आमारान्ति, बँजामीन फ्रांसिश्कु:(जल्मः1812; मरणः1879).
क्रिस्ती धर्म फुडारी. धर्मीक शिक्षण घेतल्याउपरांत ताणें दक्षिण भारतांत मिशनरी म्हूण वावर केलो. 1862 ते 1879 वर्सा मिलापूर वाठारांतल्या डायोसिजाचो तो गवर्नर आशिल्लो. सां तोमे ह्या वाठारांत ताणें इंगलीश माध्यमिक शाळा आनी डायोसिजन सेमिनारीची थापणूक केली. ताणें एक छापखानोय उगडलो आनी 1853 ते 1863 वर्सा मेरेन थंय ‘ द सेन्ट तोमे कॅथलिक क्रॉनिकल्स ’ हें सातोळें उजवाडाक हाडलें. तशेंच ताणें तमिळ व्याकरण आनी ‘ आत्म पोकिशम ’ हें प्रार्थना पुस्तक अशीं दोन पुस्तकां उजवाडाक हाडलीं. रायापुरम् वाठारांत ताणें आपले सुवातेर जायत्या गरीब कॅथलिक लोकांक घरां बांदून रावपाक फुकट जागो दिलो. तेचपरी थंय ताणें एक कपेल बांदलें.
- कों. वि. सं. मं.
आमोणकार, किशोरी:(जल्मः1931).
एक नामनेची हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीत गायिका. जयपूर घराण्याची नामनेची गायिका गानतपस्वीनी मोगुबाय कुर्डीकार हिची धूव आनी शिश्या. मुंबयच्या जयहिंद महाविद्यालयांत पदवीमेरेनचें शिकप. इंग्लीश, हिंदी, मराठी, उर्दू ह्या भासांचेर प्रभुत्व.
ल्हानपणासावन किशोरीक गायनाची आनी सुरांची उपाट आवड आशिल्ली. आवय मोगुबाय हिचेकडसून तिणें जयपूर घराण्याची गायकी मेळयली. खाँ सायब अन्वर हुसेन खाँ. पं. गोपाळराव, मोहन पालेकार, पं. हुस्नलाल हांचेकडल्यान तिणें शास्त्रीय संगीताचें शिकप घेतलें. इंदोर आकाशवाणीन तिच्या गायनाचो जलसो घडोवन हाडल्या उपरांत अमृतसरच्या कांय संगीत मोग्यांनी तिची जाहीर कार्यावळ केली. तेन्नासावन आयजमेरेन सुमार 35 वर्सां तिणें देशांतल्या कितल्याशाच शारांनी आपणाल्या गायनाच्यो कार्यावळी सादर केल्यात. आकाशवाणी आनी दूरदर्शनचे राश्ट्रीय कार्यक्रम तशेंच संगीत संमेलनां हांचेवरवीं तिणें श्रेश्ठ गायिका म्हूण नामना जोडल्या.
आपणाल्या गायन तपश्चर्येवांगडाच संगीत शास्त्रावेल्या ग्रंथांचें वाचन, शब्द, काव्य, रस, भाव, सूर, ताल, लय, गुरुशिश्य परंपरा, घराणी, चीज, बंदीश, नृत्य, नाटक ह्या गजालींचें गिन्यान गावप्याक आसूंक जाय अशें तिचें मत आसा. उपाट वाचनान तिणें आपलें गायन समृध्द केलां. ख्याल मांडपाची तरा, अस्ताई, अंतरो, बोलतानो, द्रुत लयींतली चीज म्हणपाची खाशेली पध्दत अशे विंगड विंगड सोबीत आविश्कार तिच्या गायनांतल्यान दिसून येतात. आपणाले आवयविशींचे गुरुभक्तीचो तिका आदर आसा. ‘ स्वर होच ईश्वर ’ हो तिचो भावार्थ. शास्त्रीय गायनावांगडाच अशास्त्रीय गायन, ठुमरी, भजन, भावगीत हे प्रकार गावपांतूय फिशाल आसा. ‘ गीत गाया पत्थरोंने ’ हें तिचें फिल्मी गीतूय बरेंच गाजलें. पूण फिल्मांतल्यान गावप हें आपलें ध्येय न्हय हें जाणून तिणें तो मार्ग सोडलो. संत ज्ञानेश्र्वराच्या जिविताचेर ‘ तोचि नादु सुस्वरु आला ’ आनी मीरेच्या भजनांवयलो ‘ म्हारो प्रणाम ’ हो कार्यक्रम तिचे ईश्वरभक्तीची गवाय दिता.
तिणें देश-विदेशांत आपणाल्या गायनान उपाट कीर्त मेळयल्या. 1958 वर्सा ‘ फेस्टिव्हल ऑफ इंडिया ’ कार्यक्रमावरवीं अमेरिकेंत ‘ लिंकन थिएटरांत ’ तिचें गायन जालें. पारिसांत ‘ विंटर फेस्टिव्हलां ’त गावपाचो भोवमानूय तिका फाव जाला. 1986 वर्सा संगीत नाटक अकादेमीन तिचो भोवमान केलो. 1987 वर्सा भारताच्या राश्ट्रपतींकडल्यान ‘ पद्मभूषण ’ ही पदवी तिका फाव जाली. 1987 वर्सा तिका ‘ यंग इंडियन ’ हो पुरस्कार फाव जालो. ‘ गोमन्तक मराठा समाज ’- मुंबय हांणी मानपत्र दिवन तिचो गौरव केला. ‘ गोमन्त विद्या निकेतन ’ (मडगांव) हे संस्थेन तिका आजीव सभासदाचो मान दिला. 1987 वर्सा ‘ वनिता समाज ’ – मुंबय तशेंच ‘ वसन्तराव नाईक ’ पुरस्काराचो मान तिका फाव जालो.
