سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/09
شاه عبدالڪريم مٽيارين جي شهر ۾ تاريخ 20 شعبان سنه 944هجري (مطابق 1536ع) ۾ تولد ٿيو هو. اتان پنهنجي وڏي ڀاءُ سيد جلال (عرف جوار) سان گڏ لڏي اچي ڳوٺ بلڙي تعلقه گوني4 ۾ رهاڪو ٿيو، جتي هينئر سند درگاه آهي.
شاه عبدالڪريم پنهنجي وڏي ڀاءُ جلال شاهه جي سنڀال هيٺ رهندو هو، جنهن جي بزرگي ۽ خدا رسيدگيءَ بابت تاريخ تحفته الڪرام پارسي جلد 2 ۾ گهڻي تعريف لکيل آهي. ان شاه عبدالڪريم کي مڪتب ۾ تعليم لاءِ ويهاريو هو ۽ پڙهڻ لاءِ گهڻو ضربيندو هوس، پر شاه صاحب پڙهڻ تي گهڻو ڌيان نہ ڏيندو هو. سندس والده شريفہ پنهنجي پٽ کي فرمائيندي هئي، ته ننڍي ڀاءُ کي پڙهڻ لاءِ نہ ڇينڀ، ڇاڪاڻ جو هو ڄائي ڄم کان خدا تعالى جو نوازيل آهي.“
شاه عبدالڪريم مڪتب ۾ تعليم حاصل ڪئي يا وڏي هوندي عالمن جي صحبت مان علم پرايو، تنهن بابت بحث ڪرڻ جي ڪا بہ ضرورت ڪانهي. جو ڪچيءَ کان وٺي بندگيءَ جو سخت پابند، فقيرن جي صحبت جو طالب، سماع ۽ راڳ جو شائق ۽ خدا رسيدو بزرگ هو. سندس ڪلام ۾ مجلسي تقريرون جي اڄ تائين موجود آهن، تن جي مطالع مان صاف ثابت آهي ته هو قران شريف، حديث، تفسير ۽ تصوف ۾ ماهر ۽ عربي توڙي پارسي ٻوليءَ ۾ هوشيار هو.
سيد عبدالڪريم اڃا ننڍروئي هو، ته ڀاڻس شادي ڪرائي ڇڏي هيس. ڀاءُ جي وفات کانپوءِ سڄي ڪٽنب جي پرورش جو بار سيد عبدالڪريم جي سر تي اچي ويو. هو پنهنجن هٿن سان ٻني ٻارو ۽ کاٽي کرڙي جو ڌنڌو ڪري، عيال پاريندو هو، مگر انهيءَ عيال پروريءَ ڪڏهن بہ شاه جي خدا پرستي ۽ روحاني شغل ۾ اٽڪاءُ ڪونه ڪيو.
شاه صاحب سني مذهب جو صوفي طريقي وارو بزرگ هو. هو پاڻ کي سيد جي بدران فقير سڏائيندو هو ۽ نهايت صابر، تحمل وارو ۽ بردبار هو. سندس آواز تمام مٺو ۽ بلند هو. شاه صاحب اٺاسي ورهن جي عمر ۾ تاريخ ستين ذوالقعد سنه 1032هجري برابر سنه 1622ع ۾ وفات ڪئي. سندس قبو شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ ٺهرايو هو، جو سندس پڙپوٽي سيد حبيب شاهه جو فرزند هو ۽سندس وفات کان ستهٺ ورهيه پوءِ تولد ٿيو هو.
