قديم سنڌ جا ستارا/فصل 5
| ←فصل 4 | قديم سنڌ جا ستارا (1923) by فصل 5: تته (ٺٽي) ۽ آسپاس وارو ملڪ |
فصل 6→ |
1_ سيد علي شيرازي انجوي: جنهن جا وڏا سنه786هه ۾ ڄام صلاح الدين بن تماچيءَ جي وقت ۾ سنڌ ۾ آيا ۽ جنهن کي پنهنجي ڏاڏي جو نالو مليو، سو وڏو عالم فاضل شخص هو ۽ فقير ٿيو، گهڻا حج ڪيائين. مخدوم نوح جو مريد هو. سنه971هه ۾ وفات ڪيائين: ڪتاب ”آداب المريدين“ سندس تصنيف آهي. انهيءَ جي پٽ سيد جلال کي مرزا باقي ترخان جي ڀائٽِي نڪاح ۾ ملي ۽ اڪبر بادشاهه جي حضور ۾ رهندو هو. انهي جو پٽ مير زين العابدين، جنهن کي مير لطف اللـﮧ به چوندا هئا، سو عالم به شاعر به مشهور ٿي گذريو. ڪتاب ”ضررالشر“ انهي جي تصنيف آهي. شعر ۾ سندس تخلص ”قانع“ هو.
سنه1130هه ۾ وفات ڪيائين، جو سال رضوان عنه مان نڪري ٿو. انهي جي اولاد مان سيد محمد حسين ولد سيد احمد زياده مشهور ٿيو ۽ انهي جو مفصل احوال ڪتاب ”تذڪرة المراد“ ۾ ڏنل آهي جو حاجي محمد حسين صفائي جو لکيل آهي. انهي سيد جو لقب ۽ تخلص ”مراد“ هو، تنهنڪري ڪتاب کي به اهو نالو مليو. هن سنه893هه ۾ وفات ڪئي. هو عباس قاضين مان پرڻيو هو. سندس پٽن مان مير محمد حسن مشهور ٿيو، جو ميرزا جان جو ناٺي ٿيو.
2_ سيد شاهه ولي ولد سيد ابوالقاسم شڪرالاهي، شيرازي سيدن مان هو. جنهن جو ڏاڏو سيد شڪراللـﮧ سنه906هه ۾ هرات مان قتڌار ۾ ۽ اتان سنه927هه ۾ مرزا شاهه بيگ جي چوڻ تي ٺٽي ۾ آيو ۽ مرزا شاهه حسن جي راڄ ۾ اتي جو قاضي مقرر ٿيو. سندس زيادهه احوال ”تاريخ طاهريءَ“ ۾ لکيل آهي. سيد شاهه ولي مشهور عالم ۽ فاضل هو ۽ قابل شاعر به هو مخدوم رحمت اللـﮧ جو شاگرد هو. ڪتاب ”تحفـﺔ المجالس“ سندس تصنيف آهي. سنه1150هه ۾ ڪڪراله تعلقي ۾ جيڪا سندن جا گير هئي، تنهن جي ڳوٺ جڳتپور ۾ وفات ڪيائين. سندس لاش کڻائي ٺٽي آيا ۽ اتي دفن ڪيائون. سيد شڪر الله ثانيءَ جي اولاد مان به ڪي وڏا عالم ۽ فاضل ٿي گذريا. انهن مان مشهور سيد عزت اللـﮧ ٿيو، جو سنه1161هه ۾ گذريو. ڇهه پٽ ڇڏيائين جن مان ٻه مشهور عالم فاضل ۽ شاعر هئا. هڪڙو مير عظيم الدين جنهن ”فتحنامو“ لکيو ۽ ٻيو مير علي شير، جو ڪتاب ”تحفـﺔ الڪرام“ جو مصنف هو ۽ جنهن شعر به گهڻو چيو جنهن ۾ سندس تخلص ”قانع“ هو.