तरणे पिळगेमदीं शास्त्रीय संगीताची आवड निर्माण करपाक तिका यश आयलां. स्वरांतली सिध्दी, अणभव, चिंतन आनी अभ्यास हाका लागून तिचें गायन संपन्न जालां. गायन विद्येभायर ती एक बऱ्यापैकी कवयित्री. तशेंच चित्रकाम आनी रांगोळेचे कलेंतूय ती प्रवीण आसा. मानभोवमान, लोकप्रियता आनी उपाट यश मेळयल्ली ही प्रज्ञावंत गोंयकार गायिका आयज आंतरताश्ट्रीय नामनेची एक म्हान संगीत जाणकार म्हूण तोखणायेक पात्र थारल्या.
- रमेश सखाराम बरवे
आयंटहोव्हन, विलेम: (जल्मः 22 मे 1860, समरांग-जावा; मरणः 29 सप्टेंबर 1927, लायडन-हॉलंड).
नामनेचो डच शरीरशास्त्रज्ञ. 1885 वर्सा ताणें वैजकी विशयाची पदवी घेतली. ह्याच वर्सासावन लायडन विद्यापीठांत तो वैजकी आनी शरीरशास्त्र ह्या वियशांचो प्राध्यापक म्हूण शिकोवपाक लागलो.
ताणें विजेचेर चलतल्या माप घेवपी उपकरणाची रचना, उदरगत आनी पूर्णता हांचेर संशोधन केलें. तशेंच हुमकळपी गॅल्व्हानोमीटरांतय म्हत्वाची उदरगत केली. ह्या उपकरणावरवीं विजेच्या झोताची दिशा वळखुपाक येता. तेचपरी काळजांतल्या विद्युत् झोतांत जावपी बदल मेजपाखातीर ह्या उपकरणाचो ताणें उपेग केलो. ताणें उजवो दंड, दावो दंड आनी जांगडाच्या हाडाचो सांदो हांणी तयार जाल्ल्या काल्पनीक समभूत त्रिकोणाच्या मदल्या भागाक (विद्युत् मोलाचे नदरेन), काळीज आसता हें मानलें. देखूनच ह्या त्रिकोणाक ‘ आयंटहोव्हन त्रिकोण ’ म्हणटात.
काळीज-कंप-बरप (cardiogram) ह्या उपकरणाचो सोद लावन काळजाच्या स्नायूंत जावपी विद्युत् झोताच्या बदलांचें ताणें वर्णन केलें. काळजाच्या आकुंचनावरवीं जावपी आवाज घेवपाचें आनी मेजपाचें उपकरण ताणें सोदून काडलें. तेखातीर 1924 वर्सा ताका वैजकी विशयाखातीर आशिल्लें नोबेल इनाम फाव जालें.
- कों. वि. सं. मं.
आयगेन, मानफ्रेड: (जल्मः 9 मे 1927, बोखुम-जर्मनी).
नामनेचो जर्मन रसायनशास्त्रज्ञ. ताणें गटिंगन विद्यापीठांत शिक्षण घेतलें. ह्याच विद्यापीठांत तो 1951 ते 1953 ह्या काळांत भौतिकीय रसायनशास्त्र हो विशय शिकयतालो. उपरांत माक्स प्लांक इन्स्टिट्यूटांत ताची नेमणूक जाली. फुडें तो हे संस्थेचो अध्यक्ष जालो.
1956 वर्सा ताणें डिमेयर हाच्या वांगडा बर्फाच्या पातळ थरांतल्यान पुराय विद्युत् झोत सोडटना दरेक सेकंदाक तयार जावपी नव्या आयनयुग्माची संख्या मेजपाचें संशोधन केलें. ज्या विक्रियांचो अर्दविक्रियाकाळ धा सेकंदांपरस उणो आसता अश्या विक्रियांच्या अभ्यासाखातीर पयलीं औष्मिक, रसायनीक, विद्युत् आनी हेर पध्दती वापरताले. ह्या परसूय बेगीन जावपी विक्रियांच्या संशोधनाखातीर आयगेन आनी ताच्या वांगड्यांनी नवी ‘ शैथिल ’ (relaxation) पध्दत सोदून काडली.
तो सद्या ‘ युनायटेड नॅशनल अकादेमी ऑफ सायन्स ’, ‘ बन्सन सोसायटी फॉर फिजिकल कॅमिस्ट्री ’ आनी ‘ फॅराडे सोसायटी ’ ह्या संस्थांचो सभासद आसा. शिकागो, हार्वर्ड आनी वॉशिंग्टन विद्यापीठांनी ताका मानादीक पदव्यो दिल्यात.
ऊर्जेच्या अतीसुक्ष्म स्पंदनांनी रसायनीक समतोल इबाडिल्ल्यान रोखड्याच जावपी रसायनीक विक्रियांविशींच्या संशोधनाखातीर, ताका 1967 वर्सा रसायनशास्त्र विशयाखातीर आशिल्लें नोबेल इनाम जॉर्ज पोर्टर आनी आर. जी. डब्ल्यू हांच्यावांगडा वांटून मेळ्ळें.
- कों. वि. सं. मं.
आयतार: सप्तकाच्या सात वारांपैकी एक वार. हें उतर ‘ आदित्यवार ’ (आदित्य = सूर्य, वार = दीस) ह्या संस्कृत उतरावेल्यान आयलां. हाका मराठींत ‘ रविवार ’ अशें म्हणटात. हो सूर्यपूजेक बरो अशें
