Le Sambüch

by Jan Batista Alton

←L' Bracon e l' Dragon

Stóries e chiánties ladines  (1895)  by Jan Batista Alton Le Sambüch

I tejori di Ladins→

grafia moderna ladin da Colfosch

XVII. Le Sambüch.

Jö da Brach passa Guido, le brau Bracun espert,
Senté sön bel ciaval bel blanch da vigni pert;
Sües ermes lunc y lerch slomina sciöchʼ arjënt,
Che toché da sorëdl é nët y liciorënt.
Acompagné sʼ un vál da na scuadra de fanc,
Düc sön ciavai, y armá dal ce ai pîsc bel düc canc.

Tlamé a defëne la patria dal imparadú,
Ala tlamada stima so bun sorvidú,
Trat sö da cavalier, che chir tres gloria y onur;
A Peraforada él arjunt da chël de Tor,
Che vá sciöche le Bracun, de bela virtú plëgn,
A bate le nemich, de gran castighe y pëna dëgn.

La bela armada passa Bornech, Persenon;
Inant vára por Tlüses, che somëia porjun;
En bela marcia röii a Balsan, rica de vin,
Mo massa cer por püra jënt y contadin;
Cun le tëmp arjunt a vare lisier ái le superb Trënt,
Cité rica de bi palac cun bona jënt.

Fermada feji iló te chëra cité de n de;
A Rorëi röii spo lʼ ater de dër saurí;
Vers Verona la strada lʼ ater de tut ái,
Sproman söl stradun bel lerch sön bugn ciavai;
Iló te chëra bela gran cité rová
Ciafi düc i atri cavaliers de süa Maesté.

Mo dî ʼci iló ne palson dai strabac albüs;
I lomberc jö por chi plans n pez sot jö é stá odüs
Iló vá en gran galop sëgn la bela armada
Por i dé a chi stofusc na dërta dramada;
Dî ne chiri, i lomberc ái prësc bampé y tofé;
Zënza valʼ complimënc scomënci a i la taché.

Te chëra gran planöra sʼ ái da brai batü;
‒ Gonot gnüs ési iló te Lombardia a romú ‒;
Un di pröms tres danfora fô nosc Bracun,
Ince chël de Tor se mostra dlunch da galanton;
Sciöche dui liuns en mez spromëii a chi lomberc,
Chʼ é por petlé te nüsc bi paisc dagnora onerc.

Do cörta vera pari i lomberc a Milan;
Iló sʼ ái indô metü i Taliagn te chël gran plan;
Tröc mëisc döra la vera ʼcër chëra cité,
Chʼ é rica dʼ or, arjënt, cis spo dʼ antichité;
Mo en ultima messüda zede lʼ á i Taliagn,
Batüs y sprigorá dai Ladins y Alemagn.

Finida insciö la vera, lascion le paisc talian
Y sʼ un dá ota vers Trënt y vers chi de Balsan;
Gran premi ciafa düc canc dal imparadú,
Sî ciavalier, sî fant a pe, sî sorvidú;
A ciasa sʼ un pó jí vignun di cavaliers,
Acompagné da sü fanc bi sni y bi lisiers.

Le Bracun á tut comié a Bornech da sü compagns,
Che fô düc bi contënc, ligri y sciöche pësc bi sagns;
Vers San Laurënz vál sproman cun chël de Tor,
Intramidui stimá te Marou por le gran onur;
La strada ái tut spo de San Martin todësch:
Nöt fôl y löna colma, dlunch bel chît y frësch.

N bel pice bosch passi, chʼ é daite da San Martin;
Ta Sares frëmi n pez por ciarcé de bun vin;
Nʼ atra cörta fermada spo ái ciamó fat,
Ite a Peraforada, bënché de n cört trat.
Mesora daite se despartësc la strada en döes,
Burtes, ërtes, che costa ai ciavai gonot soius.

La dërta mëna jö a Longega, spo por Plaies,
Riches de stories dʼ Orco, mo ʼci de gran taies;
Chëra tol sëgn zënzater le cavalier de Tor,
Che fej ala valada intiera gran onur;
La ciampa strada vá Guido, lʼ espert Bracun,
Do tut comié da chël de Tor da galanton.