3_ شيخ مير محمد ولد ميرڪ شيخ محمود، سبزواري يا عربشاهي يا ميرڪي سيدن مان هو، جنهن جو ڏاڏو ميرڪ شيخ محمد مرزا شاهه بيگ سان قنڌار مان آيو ۽ سکر ۾ رهي پيو ۽ سندس پٽ شيخ محمود وري بکر مان ٺٽي آيو ۽ اتي جو شيخ الاسلام ٿيو. سنه962هه ۾ وفات ڪيائين. شيخ مير محمد وڏو عالم ۽ فاضل هو. ڪتاب ”جامع فتاويٰ پوراني“، انهيءَ جي تصنيف آهي. سنه970هه ۾ وفات ڪيائين. انهيءَ جي اولاد مان وري ميرڪ عبدالواسع مشهور شاعر ٿي گذريو. اهو ميرڪ محمد حسين جو پٽ هو ۽ مشهور مجذوب سالڪ هو ۽ ڪشف جو صاحب هو.
4_ مير ابوالبقا عريض، سبز واري سيدن مان هو، جن جو وڏو ڏاڏو مير عبداللـﮧ سلطان بن مير ابوالمڪارم هو، جنهن جو نڪر فصل_ (2) جي (نمبر 2) ۾ آيو آهي. مير ابوالبقا کي بهره ور علي به سڏيندا هئا. اهو سيد حيدرالدين ابوتراب استاد ڪامل جو شاگرد هو ۽ عالم فاضل هئڻ سان گڏو گڏ شاعر به هو. محمد شاهه دهليءَ جي بادشاهه جي زماني ۾ وفات ڪيائين. ڪتاب ”تاريخ چراغ هدايت“ ۽ ”اشعار گزيده“ هن جي تصنيفات مان آهن.
5_ ميرغروري، ڪاشاني سيدن جو باني هو ۽ مرزا باقي جي وقت ۾ ڪاشان مان ٺٽي ۾ آيو. جڏهن نواب خان خانان مرزا جاني بيگ کان سنڌ فتح ڪئي، تڏهن هي علحدن هنڌن تي نواب ۽ حاڪم ٿي رهيو. جهانگير بادشاهه جي زماني ۾ ضربخاني جو داروغو هو. ڏاڍي علميت ۽ فضيلت وارو هو ۽ وڏو شاعر هو. ”حسيني“ تخلص هوس. انهيءَ به هڪڙو ديوان ڇڏيو.
6_ مير ڪمالدين احمد ولد سيد عنايت اللـﮧ رضوي بکري، اگرچه وڏو عالم ۽ فاضل هو ته به دولتمند هئڻ ڪري ڏاڍو تجمل سان رهندو هو ۽ ساڳئي وقت ۾ سندس والد تارڪ ٿي پوک ڪري گذران ڪندو هو. هن سيد گهڻائي ڪتاب لکيا: جيئن ته ”شرح ديوان حافظ“ ۽ ”اصلاحات رضويه“. سنه1132هه ۾ وفات ڪيائين ۽ ست پٽ ڇڏيائين، جن مان پهريون مير مرتضيٰ ٽيهن ورهين جي عمر ۾ عالم ۽ فاضل ٿيو ۽ هنر به گهڻا سکيو سپاهگيريءَ جي فن ۾ به هوشيار هو. ستن قسمن جا خط يا اکر لکندو هو. مرزا صائب جو شاگرد آقا تعظيما جڏهن ٺٽي ۾ آيو، تڏهن هن جا شعر نهايت پسند ڪيائين ۽ تخلص ”الهام“ ڏنائينس. هن شاهه عالم دهليءَ جي بادشاهه وٽ وڏو درجو حاصل ڪيو. آخر سنه1120هه ۾ عين جوانيءَ ۾ وفات ڪيائين. هن سيد جو ڀاءُ مير نجم الدين به نالي وارو ٿيو. اهو مخدوم محمد معين جو ڀاڻيجو ۽ شاگرد هو ۽ مدرسو به رکندو هو. گهڻائي ڪتاب تصنيف ڪيائين، منطق ۽ ڪن ٻين علمن تي ڪيترا رسالا لکيائين. لکڻ جو اهڙو چالاڪ هو جو هر هڪ رسالي لکڻ ۾ هڪ ڏينهن کان وڌيڪ نه لڳايائين، ”طوطينامه“ فارسي لکيائين، جو بخشيءَ واري ”طوطينامه“ کان بهتر هو. شعر به تمام چڱو چوندو هو، تخلص ”عُزلت“ هوندو هوس. انهيءَ به ننڍي عمر ۾ سنه1160هه ۾ وفات ڪئي.
