سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/10
(1075 هجري مطابق 1661ع)
”اڄاڻن جون اٻوجهون سڄاڻ سنيون ڪن،
ڍلا پٺ ڀلن جي رڙهي راه پون.“
(مقدمہ الصلواه صفحه 57)
1650ع کان پوءِ نواب حفظ الله جي حڪومت ۾ ننگر ٺٽي ۾ هڪ اهڙي تحريڪ جاري ٿي، جنهن ڪري سنڌي عالمن مجبور ٿي پارسيءَ ۽ عربي جي بدران سنڌي زبان ۾ تصنيف شروع ڪئي. بغدد جي مشهور قطب رباني سيد شيخ عبدالقادر جيلاني جي اولاد مان شيخ يوسف الدين بغدادي ٺٽي ۾ آيو ۽ سنس وعظ ۽ نصيحت جي ڪري هزارن جي تعداد ۾ ڪيترا غير مسلم اسلام ۾ داخل ٿيا. سنڌ ۾ ڪڇ جا ميمڻ (مومن) انهيءَ شيخ جي هدايت تي ٺٽي ۾ مسلمان ٿيا.
ايترن نو مسلمن کي، اسلام جي قاعدن قانونن کان واقف ڪرڻ لاءِ زباني وعظ نصيحت ڪافي نہ هئي، تنهن ڪري ان وقت جو مشهور عالم فقه مولو ابو الحسن، جو سنڌ جي تختگاه ٺٽي ۾ هو، تنهن سمجهيو ته ايترن عمر رسيده ماڻهن کي پارسي، عربي سيکاري اسلامي واقفيت ڏيڻ خاص ڪري فقه جي مسئلن کان واقف ڪرڻ ممڪن نہ آهي، تنهن ڪري هن ماڻهن جي مادري زبان يعني سنڌيءَ ۾ لکڻ شروع ڪيو. هن ڪهڙيءَ طرح پارسي، عربي لفظن مان ڀڃ گهڙ ڪري سنڌي الف بي ٺاهي، تنهن جي سمجهاني حيٺ ڏجي ٿي. هتي اسان کي معلوم ڪرڻو آهي ته مولويءَ جا عربيءَ ۾ ڪيترا ڪتاب لکيل آهن، پر سنڌيءَ ۾ رڳو هڪ مقدمه الصلوات يا ابو الحسن جي سنڌي آهي. ڪتاب جو مضمون نماز ۽ وضوءَ جي مسئلن تي آهي. مولوي صاحب جي سنڌي هڪ خاص نظم ۾ آهي، جنهن کي ابو الحسن جي سنڌي سڏين ٿا. اها ابو الحسن جي سنڌي، مولوي ابو الحسن تائين محدود نہ رهي، پر سنڌ جي مشهور عالمن ۽ فقيهن پنهنجي تصنيفات، ڪلهوڙن ۽ ميرن جي حڪومت تائين انهيءَ سنڌيءَ ۾ ڪئي. مخدوم ميان محمد هاشم، مخدوم ضياءُ الدين، ميان عبداللطيف، مخدوم عبدالله، ميان غلاممحمد، حاجي ميان عبدالله، عبدالسلام ۽ ٻين ڪيترن عالمن ابو الحسن جي سنڌيءَ ۾ ڪتب لکيا. ابو الحسن جي سنڌيءَ ۾ لکيل ڪتاب تخميني 50 کن ٿيندا، جي انگريزن جي اوائلي وقت تائين سنڌ جا مسلمان ڏاڍي چاه سان پڙهندا هئا. ابو الحسن جي سنڌيءَ ۾ لکيل ڪتاب سڀيئي ليٿو ۾ ڇاپيل آهن، جن کي وڏيءَ عزت جي نگاه سان ڏبو آهي. هن وقت اها سنڌي جا اڳ م ننڍا ننڍا ٻار مڪتبن ۾ پڙهندا هئا ۽ گهر گهر ۾ زالون مطالع ڪنديون هيون. سا ڏکي ۽ مونجهاري واري ليکجڻ ۾ اچي ٿي. تنهن جو سبب اهو آهي. جو هڪ ته ليٿو جو رواج وڃي بند ٿيندو ۽ ٻيو ته لفظن جي صورتخطي بہ گهڻي ڦريل آهي. تنهن کان سواءِ ڪيترن لفطن جو محاورو بہ استعمال ۾ ڪونهي.