سيد صاحب جو ڪلام
سيد صاحب سنڌي ڪلام بہ چيو آهي ۽ پارسي به، پر پنهنجي حياتيءَ ۾ نڪي پاڻ پنهنجو شعر لکيائين نڪي ڪنهن ٻئي کي لکڻ ڏنائين. سندس وفات کان ڇهه ورهيه پوءِ سندس مريد ميان محمد رضا ولد محمد واسع پارسيءَ ۾ بيان العارفين نالي ڪتاب لکيو، جنهن م سيد صاحب جون مجلسي تقريرون ۽ انهن تقريرن ۾ سيد صاحب جيڪي بہ پنهنجا ٺاهيل سنڌي خواه پارسي شعر پنهنجي زبان مان ڪڍيا ۽ ميان محمد رضا خواه ڪن ٻين خاص مريدن کي ياد هئا درج ٿيل آهن، جن ۾ سنڌي بيت ڪا هڪ سو ست آهن، ۽ پارسي بيت يارهن، جيڪي سنڌي بيت آهن، تن مان ڇهه بيت قاضي قاضن جا ۽ پنج بيت ٻين شاعرن جا چيل آهن باقي فقط ڇهانوي سنڌي بيت شاهه عبدالڪريم جا آهن.
سيد عبدالڪريم رح جي سنڌي ڪلام کي ان وقت جي مشهور معروف پارسي صوفيانه ڪلامن جهڙوڪ: منطق الطير، حديقہ الحقيقت، گلشن راز ۽ مثنوي شريف سان ڀيٽي ۽ جاچي ڏسجي ٿو ته تسلي ٿئي ٿي، ته شاهه صاحب جي ڪلام تي مثنوي شريف جو خاص اثر آهي. آئون هيٺ مثالن سان ڏيکاريندس ته ڪٿي ڪٿي مثنوي شريف جي ٻن مصرعن واري. مصمون کي سيد صاحب هوبهو پنهنجي سليس ۽ سهني سنڌيءَ جي ٻن مصرعن ۾ سمائيندو يو آهي. ڪٿي ٿورڙو ڪو تفاوت رکيو اٿس. ڪٿي ڪٿي ته جو مصمون مثنوي شريف جي ٽن چئن لاڳيتن بيتن ۾ سمايل آهي، سارو مضمون سيد صاحب نهايت عمدي نزاڪت سان فقط ٻن مصرعن ۾ جڙي ڇڏيو آهي. انهيءَ جي اها مراد نہ آهي، ته سيد صاحب مثنوي شريف جو ترجمو يا نقل ڪيو آهي، پر مطلب هيءُ آهي ته کيس مثنوي شريف سان ايتري دلچسپي هئي ۽ ان جو مضمون ايتري قدر ذهن نشين هون، جو جيڪو سندس ٺاهيل سنڌي شعر زبان مان پي نڪتو آهي، تنهن جو مضمون، مثنوي شريف جي مضمون سان ٺهڪندو ڦهڪندو آيو آهي. مثال:
(1) مثنوي شريف جي دفتر چوٿين، حڪايت ڇهين ۾ چيل آهي:
خار از چشم دل گربرڪني
چسم جان را حق بخشد روشني
يعني: ”جيڪڏهن دل جي اکين مان ڪٽر ڪڍي ڇڏيندين، ته خدا تعالى تنهنجي روح جي اکين کي روشني بخشيندو.“ انهيءَ ساڳئي مضمون کي سيد صاحب هن طرح سنڌي لباس پهرايو آهي:
پاڻيءَ جان نہ ڪجن، روئي ڌوئي اکيون،
ڄر ڪجر جن وچ ۾، سي ڪيئن پرين پسن؟
(رساله ڪريمي بيت 81)
(2) دفتر چوٿون حڪايت ڇهين:
خشڪ باسي بر لب جو خشڪ لب،
ميدوي سوئي سراب اندر طلب.
يعني: ”اي اڃايل، درياءَ جي ڪناري تي اڃايل رهين ۽ رڃ جي پٺيان پاڻيءَ جو ڳولائو ٿيو. ڊوڙندو ٿو وتين.“
ساڳيو مضمون سيد صاحب هن طرح ٿو پنهنجي ڪلام ۾ چوي:
پاڻي اي جهوپڙا مورک اڃ مرن،
دانهون ڪن مٺن جان دم نہ سڃاڻن.