7_ مير ابوالمڪارم ولد امير خان، امير خاني سيدن مان هو. امير خان سنه1114هه ۾ سنڌ جو نواب هو ۽ انهيءَ جو ذڪر سنڌ جي تاريخ ۾ آهي. مير ابوالمڪارم اميريءَ هوندي فقير ٿي گذاريندو هو ۽ ڪامل درويش شمارٿيل هو. علميت ۽ فضيلت به ججهي هيس. شاعر به قابل هو. تخلص ”شهود“ هوس. سليمان ۽ بلقيس جي مثنوي لکيائين. سيوستان ۾ دفن ٿيل آهي. سندس پٽ نواب مير امير الدين خان به اڪثر وقت ڪتاين پڙهڻ ۾ عالمن جي صحبت ۾ گذاريندو هو. ”رشحات الضنون“ جنهن ۾ چوڏهن علمن جو ذڪر آهي ۽ ”معلومـﺔ الافاق“ ٻئي سندس تصنيفون آهن. انهيءَ جو ٻيو پٽ مير الرضي الدين به پيءُ جهڙو عالم ۽ فاضل شاعر هو. تخلص ”فدائي“ هوس. سندس ديوان موجود آهي. سنه1120هه ۾ گذريو. وري انهيءَ جو پٽ مير حيدر الدين ابوتراب به انهيءَ جهڙو هو. تخلص ”ڪامل“ هوس ۽ پاڻ به حقيقت ڪري ڪامل انسان هو. مريد هئس. تمام پير مرد ٿي وفات ڪيائين. هن جا تصنيف ٿيل ڪيترائي ڪتاب فارسي، هندي ۽ سنڌيءَ ۾ لکيل مشهور هئا. ”تحفـﺔ الڪرام“ جو مصنف مير علي شير ”فانع“ سندس شاگرد هو.
8_ خواجه امان الله ولد خواجه احمد، علوي خواجن جي خاندان مان هو. هن جو ڏاڏو خواجه محمد ولد احمد مشهور شيخ جام جي اولاد مان هو ۽ پنهنجي وطن جام مان ٺٽي ۾ آيو، جتي جهانگير بادشاهه جي زماني ۾ گهڻا تيموري مغل سندس مريد ٿيا. خواجه امان الله به ڪامل شخص هو ۽ علميت ۽ فضيلت سان گڏ شاعر به هو. هن جي تصنيف مان ٻه ڪتاب مشهور آهن. هڪڙو ”بهمن نامه“ جنهن ۾ ست قصا شعر ۾ لکيل آهن ۽ ٻيو ”هفت اختر“، جنهن ۾ پڻ ست قصا آهن. هن جي اولاد مان انشاپرداز ۽ خوشنويس گهڻا ٿيا، جي مير سيد علي خوشنويس جا شاگرد هئا. انهن مان مُک خواجه مرتضيٰ هو، جو پهرين صاحبزادي دائود خان وٽ رهندو هو، پوءِ ميان نورمحمد ڪلهوڙي جو ملازم ٿيو ۽ انهيءَ کان پوءِ ميان غلام شاهه جو. سَتني قلمن ۾ انهيءَ جو ثاني ڪونه هوندو هو. طبيب حاذق هو ۽ انهيءَ علم ۾ مير عبدالرزاق مشهور حڪيم جو شاگرد هو. شعر به نهايت چڱو چوندو هو. سندس تخلص ”مشرب“ هو.
9_ سيد محمد هاشم ولد سيد محمد تتوي، جو مرزا جاني بيگ جو همعصر هو، تنهن جو پٽ سيد عبدالقادر مشهور عالم ۽ فاضل هو. ڪتاب ”حديقـﺔ الاوليا“، جنهن ۾ سنڌ جي وليّن ۽ بزرگن جو احوال ڏنل آهي، تنهن جو مصنف هو.