Vers ciasa vá le Bracun, n pez danfora a süa jënt;
Pliscia passi, toché sovënz da tempesta y vënt;
Püch do röii pro n pice rü, chʼ an tlama Forcian;
Iló comana Guido a sü fanc de fá plan:
Scraian ál aldí cez usc sciöche teʼ pici iac;
Morvëia se fejel, chʼ ai röies dailó a fá sü ac.

Sciöche statues dʼ ermo stá düc dlungia chël pice rü,
Degun ne se moscëda, degun ne se möi plü;
La löna, che dá tlera, tradësc sëgn nʼ ambria,
Che vëgn da Brach bel plan cun fadia y cun gran bria;
83 Nʼ ëra él, che vá ciutian, ciaran, cun pe lisier;
Al Bracun pél, che döt ne sides iló sinzier.

Lʼ ambria vëgn plü daimpró; chic stá chi cavaliers,
Sciöchʼ omi bëgn esperc, che fej döt da sinziers.
„Che él chiló?” dij te n iade sëgn Guido le Bracun;
„La nöt aspeta chi chʼ ó fá valʼ burta aziun;
Sorëdl y le de tler schivëia le lere y le ri assassin,
Gonot ince valʼ maturlin o valʼ cuzin.”

Sciöche chël che vá por strada resta y pé incanté,
Da saita, te n colp dlungia ël tomada, fermé:
Insciö stô chë ëra, incantada pro rü,
Le Bracun cun düc sü fanc iló a ciaval odü;
Sciöche na statua dʼ ermo chita stára iló,
Ne se möi nia, ne dij a Guido no ê no no.

Guido ciara y ne sá, scʼ al somiëia o é descedé;
Conesciü ál en chëʼ ëra Stina de Stivé,
La serva de süa fomena da n ann y mez,
Fancela te ciastel de Brach bel da n gran pez;
Le Bracun mina, che Stina ais valʼ amur ascognü
Y chʼ ara vais a le ciafé de nöt incër chël rü.

“Stina”, dijel, „esʼ tö a chëstʼ ora chiló incërch?
Che le jí a de nöt ne te stais bëgn, me tëmi dër;
Sce tʼ as valʼ jonn cuzin jö por chisc rüs o pra,
Che fej la guardia sciöche vedl espert soldá,
Inviëiel ma sön ciastel, sî dal de sî de nöt,
Alberch ciafel sigü dagnora y chël no stlet.

Spo pa, ci asʼ pa ascognü de bel te to gormel?
Cez de busiënt me pél che sî, mi pice sporvel;
Temëi me tëmi propi, che tʼ ais nüsc bi iac
Y che ti portes sëgn al chestian, ‒ ci bur ac!
Chʼ al i sofoies chiló te chësc rü, da om crudel;
Chissá ci che na möta pretënn dal fedel!”

“Siur patrun”, dij la Stina, „chestian nʼ ái degun
No chiló jö no zënza, chësc sá bëgn vignun;
Ci chʼ i á te mi gormel, dí ne ves pói mai no,
No sëgn chiló, no tʼ ater lüch zënza invalgó;
Y sce cherdëis a püra fancela, bun scior,
Jide por osta strada por osc gran onur!”

“Picera stria, chiló ne la ürtesʼ”, dij le Bracun;
„Tan saurí ne la zedi a te da macarun,
Plü tert spo mʼ inröiessel a me dër corius;
Lascé odëi mëssesʼ sëgn to tesur prezius;
Sce ne te lʼ ós fá a bones, le fajarasʼ bëgn a ries;
Sciampé ne sciampesʼ lunc chiló tra chëstes sis.”

Y dit insciö comanel ad un de sü fanc,
Chʼ ê düc de bona vëia y dal iade nët nia stanc,
De vijité le gormel de Stina söl momënt;
Le fant ‒ Mëne âl inom ‒ pëia te gormel y sënt
Chʼ al é cez che se straoj, se möi sciöche pici iac;
Püra Stina ó paré cun scraié, cun vic, cun ac.

Mo en ultim mëssera zede y le fant deura le gormel;
Cun n gran scrai de morvëia vëgnel tl müs döt ghel
Le gormel ál odü döt plëgn de pici mituns,
Che se moscëda sciöche fej na coa dʼ romuns;
Pici ési, no plü gragn co teʼ pici iac:
Ad odëi chi nascënc iló riô düc sciöche mac.