ابو الحسن پنهنجو ڪتاب مقدمہ الصلوات سال 1700ع ڌاري لکيو يعني سنڌي ۾ پهرين ڪتاب کي لکئي 249 سال ٿيا آهن. 1700ع کان اڳ ڪو بہ سنڌي ڪتاب لکيل ڪونه هو. مولوي ابو الحسن صاحب پنهنجو مقدمہ الصلوات 1715ع تائين پاڻ ٺٽي ۾ پاڙهندو هو ۽ سمجهائيندو هو. انهيءَ سال ڌاري پاڻ حج جي ارادي سان مڪه معطم ڏانهن روانا ٿيا. مولوي صاحب جي اسهڻ کان پوءِ مخدوم محمد هاشم مولوي صاحب جو برپا ٿيل ڪم زور شور سان ڪرڻ لڳو. مقدمہ الصلوات جي فقهي جي مسئلن ۾ ڪي اوڻايون ڏٺائين، جي کيس نہ وڻيون. روايت طور ٻڌڻ ۾ اچي ٿو ته مخدوم صاحب جو ارادو هو ته مقدمہ الصلوات مرڳو بند ڪجي ۽ ان جي عوض سندس ”فرائض اسلام“ ڪتاب پڙهجي، پر مولوي صاحب جي شاگردن اعتراض ورتو. تنهن تي مخدوم صاحب انهن شاگردن جي مرضي رکي مقدمہ الصلوات ۾ ٻن ٽن هنڌن تي درستيون ڪيون ۽ ڪتاب جي حاشيه تي پنهنجي صحيح ڌائين. اهي درتيون ۽ مخدوم صاحب جي صحيح اڇان تائين مقدمہ الصلوات ۾ موجود آهي.
ابو الحسن مرحوم کي سنڌي صورتخطي ٺاهڻ ۾ جا دقت پيش آئي سا خاص طرح نج سنڌي آواز ڏيکاريندڙ حرفن ٺاهڻ ۾. نج سنڌي آواز ڏيکاريندڙ حرفن جي هاڻوڪي مقرر ٿيل صورت هي آهي:
ٻ ڀ ٿ ٽ ٺ ڦ ڄ جهه ڃ چ ڇ ڌ ڏ ڊ ڍ ڙ ک ڳ گهه ڱ ۽ ڻ.
مولوي صاحب مٿين نج سنڌي حرفن لاءِ هيٺيون صورتون مقرر ڪيون هيون:
ب= (هاڻوڪي صورت) ب؛ ڀ = بهه؛ ٿ = تهه؛ ٽ = ت (ڪٿي ڪٿي وري ) ڻ يا تر؛ ٺ = تهه؛ ڦ = ف (ڪٿي ڪٿي وري) پهه؛ ڄ ۽ جهه = ج؛ ڃ = نج (جيم جي اڳيان نون غنه)؛ ڇ = جهه؛ ڏ = دهه (ڪٿي ڪٿي وري) د؛ ڏ = ڻ؛ ڊ = در؛ ڍ = ڊ؛ ڙ= ر: ک =کهه؛ ڳ ۽ گهه = گ، ڱ = نگ (گاف اڳيان نون غنه)؛ ڻ =ن
ابو الحسن جو شعر
اصلوڪي هندستاني شعر، جنهن کي ”دوها“ يا ”دوهرا“ سڏين ٿا تنهن جا (3) نمونا آهن؛(1) ڪبت (2) دوهرا (3) بيت علم موسيقي موجب جيڪو وزن ”دوهرا“ لاءِ ٺهرايل آهي، تنهن وزن ۾ پنڌرهن ويهه لاڳيتيون هم قافيه مصرعون هجن، ته اهڙي شعر کي ”ڪبت“ چئبو آهي. بعضي ته سارو قصو يا آکاڻي ”ڪبت“ ۾ هوندي آهي. اهڙي شعر ۾ اصلوڪيون سنڌي آکاڻيون چيل آهن. جي ڀٽ فقير تنبورن تي ڳائيندا وتندا آهن. مولوي عبدالرحمان جو ٺاهيل ”سنڌي نور نامون“ سڄوئي ڪبت نموني جو