860 r. Bobrowski w swoim opisie gub. grodzieńskiej; „Materijały dla geografii i statyst. Rosii“. O żubrach zaś ciekawy artykuł Wrześniowskiego w Ateneum około 1877 r.
Białowieski okrąg kolonistów niemieckich w gub. czernihowskiej, na południu pow. borzeńskiego, obejmuje 6 wsi (główna Białowież) i do 3 tys. dusz osadników, których tu w latach 1865–68 sprowadzono z okolic Frankfurtu nad M., Gdańska i Elbląga.
Białowież, Białowieże, niem. Bialowiesz, wś ryc., należąca do dotacyi probszcza w Tucholi, w pow. tucholskim.
Białowieża. Tak się zwało w XV w. miejsce pod Krakowem, gdzie były ogrody biskupie, za bramą sławkowską (Długosz, Lib. benef. I, 223).
Białowieża, wś, pow. prużański, o 119 w. od Grodna, przy byłym trakcie handlowym z Grodna do Brześcia Litewskiego, nad rzeką Narewką, główny punkt puszczy białowieskiej.