La parora do püch tol indô le brau Bracun:
„Stina”, dijel, „spieghé nes mëssesʼ chël chʼ odun;
Olá asʼ pa tut y olá portesʼ düc chisc mituns,
Busiënc te to gormel sciöche te pici romuns?
Sëgn vëgn la cossa sceria tröp plü co denant,
Mët donca bëgn averda tl la porté dant!”

Stina se vëiga sëgn pordüda dan so scior,
Salvé ince óra so su bëgn chʼ ara á, chʼ é so onur;
Ressolta éra por chësc a confessé döt cant.
N püch pënsera ciamó, spo se fejera inant
Y dij: „Mi bun signur, spieghé mʼ ói sciöchʼ orëis,
Mo dessigü me tëmi, che ves pentiarëis.

Insëra á partorí osta fomena de nöt,
Iö sora fô a chë ora dlungia so let;
Partorí ára no manco co dodesc mituns,
Mo düc sciöche iac, massa pici por Bracuns;
Un sʼ un ára tigní a dʼ ëra sön nosc ciastel,
Te chësc rü dessi trá, ára dit, di atri le flagel.”

Le Bracun döt spaventé da chël chʼ al vëgn dʼ aldí
Pënsa dî, ci chʼ al dëss fá te caje tan ri;
Ingalin dijel: „Tö, Stina, as fat n gran picé
Cun lʼ orëi fá le picé da tüa sciora ordiné,
Mo pordenada sideste da me sot condiziun,
Che te dijaras a dʼ ëra dʼ avëi fat lʼ aziun.

A os düc chiló comani de ascolté bi chîc,
A degügn chisc bur ac sëgn aldis ne sî mai dic!
A chësta condiziun restëis a mi sorvisc,
La mort por ciacolun é chël chʼ i mëssi dezide;
Tö, Stina, dáme i pici, a odëi ci chʼ an pó fá!
Sëgn jide a ciasa, Ujöp restes de Pedagá!”

Jüs chʼ ai sʼ un é, dij chël de Brach al fant fedel:
„Ujöp, tö tʼ es de mi fedei le plü sciché y snel;
Dala esperiënza sái te de düc le plü socrët
Y, scʼ ara mëss ester, ince n püʼ maradët;
Por chëstes cualités te feji confidënt
De chël chʼ i nʼ ói, che sais chiló incërch la jënt.

Chisc pici tolesʼ sëgn fac ite te chësc fagot;
A chël de Tor i portesʼ, sté iló esʼ bel gonot;
Rové pro dʼ ël dijarasʼ, chʼ i le lasci perié dër bel
De fá trá sö chisc püri nascënc te so ciastel
Y chʼ i jará doman a cez ora a le ciafé
Por ordí ia döt chësc bur afar y rajoné.”

Guido le Bracun vá vers le ciastel, döt pensierus;
Al caje pënsel intrighé, mo impó corius;
Rové söl ciastel fejel sciöche nia ne foss,
Se mostra vers süa fomena bel saurí y pros,
Ciara, chʼ en ordin sides fat a dʼ ëra le guern;
En chësc punt dál comando dër sinzier y tler.

Ligrëza ál cun so pice, sciampé su ala sort,
Che dô ester dala oma zënza cör la mort;
Educaziun i lascel dé, sciöche al convëgn,
Bona y rica; le nascënt crësc sö da dër bun sëgn;
Plü tert, deventé gran, les ermes manajëiel,
Sciöche cavalier espert ince ciavai costimëiel.

Arlevá vëgn ʼci chi sö a Tor da cavaliers,
Crësc sö bel snel sciöche fonc, bi prosc y bi sinziers,
Impara n gröm de beles cosses saurí y ion,
Sciöche dess fá chël chʼ ó deventé n dër cristian;
Al scior de Tor ói düc önesc n gran bun da mac
Y fej por ël, chʼ ëi crëi so pere, de bi fac.

Do chësta storia bëgn vint agn êl bele passé;
Guido le Bracun é sté tratan gonot cherdé
Por bate cuntra le nemich superb da vigni pert;
Brau sʼ ál desmostré vignʼ ota da bëgn espert;
Por chësc ciafel da so signur na destenziun,
Sciöche mirita bi fac y na bela aziun.