10_ سيد مير محمد ولد مير محمد فاضل ٺٽي ۾ عالمگير بادشاهه جي منصبدارن مان هو. قرآن جو حافظ به هو، خوشنويس به هو، طالبعلم به هو. بادشاهه مٿس ڏاڍو مهربان هو. هو ايڪيهه ورهيه برابر بادشاهه وٽ رهيو ۽ شاهزادي محمد ڪام بخش جو استاد ٿيو. بادشاهه جي مرڻ کان پوءِ ٺٽي ۾ آيو، ۽ اتي اسي ورهين جي عمر ۾ سنه 1150هه ۾ وفات ڪيائين.
11_ قاضي محمود، عباسي خليفن جي خاندان مان هو، جن جو وڏو نعمت الله پهرين سنڌ ۾ آيو هو. مرزا عيسيٰ ۽ مرزا باقيءَ جي زماني ۾ ٺٽي ۾ رهيو ۽ وقت جو علامو هو. گهڻا ڪتاب لکيائين، جن مان ”تذڪرة الاوليا“ ۽ ”حواشي متين“ مشهور آهن.
12_ مخدوم رڪن الدين، مخدوم بلال ٽلٽيءَ واري جو مريد ۽ خليفو هو. وڏو عالم ۽ فاضل شخص هو. سندس مريد خادم گهڻا هئا. هو حديث جي علم ۾ نهايت ماهر هو. ”شرح اربعين“ ۽ ”شرح گيلاني“ ۽ ٻيا ڪيترا ڪتاب لکيائين. سنه949هه ۾ وفات ڪيائين ۽ مڪليءَ تي رکيو ويو.
13_ مخدوم ابوالخير ولد مخدوم فضل الله، مرزا عيسيٰ ۽ مرزا باقي جي زماني ۾ وڏو عالم ۽ مدرس ٿي گذريو. ”فتاويٰ عالمگيريءَ“ جي لکڻ ۾ هن گهڻي مدد ڪئي.
14_ ملا احمد، قاضي قاضن جو چاچو هو، جنهن جو ذڪر مٿي فصل_2 جي (نمبر 2) ۾ آيو آهي. اهو شاهه فتح الله شيرازي جو شاگرد هو ۽ شيخ ابوالفتح ۽ فيضيءَ جو همسبق هو، جنهن جو ذڪر ساڳئي فصل جي (نمبر 8) ۾ آهي. ٺٽي جو قاضي ٿي رهيو. وڏو عالم فاضل هو. وفات به اُتي ڪيائين. مڪليءَ تي سندس رانڪ مشهور آهي. انهيءَ جا ٻه پٽ: هڪڙو ٺٽي جو صدر ۽ ٻيو مير عدل ٿيو. ملا محمد جهانگيري به قاضي قاضن جي سـﺆٽن مان هو. پهرين نورجهان بيگم جو استاد ٿيو، پوءِ مهابت خان جي مخالفت ڪري ڪنهن قصور جي تهمت هيٺ قتل ڪيو ويو. سندس وصيت موجب سندس لاش ٺٽي ۾ آندو ويو. وڏو عالم ۽ فاضل هو. انهيءَ جو ٻيو عزيز ملا ابوالقاسم به وڏو عالم ۽ مدرس هو. عالمگير بادشاهه هن کي شرعي مقرر ڪيو هو. انهيءَ سنه1113هه ۾ وفات ڪئي.
15_ مخدوم ابوالفتح بن مخدوم عبدالجليل، اصلي لاهوري بندر جو رهاڪو هو. اهو بندر ۽ شاهه بندر ٻئي اورنگزيب بادشاهه جي والده جي جاگير ۾ هئا. جڏهن بادشاهزادو ملتان ۾ آيو، تڏهن هن مخدوم کي انهيءَ جاگير جي حساب_ ڪتاب لاءِ محرر مقرر ڪيائين، پوءِ سندس منشي ٿيو ۽ اهڙي قابليت ڏيکاريائين جو مير منشي ٿيو ۽ ”قابل خان“ خطاب مليس. هن جون انشائون مشهور آهن. جڏهن پيريءَ ۾ هُو گوشه نشين ٿيو، تڌهن سندس ننڍو ڀاءُ محمد شريف سندس جاءِ تي قابل خان ٿيو، جو اهو به جهڙس عالم ۽ فاضل هو. انهيءَ جون انشائون به مشهور آهن. ميان اسد الله، قابل خان جو ڏهٽو به وڏو شاعر ٿي گذريو. تخلص ”روشن“ هوس. عبدالرئوف ابوالفتح قابل خان جو ناٺي، پهرين دولتمند ماڻهو ۽ عالم هو، پوءِ مجذوب سالڪ ٿي پيو ۽ گهر ويران ڪري ڇڏيائين. ”شاهيءَ“ جو لقب مليس. شعر نهايت عمدو چوندو هو. تخلص ”جُويا“ هوس۔ ديوان موجود آهي.
