आबोली: (मराठी-अबोली; हिंदी-प्रियदर्श; कन्नड-अव्वोलिगा; संस्कृत-अम्लान, महासहा; लॅटीन-क्रॉसँड्रा इन्फंडिबुलिफॉर्मिस, क्रॉ-अंड्युलिफोलिया; कूळ-अॅकँथेसी). हें जायतीं वर्सां उरपी ल्हान झोंप, सुमार 60 सेंमी. ऊंच आसता. हें झाड मूळचें श्रीलंकेचें. मलायांत आनी भारतांत (उत्तर प्रदेश, अस्तंत बंगाल, अस्तंत भारत आनी गोंय) हें झाड दिश्टी पडटा. ताचीं पानां सादीं, एकामेकांसामखार आनी गडद पाचव्या रंगाचीं आसतात. गंवाच्या कणसाभशेन पाचव्या कणसांत खांची-खांचींनी सोबीत आनी नाजूक लेव हलडुवीं वा केसरी फुलां येतात. हातूंत हेर प्रकारुय दिश्टी पडटात. सुक्या फळांत चार बियो आसतात.
बियांपसून रोपे काडून, कांडापसून कलमां करीन वा ताळयो लावन नव्या झाडाची लागवड करतात. पावसाळ्यांत जमीन खणून, सारें घालून आनी सुमार 60 सेंमी. अंतर दवरून रोंपे लायतात. आबोलेचीं फुलां वर्सूयभर फुलतात. पूण ऑक्टोबर ते जानेवीरी न्हयन्यांत चड फुलां येतात.
आबोलीं दोन तरेचीं आसतातः पिशीं आबोलीं आनी रतन आबोलीं. पिशा आबोल्यांच्यो पाकळ्यो चड फुलिल्ल्यो आसतात. तीं लेव केसरी आसतात आनी रोखडींच बावतात. रतन आबोलीं गडद केसरी रंगाची आसून तीं बेगीन बावनात. तेचपरी तांच्यो पाकळ्यो चड फुलिल्ल्यो नासतात. ह्या आबोल्यांक पिशा आबोल्यापरस चड मागणी आसता. आबोल्यांची फांती, वळेसर करून देवाक घालतात वा बायलां माळटात.
आबोलेचें झाड कोडू आनी उश्ण आसता. ताचें मूळ दुदांत शिजोवनय धव्या धुपणीचेर (menorrhagia) वखद म्हूण पियेवंक दितात.
आबोलेच्या पानाक खार हो रोग जाता, तेन्ना पानांचेर ल्हान न्हान लेव पिंगशे दाग पडटात. हो रोग आळाबंदा हाडपाक बोर्दो (कॉपरसल्फेट आनी चुन्याची भरसण) मिश्रणासारक्या कीटकनाशकांचो फवारो मारतात.
- कों. वि. सं. मं.
आमटे, मुरलीधर देविदास: (जल्मः डिसेंबर 1914). कुश्टरोग पिडेस्तांचेर उपचार आनी सेवा करपाच्या वावरांत आंतरराश्ट्रीय नामना मेळयल्लो समाजकार्यकर्तो. ‘ बाबा आमटे ’ ह्या नांवान लोकप्रिय. शिक्षण एल्.एल्.बी. मेरेन. कवी आनी चित्रकार.