Guido orô zelebré cun festa le bel onur,
Fat a dʼ ël dal imparadú y a chël de Tor;
Invié por chësc inviëiel i cavaliers ladins,
Düc canc chi chʼ é sön sü ciastí tra i dui confins,
Che ciara, un vers la Talia, lʼ ater vers Bornech,
Olachʼ an fej gonot ai Ladins dër ion le bech.

Al fô dʼ aisciöda le bel tëmp, chʼ i dis é bi lunc,
Che döt se vist de vërt, pra, ciamps, bosć, fossá y runc
Che le bestiam scricia y salta do lungia porjun,
Che cassores y flinc lalda le Signur dl monn,
Che les vidunderes vëgn indô sura le mer ca
A chirí nostes ciases y nüsc bi tablá:

Che sʼ abinâ söl bel ciastel dl Bracun
I cavaliers ladins, fata lʼ invitaziun;
Da La Ila fôl gnü Fernando da Ruac,
Conesciü y temü lunc y lerch por so bun brac;
Dala Gran Ciasa fô le cavalier Ijidor,
Stimé da düc por gran richëza y gran onur.

Mancé ne mancia Fridolin, le bel da Sompunt,
Da degügn te richëza y scichëza mai arjunt;
Pancraz é gnü da Coz, acompagné da fanc,
Le traditur maledí da Cristo y düc sü sanc;
Gulielmo vëgn de Tor, de Guido le bun compagn,
Acompagné da cavaliers önesc bi gragn.

Barnabé, cavalier de düc plü corajus,
Chël vëgn dʼ Andrac, senté sön ciaval beserius;
Por Valparola él gnü y San Ciascian salvare.
De Botostagn é rové Beno a bun pas y vare,
Beno plëgn de coraje sciöche vignʼ Ampezan;
Por Fodara Vedla él gnü dlunʼ ciantan, cigan.

Dʼ atri cavaliers fô ciamó sön chël ciastel,
Chʼ i nʼ ói chiló trá ca, düc adöm êi n flagel;
Ince sciores assá podôn iló odëi;
Tra vedles, jones, burtes, beles vintetrëi,
Vistides dötes ricamënter de bel guant,
Plënes dʼ or y dʼ arjënt, sciöchʼ an fornësc n corp sant.

La sciora dl ciastel ‒ Mina âra por inom ‒
Sorvësc i cavaliers, y Guido le galantom;
Cun manira y cun sciugo vëgni düc tratá,
Dai patruns dl ciastel, che sá ci che se dá;
Döt le bel y le bun ciafân chi dis sön chël ciastel,
Chʼ é di ciastí ladins zënza confrunt le plü bel.

La festa cun n turnier de lancia án scomencé,
La forza y la destrëza süa ói tra dʼ ëi porvé,
Chi che sais da espert tra dʼ ëi toché y ferí
Y spromé ciavai plëgns de füch le plü saurí;
De bi colps án fat laota tl ciastel de Brach,
Aldí i aldîn jön bosch de Plaies y sön Pespach.

Bun de colp é le Fodom, le brau cavalier dʼ Andrac,
Mo lové él sté de sela da chël da Ruac;
Dî lʼ á tignida le bun Fernando ai atri de colp,
Mo zede ál messü ingalin ala furbaria dʼ olp,
Vers ël dal ri Pancraz metüda en esperimënt;
Chël da Coz spo á ciafé da Guido so paiamënt.

Plëgn de coraje é chël dʼ Ampëz sciöchʼ Ampezan;
A tera batel cez chʼ incunta süa ria man;
Inciurní lʼ á cun colp spaventus chël de Tor,
Cuntra chël ál pordü la forza y döt so onur;
Mo cun Gulielm ciafé á süa pert da Fridolin,
Che cun bur colp söl ce te lʼ á inciurní de fin.

Di cavaliers i capi fô a chël turnier
I önesc jogn, da Gulielm mená, le pros om sinzier,
Y dl Bracun so fi, chʼ ê vedl chël de vint agn;
Chi dodesc sciöche pici liuns bi sni, bi sagns,
Mazâ döt a tera cez chʼ ai incuntâ iló;
Sciöche tigra êi, che la vitima lascé ne nʼ ó.