سعر آهي، ڇاڪاڻ جو پهرين مصرع جو قافيو الف (آ) ورتو اٿس، ته سارو ئي ڪتاب انهيءَ قافيه ۾ وڃي پورو ڪيو اٿس، اوائل ۾ شامل ٿيل سرڪاري سنڌي چوٿين ڪتاب ۾ سيد ڪبير شاه جا ٻہ ٽي دلچسپ سنڌي ”ڪبت“ لکيل آهن. دوها ۽ دهرا اهو شعر آهي. جنهن ۾ فقط ٻہ ٻه سٽون پاڻ ۾ هم افيه هجن ۽ ٻنهي جو قافيو پڇاڙيءَ ۾ڪم آيل هجي. قاضي قاضن ۽ شاهه عبدالڪريم جو سمورو ڪلام انهيءَ قسم جو نظم آهي. دهرا جو سڌريل نمونو جنهن کي ڏوهيرو يا بيت چون ٿا. جنهن جو باني شاهه ڀٽائي ليکيو وڃي ٿو، تنهن ۾ بہ ٻہ وڌيڪ سٽون پاڻ ۾ هم قافيه ٿين ٿيون. پهرين سٽ جو قافيو بعضي بعضي وچ ۾ اچي ٿو پر پوئين سٽ جو قافيو هميشه وچ ۾ ايندو آهي، باقي وچ وارين سٽن جا قافيا پڇاڙيءَ ۾ ايندا آهن. ابو الحسن مرحوم پنهنجي ڪتاب ”مقدمہ الصلوات“ ۾ نظم جا مٿيان ٽيئي نمونا ڪتب آندا آهن.
مثال پهريون (نماز جي رڪوع بابت سمجهاڻي)
مٿي مونن هٿڙا نيئي نر تان ڏيج
ڪري ڪشاديون آڱريون محڪم پر پڄيج
پر آڱريون عوراتن کي تئن م اپٽائيج
رکن مر لڳ ڪري ساري سيکاريج
ٻانهون ساري ٻئي سي مونا م موڙيج
پورو مٿو پٺ سين جوڙا جوڙ ڪريج
مهه اچو جهلج اُٺ جئن م رڍ جئن لاڙيج
جئن رکيو پاڻي نہ رڙهي اِنپر پٺ جهليج
پر پٺيون عوراتن کي ائن م اڏائيج
سر نائين ٿورڙو ساري سمجهائيج
ٽي ڀيرا تسبيح کي ڳجهوئي ڳڻيج
پنجون پٺيون پيرن جون نظر نهاريج
تانپي ڳريا تن جا ريڙهي ٻئي لائيج
اي پڻ آهي اڳري سنت سا ڄاڻيج
پر صحيح قول ڪتاب ۾ هن پر پروڙيج
جئن لائڻ ڳريا پاڻ ۾ ڪراهت سمجهيج
سي ٻئي حال رڪوع ۾ مورا ۾ جوڙيج
چئين آڱرين جو فاصلو بنهي وچ ۾ رکيج
قيام ۽ سجدي م پڻ ايءَ ئي پر پاريج
ڇهون اکيون پڌريون ستون قرم ڪريج
پر قومان ٿي سجود ڏانهن سنئين پٺي منيج
جيڪي ذڪر جتهين سو تتهين پڄائيج.
هڪڙي جو هنڌ ٻئي نيئي م رسائيج.
اهو نظم جو نمونو مولوي صاحب سڄي ڪتاب ۾ فقط ٻن ٽن هنڌن ڪم اندو آهي.
مثال ٻيو: (نماز جي ضرورت بابت)
1- هاڻي سڻ سڃاڻ تون هنئين جن ڪنن
ته صحي پڇيو سڀڪو ڪارڻ پاڻ ڪمن
2- پر پڇ پهرين قيام ڏينهن وحدت ڌڻيان پوءِ
ٿيندي صحي صلوات جي شڪ مڀائج ڪوءِ
3- تانت ترسي تنهنجا شرط سڀيئي سک
ڪنان ڄيري ڄڀئين پاڻ پرا هون رک.