कुश्टरोग्यांची सेवा करपाखातीर 1951 वर्सा ‘ महारोगी सेवा समिती ’ ची थापणूक केली. कुश्टरोग पिडेस्तांची सेवा, उपचार, प्रशिक्षण, तशेंच कुश्टरोगाच्या फुडल्या संशोधनाखातीर 250 एकर जमनीचेर ‘ आनंदवन ’ ही भारतांतली पयली कुश्टरोग वसाहत (colony) उबी केली. 1956 त, ‘ अशोकवन ’ ही संस्था सुरू केली. तशेंच 1968 वर्सा सनशाइन शाळा ’ ही कुड्ड्या भुरग्यांखातीर शाळा तशेंच कुश्टरोगपीडित भुरग्यांखातीर मुळावी शाळा सुरू केली. ‘ शांतिनिकेतन ’ हें केंद्र अपंगुळ पिडेस्तांखातीर 1972 त सुरू केलें. ‘ सोमनाथ प्रकल्प ’ हें आदर्श शेत 1965 त सुरू केलें. 1973 त, चंद्रपूर हांगा ‘ लोकबिरादर्र प्रकल्प ’ ही नवी समाजकल्याणकारी संस्था सुरू केली. ताच्या हातासकयल थंय आदिवासी जमातींतल्या लोकांखातीर भलायकी, शेतकी आनी शिक्षण ह्या मळांचेर व्यापक स्वरुपांत वावर सूरू जालो. आदिवासींखातीर 20 खाटींची वेवस्था आशिल्लें फुकट हॉस्पिटल सुरु केलें. तेचप्रमाण एक शिक्षण संस्था (Non-formal education institution) हेमलकासा हांगा सुरू केली. आनंदवनांत एक कॉलेज सुरू केलां. नागपूर विद्यापीठाकडे संलग्न आशिल्ल्या ह्या कॉलेजांत सुमार 1500 विद्यार्थी शिक्षण घेतात.
बाबा आमटे हाका 1978 वर्सा एफ्. आय. ई. फाउंडेशन-चो ‘ राश्ट्र भूषण ’ पुरस्कार मेळ्ळो. 1979 वर्सा ताका जमनालाल बजाज इनाम फाव जालें. कुश्टरोग पिडेस्तांच्या असामान्य सेवाकार्या-खातीर ताका 1980 त, ‘ इंडियन मर्चंट्स चेंबर अवॉर्ड ’ इनाम फाव जालें. 1983 त ‘ डेमियन डट्टन ’ इनाम तशेंच हेर जायतीं राश्ट्रीय आनी आंतरराश्ट्रीय पांवड्यावेलीं इनामां ताका फाव जाल्यांत. ताणें बरयल्लीं कांय पुस्तकां अशीः ‘ ज्वाला आणि फुलें ’ (काव्य), ‘ उज्जवल उद्यासाठी ’.
- कों. वि. सं. मं.
आमाडो: (मराठी-अंबाडा; हिंदी-अम्रा; कन्नड-अमटे, अवटेकाय; संस्कृत-आम्रतक; इंग्लीश-बाइल ट्री, इंडियन हॉन प्लम; लॅटीन-स्पाँडियास मँजिफेरा; कूळ-अॅनाकार्डिएसी).
वर्साचे चार-पांच म्हयनेच पानां येवपी हो रूख सुमार 10 मी. उंचायेचो आसता. ब्रम्हदेश, अंदमान, श्रीलंका, हाँगकाँग, हिंदी द्विपसमूह आनी भारत ह्या देशांनी हो रुख दिश्टी पडटा. ताची साल वातड, दाट आनी गुळगुळीत आसता. ताका मोटीं, एकामेकांसामखार लांबशीं आनी तिरपीं पानां आसतात. ताका फेब्रुवारी-एप्रिल ह्या म्हयन्यांत ल्हान, लेव पाचव्या केराचीं, एकलिंगी वा द्विलिंगी फुलां येतात. एकोडी बी आशिल्लीं आमाड्याचीं फळां नोव्हेंबर डिसेंबर म्हयन्यांत येतात.
आमाड्यांचे रोस, चटणी, करम, गोड लोणचें, खळांतले आमाडे, सासंव आदी पदार्थ करतात. आमाडे घालून केल्लें सुंगटां हुमण रुचीक लागता. गोंयांत चड करून दिंवाळेक धोडायल्ल्या आमाड्यांची करम करतात. आमाड्याची साल शीतळसाण दिता म्हूण आमांशाचेर घेतात. आमाड्याचे सालीचें पीठ उदकांत कालोवन संधीवातांत (संधी धरप) सांध्याभायल्यान चोळटात. ताच्या पानांचो रोस कानाचे दुखीर लायतात.
- कों. वि. सं. मं