Sciöche sot i fri bi lizi de bugn forladus
Les manes bel a linia sön le funz döt spinus
Bala y salta sot lʼ armonia di fri tomá
Y sprinza sciöche tempestes i graní tocá
Sö por chi parëis dʼ ara cun tlachernamënt
Y toc de stran vá dlunʼ joran te chël frelamënt:

Insciö frela chi dodesc, bi y jogn cavaliers,
Söi vedli cun sües spades a colps püch lisiers;
I boc toma, sciöche saita, sni, bëgn mosorá;
Toc dʼ ermes dlunch batüdes vëigon dainciará;
I cavaliers tocá toma a tera inciurnis,
Les ermes spidiciades y ëi instësc feris.

A chi dodesc jogn toca le premio dl turnier,
Chësc vëiga vigni cavalier onest, sinzier;
Di önesc gnüs cun Gulielm se fej düc gran morvëia,
De damané, da olachʼ ai sides, esson gran vëia,
Mo coriosité é cuntra le bun sciugo y costüm
Y cavalier corius, chël foss pa n feter ciöm.

I premi despartëscion sëgn, le turnier finí;
De püch prisc ési y dër saurisc ʼci da chirí,
Mo alʼ usanza de chi bi tëmps bëgn adatá:
La bela man de Mena, fia de Barnabá,
Premiëia vignun di dodesc por süa gran virtú
Cun na rösa da bun tof y da bel corú.

Pro mësa de bugn cëis curida y de bun vin,
Án finí chëra festa y chël turnier dër fin;
Le vin é bun, i stlipuns salta en aria gonot;
De sorví cun onur á Mina y Guido not,
Ciara, che döt incërch pro mësa vais bëgn,
Che cëi, boanda y sorvisc sî de Bracuns bëgn dëgn.

Archité y acontenté de düc lʼ ingorde magun,
Pënsa de devertí la sozieté le Bracun
Cun stories, cianties, musiga sön so ciastel;
Vignun di cavaliers iló do so ciorvel
Cuntará storia odüda, mo no dʼ invenziun,
Che se raportes a vera y a bela o burta aziun.

Le dover orü vignun fej di bi cavaliers;
Düc canc cunta la süa da signurs bëgn sinziers;
De fac de vera cunta Beno y le ri Pancraz,
Insciö fej le gaiert Fernando y Barnabé dʼ Andrac;
Dʼ amur cunta Gulielm de Tor y Fridolin,
Cun ëi le rich Ijidor, düc en lingaz ladin.

Do che düc á cunté la süa, leva le Bracun
Y dij: „Sciores, signurs, cunté ves ói nʼ aziun,
Chʼ á fat fomena na ota de bun cavalier,
Brau en tëmp de vera, en tëmp de pesc om tres sinzier;
Tlamé fôl da düc lunc y lerch le bun Renert,
Capo êl stimé dai cavaliers de so bel ert.

Te vera é sté nosc bun Renert mez ann intier;
Dlunch ál batü le nemich a tera, le cavalier,
De gragn bi fac mostré ál da om gaiert, sciché, sapiënt,
Gran stima y gran onur sʼ ál davagné pro jënt,
Decoraziuns ciafé sʼ ál dal imparadú,
Chʼ i orô plü bun co a vignʼ ater pros sorvidú.

Mo mal á paié süa fomena a so om chisc bi fac,
Svergogné óra so gran onur cun dër bur ac:
Önesc nascënc, scincá da Dî tl partorí,
Ára orü fá copé düc, an ne sá porcí;
Impedí ne nʼ á chësc bur at che n azidënt;
Che chësc sî vëi, podessi dé sëgn joramënt.”

Chëres parores dites, ascolta sëgn le Bracun;
Döta la sozieté condanëia la ria aziun;
Mina dan da düc scraia y dij, che düc iló aldî:
“Oma de cör tan crödia y temperamënt tan ri
É tigra, che mirita dʼ ester por castighe
Murada ite döt via da amich y nemich.”

“Mina”, respogn le Bracun dan döta chëra jënt,
“Chël che tʼ as dit chiló, sará fat puntualmëntër;
Instëssa la sentënza tʼ asʼ sëgn pronunzié,
La sentënza sará fata por to picé:
Tö tʼ es la oma, chʼ á orü copé sü bi mituns,
Chʼ é dan nos chiló düc önesc, nüsc bi Bracuns.”