ابوالحسن پنهنجي سنڌي ۾ گهڻي قدر اهو دوهري جو نمونو ڪم آندو آهي.
مثال ٽيون: ( بيمار جي بدني صفائي بابت)
1- مڙس محرم مڙس ٿئي جو محرم جوءِ
توڻي ماءَ ڀيڻ سڳي توڙي گولي هوءِ
هاڻي هنيا پوءِ، سک صورت نهه لهرائڻ جي.
2- پير جيڻي جي چيٽ ڪنان ننهن کي لاهي
ڏائي پير جي چيت اتي نيئي پڄائي
شرح ۾ مشڪواه جي ائين فرمائي
مبارڪ متبرڪ کهي صورت ايءَ آهي
هاڻي هنئين لائي پڙهه مسائل غسل جا.
نظم جو اهو نمونو مولوي مقدمہ الصلوات ۾ پنجن ڇهن هنڌن تي ڪم آندو آهي.
قافيه بنسبت مولوي صاحب ڪٿي ڪٿي گهڻي خبرداري ڪم آندي آهي ۽ ڏاڍي باقائدي ۽ سهڻا قافيا ڪتب آندا اٿس. مثلاً:
وضوءَ جون صنعتون
سر اوباري آب سين ڪجن مک ڪنن
اهي هريون آڱريون ڦيري ڪنڌ ڏجن
سنئون سار وضوءَ جون دل سين دعائون
ته مولو مرهي مون ڌڻي خالق خطائون
دعائون وضوءَ جون مڙئي معنى ساڻ
اتي سڀڪنهن آنڱرين پڙهه پروڙي پاڻ.
ڪن ڪن هنڌن مولوي صاحب تمام اڻ سهائيندا قافيا بہ ڪم آندا آهن. پر سڄي ڪتاب ۾ اهڙا هنڌ ٿورڙا آهن. مثلاً:
1- آهي اسلام حق اِي ۽ ڪفر ڪافر ڪوڙ
سائين ثابت رکهون اسلام اتي مڃو سون رسول
2- هڪڙو ڌئڻ هٿ ٻئي ٻيو پايتي ماڳِ
ٽيون لڳي پليتي لڱ کان ڌوئي ڪرج پاڪ
3- اي پنڌرهن فرض ٿيا هاڻي واجب ڄاڻ
نه تسي جو ڏيهه ڌڻي سٻاجهو سلطان.
وزن نسبت ابو الحسن سڄي ڪتاب ۾ اها پورائي رکندو آيو آهي، جا علم موسيقي جي اصولن موجب دوهرن لاءِ مقرر ٿيل آهي، مگر جن جن مصرعن ۾ عربي آيتون ۽ تڪون ڪم آڻڻيون پيون، تن تن هنڌن مصرعن جو وزن لنبو ٿي ويو آهي. عربي آيتن ۽ تڪن ڪم آڻڻ جي حالت ۾ شاهه عبدالڪريم ۽ شاهه ڀٽائي جي ڏوهيڙن جون مصرعون بہ وزن ان ٻاهر نڪريو وڃن.
ڪتاب جو مضمون: ابو الحسن مرحوم کي مقد،ہ الصلوات ٺاهڻ جي ڪهڙي ضرورت هئي، تنهن بابت مٿي چيل آهي. مولوي صاحب فقہ جي وڏن وڏن معتبر عربي ڪتابن مان مسئلا چونڊي مقدمہ الصلوات ۾ بيان ڪيا اهن، جتي جتي ڪو اخلاقي مسئلو بيان ڪيو اٿسم، اتي اصل ڪتاب جو حوالو بہ ڏنو اٿس.