16_ مخدوم مطالب الله وار شيخ عبدالله اصل بدين جو ويٺل، ٺٽي ۾ وڏو عالم ۽ مدرس ٿيو. سندس مدرسي جي خرچ لاءِ عالمگير بادشاهه ڏهه هزار دام انعام ڏنس ۽ هڪ رپيو روزينو مقرر ڪري ڏنائينس. مخدوم آدم به وڏو ڪامل اوليا ۽ عالم ٿي گذريو. ٺٽي جو مفتي ۽ صدر هو. سندس ڀاءُ مخدوم علي احمد به فاضل ۽ ڪامل ۽ مٺِي آواز جي ڪري ”قُمريءَ“ جو لقب مليل هوس. انهيءَ جي اولاد مان شيخ عبدالباسط جيد عالم ٿيو. عالمگير بادشاهه جو مقرب هو ۽ انهيءَ ٺٽي جو صدر مقرر ڪيس. پيريءَ تائين مدرسو هلائيندو آيو. انهيءَ جو پٽ محمد اشرف، ميان محمد سرفراز ڪلهوڙي جو مير منشي هو.
17_ شيخ عبدالواسع صوفي، وڏو عالم ۽ مصنف ٿي گذريو. نواب مير امين الدين خان جو استاد هو. ”مشڪوات“ جو اقتباس به ڪڍيائين ۽ ”مخزن الاسرار“ جي شرح لکيائين جا قاضي ابراهيم واري شرح کان بهتر سمجهيل آهي. سندس پٽ محمد علي صوفي به پيءُ جهڙو قابل هو ۽ گهڻن علمن ۾ ڪتاب لکيائين. اماميهّ مذهب جو هو. شعر تمام چڱو چوندو هو. تخلص ”مير“ هوس. شعر اڪثر عشقيه هوندو هوس.
18_ ميان ابوالحسن وقت جو عالم ۽ ڪامل سخص هو. هن جون ڪي ڪرامتون به مشهور آهن. فقـﮧ ۽ حديث ۾ نهايت ڀڙ هو. انهيءَ مضمون تي ڪيترائي ڪتاب لکيائين، جي اڪثر سنڌي شعر ۾ آهن ۽ اڃا تائين پڙهڻ ۾ پيا اچن. انهن کي ”ابوالحسن جي سنڌي“ چوندا آهن. اسلام جي عقائد ۽ فرائض بابت آهن.