(رساله ڪريمي بيت 56)
(3) دفتر پهريون حڪايت ٽين:
جان نا محرم نہ بيند روءِ دوست،
جز هما جان که اصل اوزار ڪوءِ دوست.
يعني:” جنهن جي روح جي پاڙ، حقيقي دوست جي گهٽيءَ ۾ کتل آهي، تنهن روح ڌارا ڪو غير محرم روح حقيقي دوست جو ديدار ماڻي نہ سگهندو.
سيد صاحب ساڳئي مضمون کي هن طرح ٿو ادا ڪري:
سڏ نہ سلامي ٿيا، وهيءَ وريا نہ جي،
هاڻي تني کي ناهي ماڳ ملير ۾.
(رساله ڪريمي بيت 57)
(4) ففتر ٽيون حڪايت ڏهين:
آن طرف که عشق مي افزود درد،
بو حنيفه، شافعي درسي نکه نه.
يعني:” امام ابو حنيه ۽ امام شافعي (عليہ الرحمته) جي فقہ يعني شرعي قاعدن قانونن جا استاد هئا، انهن انهيءَ طرف ڪو بہ سبق نہ ڏنو آهي، جنن طرف حقيقي عشق دل جي درد کي وڌائيندو آهي.“
سيد صاحب پنهنجين مجلسي تقيرن ۾ جيڪي قاضي قاضن رح جا ٽي بيت لاڳيتا چيا [1] ڪنز قدوري ڪافيه ڪو ڪونه پڙهيوم...... [2] ڪنز قدوري ڪافيه جي پڙهي پروڙين سڀ......... [3] لوڪان نحو صرف...... تن ٽنهين بيتن ۾ اهو ساڳيو مضمون سمايل آهي، جو مثنوي شريف جي مٿئين بيت ۾ سمايل آهي. (رساله ڪريمي بيت 44، 45، 46)
(5) دفتر ٻيو، حڪايت چوٿين:
واز جهان فڪر تي اي ڪم زخر،
ايمن و غافل چو سگي بي خبر،
باش تا روزي که آن فڪر و خيال،
پر ڪشايد بي حجابي پروبال.
يعني:” تون فڪر ۽ ڌيان جي دنيا کان پٿر وانگر بي خبر، ويسلو ۽ بي اونو آهين: تون ته گڏهه کان بہ گهٽ آهين! ڪو وقت فڪر ۽ ڌيان ۾ گذاري ڏس، ته اهو فڪر ڌيان ڪيئن ٿو انداز جا پردا کولي.“
(6) دفتر پنجون حڪايت پنجين:
فڪر را اي جان بجاءِ خويش دان
زانکه شخص از فڪر دارد قدرهان!
فڪر غم گر راه شادي مي زند
ڪار سازيهاءِ شادي مي ڪند
يعني:” فڪر ۽ ويچار کي اي پيارا پنهنجي ساه جيان سمجهه، ڇاڪاڻ جو انسان فڪر جي ڪري ئي بيشڪ آب مان حاصل ڪري ٿو. فڪر ۽ ويچار جيتوڻيڪ ظاهري خوشيءَ کي مات ڪريو ڇڏي، ته بہ حقيقي خوشيءَ جون پورايون ڪري ٿو.“
جو مضمون مثنوي شريف جي مٿين چئن بيتن ۾ سمايل آهي، سو سمورو مضمون سيد صاحب سليس ۽ سوليءَ سنڌيءَ جي فقط هڪڙي بيت ۾ سمائي ڇڏيو آهي:
فڪر ڪر پرکي ور ونگائي لاهه (وکائي لاءِ)
سائي ساري هٿ ڪر، سڄڻ جا سياءِ.