Sciöche na saita stlefa datrai cun splundrun
Jö por na ciasa y düc pé morc dal gran stlefun
Y inciurnis resta iló düc ghei sciöche la mort:
Insciö resta te chël momënt sigü no a tort
Düc spaventá da chëra storia dl Bracun,
Nemich de falsité y de vigni burta aziun.

Mina, la püra oma, é la pröma che rovëgn;
Cun dui salc sciöche tigra se levera sëgn,
Abracia sü mituns y i baja dlunʼ pitan,
A so püre cör i strënjera bajan y rion;
Dala ligrëza i pél, che so cör mësses crepé;
Ligrëza tara mai ciamó nʼ ára porvé.

Le Bracun vëiga lʼ amur de Mina a sü mituns,
Le dolur, chʼ ara desmostra sëgn de sües aziuns;
Gran mëia ál dl gran castighe da ëra instëssa ordiné
En presënza de döta chëra sozieté;
La pëna y le ri castighe mëssel sëgn mantigní,
Chësc él debit dan jënt y dan da Chël Bel Dî.

Porater ince la Mina pordonn nʼ essera orü,
Do che fô so gran fal lunc y lerch conesciü;
Ëra instëssa comana le castighe spaventus,
Mo n pice ro de sambüch ‒ caje fô chësc corius ‒
Damanera, chʼ i sî tla bocia metü,
Chʼ ara pois trá le fle, sce Dî ó, so tëmp orü.

Le de do fejon sciöche püra Mina á comané:
Apëna fô ciamó sa Brach sorëdl lové,
Chʼ i moradus scomëncia le laur da becamorc;
ʼCër Mina crësc i mürs aslöm, bi dërc, no storc;

Chël martelé recorda de fossa i bur boc,
Che vascel rondenësc toché da sasc pesoc.

Finí le bur laur da dötes les perts cina al ce,
Á tut Guido, bagné de leghermes, comié
Da Mina cun mile baji y süsć, che gnô de cör;
No manco baji dá ala oma, denanche ara möres,
Sü dodesc fis, la flu tra düc i cavaliers,
Sü bi fis tl dolur stragran sigü sinziers.

Na picera ciampana sona dal ciastel
Y publichëia al paisc döt incërch le castighe crudel,
che condanëia porsona via a burta mort;
Complí é le tormënt de chësc monn a rajun o a tort,
La piciadëssa döt incërch é murada ite;
Insciö él sté dal Bracun instës te n liber scrit.

Tratan á fat indô n ann so rode ʼcër le monn;
I flinc, i pic, indô cianti dlunch cun bel sonn
Y lalda da contënc de döt le monn le gran Signur,
Che se tol gran fistide dl rich y dl püre;
I popi deura indô les flus al bel sorëdl,
Le famëi, do lunch invern indô sü tlaps compëdel.

Dlunch él vita, dlunch ligrëza por ciamps y pra;
Alʼ aisciöda fej festa düc cez che vita á.
Le Bracun su ne se scialda y resta frëit por le bel,
Che la natöra partorësc ʼcër so ciastel;
Sciöchʼ ambria de segnal de salf en salf vál ström,
Sicé a moda schelet te so corp döt adöm.

Mo canche la nöt cür so ciastel y döt le paisc
Cun ares fosces, canchʼ i crëps devënta grisc,
Canche döt lunc y lerch dorm la pesc dla mort
Y che döt le monn é lié dër strënt da sonn ingorde;
Iló lascia le Bracun, da porsona mai odü,
De so ciastel i salfs, depënc a fosch corú.

Cun pe lisier spo vál, curí da scurité,
Jön urt, a düc proibí do süa calamité;
Söi jenëdli dan Mina iló morta prëiel dî,
Al prëia, curí de leghermes, sö Chël Bel Dî,
Chʼ ël pordones a süa Mina so pinsier crudel,
A dʼ ël instës lʼ aziun fata cun püch ciorvel.

Le Bracun prëia tres, al prëia zënza mai se stancé;
Al prëia, incina che le bun Dî se mëna picé
Y fej en sëgn de döt pordonn n miraco gran:
Le ro de sambüch, metü en bocia a Mina dan n ann,
Devënta vërt y crësc en gran trognora aslöm
Y é sëgn ciamó iló por dër cristiagn na löm.