19_ مخدوم محمد معين ولد محمد امين، ذات جو لاکو، اصل روپاهه جو ويٺل هو. اتان سندس پيءُ ٺٽي ۾ رهيو ۽ فاضل خان جي نياڻيءَ سان شادي ڪيائين ۽ دولت مند ٿيو. محمد معين وقت جو علاّمو ٿيو. گهڻن بزرگن سندس صحبت ۾ فيض حاصل ڪيو. مخدوم عنايت الله جو شاگرد هو ۽ ميان ابوالقاسم درس نقشبندي جو مريد هو. پڇاڙي جي ڏينهن ۾ شاهه عبدااللطيف ڀٽائي تارڪ جو مريد ٿيو. هن جي ۽ مخدوم محمد هاشم (نمبر20) جي وچ ۾ سوال جواب پيا هلندا هئا. ڪتاب گهڻا لکيائين. گهڻائي حاڪم سندس ملاقات تي ايندا هئا ۽ پاڻ به انهن جي ملاقات لاءِ ويندو هو. راڳ مان به واقف هو ۽ سماع گهڻو پسند هوندو هوس. هن جي وفات به شاهه ڀٽائي وانگر راڳ ٻڌندي ٿي. هو شاعر به قابل هو. فارسي ۽ هندي شعر چوندو هو. فارسيءَ ۾ سندس تخلص ”تسليم“ هو ۽ هنديءَ ۾ ”بيراڳي“. سندس وفات سنه 1611 هه ۾ ٿي ۽ سندس لاءِ حال وارن ماڻهو ڏاڍو ماتم ڪيو. سندس وفات جون تاريخون گهڻن ئي چيون: محمد محسن شاعر جي هيءَ مصرع آهي: ”فطرهء دُر به بحر واصل شد“ ۽ هيءَ به چيائين_ ”معين دين احمد رفت صد حيف.“ مخدوم نعمت الله چيو ته: ”شفيع تو رسول.“ محمد پناهه رجا چيو ته: ”ناجي شداو که آل محمد معين اوست.“ چون ٿا ته شاهه عبداللطيف ڀٽائي، هڪڙي ڏينهن ويهي ويهي پنهنجن مريدن کي چيو ته هاڻ هلو ته ٺٽي ۾ هلي پنهنجي يار جو آخرين ديدار ڪريون. پوءِ مخدوم وٽ اچي راڳ جي مجلس ڪيائين. راڳ ڏاڍي بيهڪ ڪئي، عين ذوق ۽ شوق ۾ مخدوم اُٿي اندر ويو ۽ لحظي ۾ دم ڏنائين. شاهه صاحب انهيءَ جي جنازي سان گڏجي ويو. انهيءَ کي دفن ڪري موٽي پنهنجي ڳوٺ هليو آيو.
20_ مخدوم حاجي محمد هاشم ولد عبدالغفور سنڌي اصل هڪڙو ڳوٺاڻو شخص هو ۽ مخدوم ضياء الدين جو شاگرد هو، پر پوءِ وڏو عالم ٿي پيو. اگر چه وقت جي ٻين عالمن، خصوصاً مخدوم محمد معين سان علم جي بحث ۾ مخالف هو ته به شريعت تي بلڪل مستقل هو ۽ اسلام جي ديني ڪمن ۾ گهڻي مدد ڪيائين ۽ دين جي برخلاف ڳالهائيندڙن سان چڱيون چوٽون کاڌائين. سندس ڏينهن ۾ سوين ماڻهو مسلمان ٿيا. نادرشاهه ۽ احمد شاهه ۽ ٻين بادشاهن سان سندس خط ڪتابت جو رستو جاري هوندو هو ۽ جيڪي چوندو هو، سو هُو ڪندا هئا. گهڻائي ڪتاب جدا جدا علمن ۾ لکيائين. 1174هه ۾ وفات ڪيائين. هن جو پٽ مخدوم عبداللطيف به عالم فاضل هو. پيءُ کان پوءِ سندس مدرسو قائم رکندو آيو. ڏهاڙي وچينءَ جي نماز کان پوءِ مسجد ۾ وعظ ڪندو هو ۽ حديث جي تعليم ڏيندو هو. جمعي جي ڏينهن جامع مسجد ۾ وعظ ڪندو هو.
21_ شيخ عبدالغني ولد مخدوم نورمحمد ٺٽي جو هڪڙو نهايت وڏو عالم هو ۽ منصبدار به هو. عالمگيري راڄ کان وٺي فرخ سِيرَ جي راڄ تائين بادشاهي مير منشي هو ۽ قابل شاعر به هو. ٺٽي جا گهڻا شريف ماڻهو جيئن ته ميرڪ محمد افضل ۽ مير ڪامران ۽ ٻيا وٽس صحبت لاءِ ايندا هئا ۽ سندس اڳيان ادب سان ويهندا هئا ۽ فيض حاصل ڪندا هئا.