(رساله ڪريمي بيت 36)
(7) دفتر ڇهون حڪايت نائين:
بهر ديده روشنان يزدان فرد
شش جهت را مظهر آيات کرد
تا بهر حيران نامي بنگرند
از رياض حسن رباني چرند
بهر آن فرمود با آن شاه او
”حيث وليتم فثم وجهہ.“
يعني:” اندر جي سوجهري وارن لاءِ خدا تعالى ڇهن ئي طرفن کي پنهنجين نشانين جو جلوه گاهه بڻايو آهي، انهيءَ لاءِ ته هر هڪ وڌندر ويجهندڙ پسون ڏي ويچار جي نظر سان ڏسن ۽ خدا تعالى جي لاثاني حسن جي باغن مان راحت حاصل ڪن. انهيءَ سبب ڪري خدا تعالى حضرت نبي سڳوري صلعم جن کي قران شريف ۾ فرمايو آهي ته ”اوهين جنهن طرف منهن ڦيرندؤ، تنهن طرف خدا تعالى موجود آهي.“
مثنوي شريف جي مٿين ٽنهي بيتن جي مراد سيد صاحب هڪڙيئي بيت ۾ سمائي ڇڏي:
سوئي هيڏانهن سوئي هوڏانهن سوئي من وسي،
تنهين سندي سوجهري سوئي سو پسي.
(رساله ڪريمي بيت 35)
(8) دفتر ٻيو حڪايت ٽين:
تو مڪاني اصل تو در لا مڪان
ايند کان بربند و بکشان آن دکان
يعني:” تو ۾ دوست جو آستان آهي، تنهنجو اصل وطن روحاني جهان آهي: دل جا دروازا هن دنيا جي طرف کان بند ڪر ۽ روحاني دنيا ڏانهن کول.“
مٿئين بيت جو مضمون سيد صاحب هن طرح پيش ڪيو آهي:
جي لياڪا لوڪ جا جان جان سي نہ لٽاءِ!
تان تان ٿئي نہ ماءِ، پسڻ پورو پرينءَ جو.
(رساله ڪريمي بيت 27)
(9) دفتر ٻيو حڪايت چوٿين:
از خودي بگذر که تا يابي خدا
فاني حق شوکه تا يابي بقا
چون زخود رستي همہ برهان شدي
چونکه گفتي بنده ام سلطان شدي
يعني:” پاڻ ڦٽو ڪر ته خدا توکي حاصل ٿئي: حق ۾ فنا ٿيءُ ته بقا حاصل ٿئيئي. جڏهن پاڻ ڦٽو ڪندين، تڏهن ساروئي سوجهرو بڻجي ويندين. جڏهن پاڻ کي ٻانهو بڻائيندين، تڏهن بادشاهه بڻجي پوندين.“
سيد صاحب مختصر ۽ سليس سنڌيءَ ۾ مٿيون خيال هن طرح ٿو سمجهائي:
پهرين پاڻ وڃاءِ، پاڻ وڃائي هوءَ لهه
تهان ڌار بہ سپرين، منهن منجهائي پاءِ.
(رساله ڪريمي بيت 21)
(10) دفتر پنجون حڪايت پنجين:
اين دهانش نڪته گويان يا جليس
وان دگر با حق بگفتار و آنيس
گوش ظاهر ضبط اين افسانه ڪن،
گوش باطن با ادب اسرار ”ڪن“
چسم ظاهر ضابطه حليه بشر
چشم دل حيران مازاغ الصبر
دست ظاهر مي کند دادو ستد
دست باطن برور فرد صمد
پاءِ ظاهر در صف مسجد صواب
پاءِ باطن فوق گردون در طواف.