تحفة الڪرام ۾ ميان ابو الحسن بابت لکيل آهي ته ”هو وڏو عالم هو ۽ ٺٽي ۾ پڙهائيءَ جو ڪم ڪندو هو. هن جو نسڌي نظم سڄي سنڌ ۾ مشهور آهي. پاڻ وڏي عمر ۾ ٺٽي ۾ وفات ڪيائين. جڏهن پيريءَ جو وقت ٿيس ۽ پيش امامي ڪري نہ سگهيو، تڏهن پنهنجي ڀاڻيجي مخدوم عبدالله کي چيائين ته ”ابا، موريا، مون ۾ هاڻمسجد ۾ پيش امام ٿيڻ جي پهچ ڪانهي. تنهن ڪري منهنجي مرضي آهي، ته منهنجي پاران تون مسجد جو پيش امام ٿي رهه، پر لاچار جهڙي ڳالهه هيءَ آهي، جو توکي اڃا ڏاڙهي آيل ڪانهي.“ ائين چئي پنهنجو ساڄو هٿ مخدوم عبدالله جي ڳلن ۽ کاڏيءَ تي ڦيريائين. اهو اڳين نماز جو وقت هو. ساڳئي ڏينهن وچين نماز کان مخدوم عبدالله کي ڏاڙهي اچي ويئي. ميان ابو الحسن جي فرمودي موجب، پيش امام ٿي جماعت کي وچئين پڙهايائين. تحفته الڪرام ۾ ميان ابو الهسن جي ٻيءَ ڪرامت جو بہ ذڪر آندل آهي. ”ميان ابو الحسن عليہ رحمت وٽ سندس ڪنهن معتقد اچي پڪاريو ته نواب شهابت خان جو فلاڻو نوڪر، منهنجي گهر ۾ حڪمان حڪم لنگهيو اچي ۽ جئن وڻيس ٿو، تئن هلتون ڪريو هليو وڃي.“ ميان ابو الحسن کي ان جي حال تي ڏاڍو ترس آيو ۽ پنهنجي ڀاڻيجي مخدوم عبدالله کي سڏي چيائين ته ”ابا، موريا، پير پٺي اولياءَ کي منهنجا سلام وڃي ڏي ۽ چوينس ته مهرباني ڪري انهيءَ ظالم کي ٽاريو. جنهن غريب اشراف کڻي رنجايا آهن.“ مخدوم عبدالله پره ڦٽيءَ کان اڳ پير پٺي وٽ ويو ۽ موٽي آيو. نواب جو نوڪر جئن انهيءَ غريب جي گهر ڏانهن پئي ويو، تئن واٽ تي اهڙو ٿاٻو آيس، جو ٿڙي ٿڙي وڃي هڪڙي ڪلي تي پيٽ ڀر ڪريو ۽ آندا نڪري پيس ۽ اتي جو اتي مري ويو.“ مخدوم عبدالله پنهنجو ڪتاب ڪنزالعبرت 1175هجري ۾ لکيو، جئن مصنف پاڻ لکي ٿو.
”تحقيق جڏهن هي تمام ٿيو نسخو سنڌيءَ واءِ
تڏهن ڪنزالعبرت سنڌي رکيم تنهن جو نانءُ
تيئن هئا اڪاره سؤ ۽ پنجهتر ورهن گذريا
ڪنا هجرت حضرت رسول جي جو نور الانبيا
پڻ ٽهين تاريخ سان هئي سنڌي ماه رمضانا،
۽ ڏينهن هو سومار جو وقت نماز ضحى.“
تحفته الڪرام وارو لکي ٿو ته جڏهن ابو الحسن بلڪل پير مرد هو ۽ نماز نہ پاڙهي سگهندو هو، تڏهن مخدومعبدالله لاسڙاٽ جوان هو، يعني تخمينا سندس عمر 15 ورهين جي هوندي. ٺٽي مان وڏن پير مردن عالمن مان بہ معلوم ٿيو اهي ته ميان ابو الحسن وڏي عمر ۾ يعني 90 ورهن جي عمر ۾ وفات ڪئي. انهيءَ حساب سان مخدوم عبدالله پنهنجو ڪتاب ڪنز العبرت ميان ابو الحسن جي وفات کان ڏهه ورهيه پوءِ 1185ع ۾ لکيو. جڏهن سنس عمر 25 ورهيه هوندي. جنهن صورت ۾ ابو الحسن جي تارخ نڪي تحفته الڪرام وارو ڏئي ٿو ۽ نڪي سندس تصنيف مان ملي ٿي، تنهن صورت ۾ سندس ڀاڻيجي، مخدوم عبدالله جي تصنيف جي آڌار تي 1075هجريءَ ۾ شمار ڪئي ويئي اهي.