22_ داروغو ڪُهر، ترخاني زماني ۾ وڏو سرڪاري ملازم ٿي گذريو آهي. محمد علي ديوان ترخاني سندس ناٺي هو تنهنڪري چڱي حالت ۾ رهيو. سندس پٽ عبدالواسع به مشهور ٿيو ۽ انهيءَ جو پٽ ميان محمد رضا ته عالم ۽ شاعر ٿيو. هُو شاهه عبدالڪريم بلڙيءَ واري جو مريد هو. ڪتاب ”بيان العارفين“ ۽ ”تتبيـﮧ الغافلين“ جنهن ۾ سيد مٿئين جو احوال ۽ ملفوظات ڏنل آهن، سو سندس تصنيف ٿيل آهي، جو سنه 1038هه ۾ لکيائين.
23_ مولانا محمد حسين ولد مولانا سروري وڏو عالم ۽ مدرس هو شاعر به هو ۽ عاشق به هو. هُو ”جانباز“ جي لقب سان مشهور ٿيو. هڪڙي خوبصورت ڇوڪريءَ تي عاشق ٿيو، تنهن ماري وڌس. مرڻ کان ٻه_ ٽي ڏينهن اڳي هن پنهنجي حياتيءَ جو احوال عمدي شعر ۾ آندو.
24_ ملا عبدالرسول ولد ملا يوسف چڱو عالم ۽ مدرس هو. فصاحت ۽ بلاغت ۾ چڱو نالو ڪڍيائين. ڪتاب ”نفاس الافڪار في عرائس الا بڪار“ هن جي تصنيف آهي، جنهن مان سندس قابليت ظاهر آهي. انهيءَ سان گڏ ملا محمد صالح به عالم فاضل شخص هو. جنهن ڪتاب ” دستور السياق“ لکيو. اهو اصل سيوستان واري قاضي ڏتي جي اولاد مان هو، پر ٺٽي ۾ اچي رهيو هو.
25_ سيخ محمد مريد اصل هندو هو، سيوستاني قانون گو هو. پوءِ مسلمان ٿيو. عالمگير بادشاه جي وقت ۾ ٺٽي ۾ به قانون گوئي جي عهدي تي مقرر هو. عالم ۽ عاف ماڻهو هو. سندس پٽ شيخ محمد محفوظ، فواب غلام شاه سان گڏجي بادشاه تائين وڪيل ٿي ويو ۽ هوشيار شاعر هو. سندس تخلص ”سرخوش“ هو. انهيءَ جو پٽ شيخ قمرالدين به بادشاهي لشڪر جو وڪيل ٿيو ۽ انهيءَ ۾ رهيو. اهو به چڱو شاعر هو تخلص ”عشرت“ هوس .
26_ ملا اسلامي ۽ ملا عبدالحڪيم ٻئي ڀائر مشهور ظريف شاعر ٺٽي جا رهاڪو هئا، پر عبالحڪيم زياهه مشهور ٿيو. تخلص ”عطا“ هوس. نهايت پرهيز گار شخص ٿي گذريو. ٽيهه ورهيه برابر راتو ڏينهن عبادت ۾ رهيو ۽ رات ڏينهن هڪڙي ئي وضوءَ ۾ رهندو هو. اڪثر نعت نبوي ۽ منقبت مرتضوي چوندو هو. ڪيترائي ديوان ۽ مثنويون چيون اٿس. شمار ڪيو اٽن ته سندس شعر لک بيتن کان گهٽ ناهي. هو اڪثر سبز پوش رهندو هو. سندس ڀائٽيو محمد ضيا به نهايت چڱو شاعر هو ۽ جهان آباد ويو ۽ مرزا عبدالقادر ”بيدل“ سان ملاقات ڪيائين، جنهن کيس ”قيامت“ تخلص ڏنو. پوءِ نواب مهابت خان ڪاظم سان گڏ ٺٽي ۾ آيو ۽ نواب جو خاص مصاحب ٿيو ۽ هن سندس ويهڻ لاءِ هڪڙو خاص تڪيو جوڙايو. سندس ديوان مزي جهڙو آهي. هن جي وفات کان پوءِ ملاعبدالحڪيم جي پٽ مسڪين کي سندس تڪيي تي قائم مقام ڪري رکيو ويو.