يعني: سچي عاشق جو ظاهر وات هم نشينن سان ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ لڳل رهي ٿو ۽ سندس دل جو وات خدا تعالى سان ڳالهائيندڙ ۽ وندرندڙ رهي ٿو. تون بہ پنهنجن ظاهر ڪنن سان هن زماني جون آکاڻيون سڻ، پر اندروني ڪنن کي ’ڪن فيڪون‘ جي اسرارن ڏي رڌل رک. ظاهر ياکيون ڀل ته ماڻهن جي منهن مهانڊن ڏسڻ ۾ لڳيون رهن، پر اندريون اکيون حقيقي ديدار ۾ مست هجن. ظاهر هٿ زماني جي ڏيتي ليتي ڪن ٿا، پر اندريان هٿ واحد خدا جي چانئٺ تي چمبڙيا رهن ٿا، ظاهري پير مسجد ۾ صفون بڻايو بيهن ٿا، پر باطني پير عرش تي طواف ڪرڻ لڳا رهن ٿا.
مثنوي شريف جي مٿين پنجن بيتن جو مضمون تفصيل سان آيل آهي، سو سمورو مضمون سيد صاحب فقط هڪڙي بيت ۾ اهڙي نزاڪت سان آندو آهي، جو گويا ڪوزي م درياءُ سمائي ڇڏيو اٿس:
هنيون ڏجي حبيب کي، لڱ گڏجن لوڪ،
کڏيون ۽ کروتون اي پڻ سڳر ٿوڪ.
(رساله ڪريمي بيت 8)
مٿيان ڏهه مثال فقط نمونه طور ڏنا ويا آهن. حقيقت جي ڳالهه هيءَ آهي، ته سيد عبدالڪيم رح جي ڪلام جو سارو مضمون مثنوي شريف جي رنگ ۾ رڱيل آهي. تفاوت صرف هيءُ آهي، جو مولوي رومي عليہ الرحمته طرحين طرحين آکاڻيون ۽ نقل ڏيئي تن مان روحاني نڪتا ۽ نصيحتون ڪڍي ٿو، پر سيد صاحب آکاڻيون ۽ نقل ڇڏي فقط روحاني گفتا ۽ فقيي هدايتون پنهنجي ڪلام ۾ پيش ڪري ٿو.
(ب) طرز تي اثر: سيد عبدالڪريم (عليہ الرحمته) جي ڪلام جو مضمون ايراني آهي، مگر سندس ساخت ۽ طرز نج هندستاني آهي. قديم زماني کان وٺي هندستان جا شاعر تاريخي، مذهبي خواه روحاني مضمون وارو شعر هڪڙي خاص طرز تي چوندا آيا، جنهن طرز کي ”دوها“ يا”دوهرا“ چوندا آهن. دوها يا دهرا جي معنى آهي ٻن سٽن وارو نظم
شاه عبدالڪريم جي ڪلام جو پوين شاعرن تي اثر
سيد عبدالڪريم (عليہ الرحمته) کان پوءِ ويجهي ۾ ويجهو جيڪو شاعر سنڌ ۾ پيدا ٿيو، جو سنڌ جي شاعرن جو سرتاج ۽ نج سنڌي راڳ جو بانيڪار ليکجي ٿو، سو هو سيد عبدالليف ڀٽائي (عليہ الرحمته)، سيد عبدالڪريم جي ڪلام ۽ ان جي مثال تي شاه ڀٽائيءَ جي ڪلام جي پيڙهه ٻڌل آهي، ۽ شاه ڀٽائيءَ کان پوءِ جن جن شاعرن علم موسيقيءَ جي اصول تي شعر ٺاهيا اهن، تن شاه ڀٽائي جي ڪلام جي طرز اختيار ڪئي آهي ۽ ان طرز ۾ مٽون سٽون ڪيون اٿن. تنهن ڪري سنڌ جي شاعريءَ تي سيد عبدالڪريم عليہ الرحمته جي ڪلام جو اثر غالب ليکبو.
رساله ڪريمي جي پهرئين بيت ۾ شاه صاحب جي مٿئين بيت جو مضمون هوبهو ساڳيو آهي، فقط لفظ ٻيا ٻيا آهن.