27_ محمد محسن ولد نور محمد پاٽولي، ٺٽي ۾ نهايت رنگين طبع جو ماڻهو ۽ عمدو شاعر ٿي گذريو. مير لطف علي خان جو شاگرد هو. گهڻن ڪاملن جي صحبت ڪيائين. ٻئي شعر سان گڏ منقبت به گهڻا لکيا اٿس. انهي مضمون تي سندس ڪتاب ”عقد دوازده گوهر“ مشهور آهي. حضرت صاحب الزمان جي ولادت بابت ڪتاب ”طراز دانش“ لکيائين، ”حُملئه حسيني“ يا ”اعلام ماتم“ به سندس تصنيف آهي. سندس ديوان ۽ قصائد ۽ ٻيو گهڻو شعر مشهور آهي. سندس پٽ ميان غلام علي به چڱو شاعر هو تخلص ”مداح“ هوس. پر عربيءَ ۾ زيادهه قابل هو.
28_ سعيد ڪاشاني جنهن جو تخلص ”سرمد“ هو، سو به ٺٽي جو مشهور مست شاعر ٿي گذريو. اصل ارمني عيسائي فرنگي هو ۽ ڪاشان جو ويٺل هو جو پوءِ اتي اچي رهيو. پوءِ مسلمان ٿيو ۽ هندستان ڏي ويو. شاهزادو دارا شڪوه سندس ڏاڍو معتقد هو. اهڙي مستي هوندي هيس جو شطيحات جهڙو ڪلام چوندو هو، جهڙو احمد جام زندهه پيل چوندو هو. ٺٽي جي گهٽين ۾ اگهاڙو گهمندو وتندو هو. مولوين ۽ قاضين سندس ڪلام تي اعتراض آندو ۽ عام ماڻهو سندس اگهاڙائيءَ جي ڪري رنج ٿيا. آخر مٿس شرعي فتوا جاري ڪري، منصور وانگي ڦاسي ڏيئي ڇڏيائونس. ٿوري عرصي کان پوءِ اهڙو اتفاق ٿيو جو ماڻهو سندس فائدي ۾ ويا ۽ جنهن قاضيءَ جي فتوا تي هن کي ماريو هئائون، تنهن کي قصاص ۾ قتل ڪري ڇڏيائون. سندس شعر پڙهڻ جهڙو آهي.
29_ملا محمد حسين ولد ملا عبدالرئوف عالم شخص هو. اڪثر جهان آباد ۾ گذاريائين. ٺٽي ۾ محتسب ۽ صدر هو. ميان محمد هاشم نصرپوريءَ جو مريد هو ۽ مير شاهه شڪرالاهي جو سنگتي هو. تمام چڱو شاعر هو. ”شوقي“ تخلص هوس. سندس مثنوي ”نغمات شوقي“ تصوف ۽ سلوڪ جي مضمون تي مشهور آهي. شيخ بهاڻي جي مثنوي ”نان و حلوا“ جي تتبع تي آهي. ٻي مثنوي ”ناز و نياز“جي به چئي اٿس. ٻيون به ڪي مثنويون اٿس ۽ غزليات جو ديوان به اٿس. مطلب ته هر قسم جو شعر چيو اٿس ۽ نثر لکڻ ۾ به قابل هو.
30_ دانشور خان، ٺٽي جي وڏن شاعرن مان هو ۽ مير عبدالرزاق خان معموريءَ جو همعصر هو. تخلص ”شهرتي“ هوس. جهانگير بادشاهه جي عهد ۾ قباد خان حاڪم جي وقت تائين جيئروهو. سندس ديوان مشهور آهي. انهيءَ ساڳئي وقت، ملا محب علي ۽ عبدالقيوم به عالم فاضل ۽ ڪامل شاعر ۽ معتبر نالي وارا ٿي گذريا.
31_ مير ابوالقاسم سلطان ولد ابوالقاسم خان زمان سنڌ جي تاريخ ۾ مشهور آهي، خاص شجاعت ۽ سخاوت جي ڪري. شعر گوئي ۽ شعر فهميءَ ۾ قابل هو. سندس تخلص ”بيگلر“ هو. سنه969 هه ۾ ڄائو هو. ”چنيسرنامه،“ جو ”منتخب التاريخ“ ۽ ”تاريخ طاهري“ واري هن جي تصنيف چئي آهي، سو غلط آهي. اهو ادراڪي شاعر جو لکيل آهي، جو هُن سندس نالي ڪيو.