سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/08
| ←07 | سنڌ جي ادبي تاريخ (1954) by 08. سنڌ جو بنيادي تحريري شعر قاضي قاضن |
09→ |
اڳوڻي مضمون ۾ اسان ڏيکاري آيا آهيون ته سنڌ ۾ سنڌي زباني شعر ڏوهيڙن جي صورت ۾ گهڻو ئي هو. بنيادي تحريري شعر قاضي قاضن کان شروع ٿو ٿئي. قاضي قاضن سيوهڻ جي بزرگن مان هو. سندس ڄمڻ جي تاريخ معلوم ڪانه ٿئي ٿي، مگر وفات جي تاريخ 958 هجري مطابق 1551ع ۾ آهي. هي بزرگ وڏو عالم هو. دنيا جو گهڻو سير ڪيو هئائين ۽ حرمين جي زيارت جو شرف بہ حاصل ڪيو هئائين. بنارس جي مشهور سيد محمد مهدي جونپوري جو مريد ٿيو، جو مشهور صوفي بزرگ ٿي گذريو آهي. سيد صاحب جي خدمت ۾ ڪچ وقت گذاريائين ۽ معرفت ۽ حقيقت جي راه پروڙيائين. مرزا شاه حسن سنڌ جي مشهور حاڪم جي ڏينهن ۾ سن 1581ع ۾ بکر جو وڏو قاضي يا جج بہ هوندو هو، جو سڀ قسم جا فيصلا نبيريندو هو. پيريءَ جي وقت انهيءَ عهدي تان استعيفا ڏنائين. هن بزرگ جو پارسيءَ ۾ ٺهيل هڪ ديوان بہ آهي. ڪڏهن ڪڏهن سنڌيءَ ۾ بيت چوندو هو. انهن بيتن مان رڳو 7 بيت شاهه ڪريم جي رسالي ۾ موجود آهن جي شاه عبدالڪريم بلڙي4 وارو پنهنجي مجلس ۾ مريدن کي ٻڌائيندو هو. اهي ست سنڌي بيت شاه عبداللطيف، شاهه عبدالڪريم ۽ سامي4 جي شعر جا بنيادي پٿر آهن. هيٺئين تبصره مان ڏسڻ ۾ ايندو ته مٿين شاعرن قاضي قاضن جي شعر مان گهڻو ڪي پرايو آهي. بيتن جي صورت بہ قاضي صاحب واري اختيار ڪئي اٿن. ۽ سندن مضمون جو متو بہ ساڳيو وحدانيت وارو آهي. قاضي قاضن پنهنجي مرشد جي صفت هيئن ٿو ڪري ته:
”جوڳيءَ جاڳايوس ستو هوس ننڊ ۾.“
جوڳي واري لفظ مان، قاضي صاحب جي ڪشاده دلي ۽ ڪشاده خيالي جو پتو پوي ٿو. قاضي صاحب کان اڳ ۾ ڪنهن بہ مسلمان عالم اهو ديسي يا هندڪو لفط مرشد جي نسبت ڪم نہ آندو هوندو.
اهو سبب آهي جو انهيءَ وقت جا ظاهر پرست عالم قاضي صاهب کي سندس ههڙي روش ۽ بيت گوئي کي ننديندا هئا.
مووي ابو الحسن ڏاهري ”جوڳي“ جي لفظ بابت هيئن چوي ٿو:
”نه جوڳي ست عارف نہ سمني گهي،
شده هريک ملحدو گمرهي.“
قاضي صاحب جيتوڻيڪ هڪ زنده دل عالم هو ته بہ درويش فقيرن جي محبت ۾ اهڙو رنگجي ويو هو، جو شرع وارن جي ٽوڪ جو مٿس اثر نہ رهيو. هن جو پنڌ ۽ طريقت جو رستو ٻئي رنگ ۾ هو جو هو پاڻ ۽ سندس مرشد سيد محمد مهدي بنارسي سمجهندا هئا. پنهنجي علم ۽ عمل جو خاڪو هن بيت ۾ ڏئي ٿو:
”ڪنز قدوري ڪافيه ڪي ڪين پڙهيوم
سو پارئي ٻيو جتان پرين لڌوم“
هڪڙي اهل دل پارسيءَ م هيئن چيو آهي:
”در کنز قدوري کافيه نتوان يافت خدارا،
سيپاره دل بين که بہ ازين کتابي نيست.“
سيد محمد هڪ اهل الله عابد ۽ تار الدنيا شخص هوندو هو، جو الله وارن جي صحبت ۾ گذاريندو هو. سندس محبت ۾ بنارس جا مشهور جوڳي ۽ سناسي رهنداهئا ۽ پاڻ بہ انهيءَ محبت جي ميدان ۾ هڪ اسلام جو جوڳي ]مرشد[ ٿي پيو. اهڙن جوڳين، جيڪو فيض هند ۽ سنڌ کي ڏنو آهي، سو ڪنهن کان ڳجهو نہ آهي. مرشد جي معنى کي پوري4 طرح سمجهڻ لاءِ هندستانين لاءِ جوڳيءَ لفط کان وڌيڪ ٻيو لفط ڪارائتو ڪونهي. انهيءَ ڪري اسان جي سنڌي، قاضي صاحب بہ مرشد جي لاءِ جوڳي لفظ ڪم آندو آهي، جو سنڌ جا اصل رهاڪو پوري طرح سمجهي سگهيا ٿي. سنڌي علم ادب يا لٽريچر ۾ ”جوڳيءَ“ جو لفط پهريائين قاضي صاحب استعمال ۾ آندو. جو پوءِ ٻين سنڌ جي بزرگن ڪم آندو. ”جوڳي“ ۽ ”جاڳائڻ“ جا لفظ ڪهڙا نہ موزون ۽ لذت وارا آهن. جوڳ جيڪو جوڳ پچائي ۽ ننڊ حرام ڪري سوئي ستل کي ”جاڳائي“ جي لفطن ۾ صنعت رکيل آهي. جنهن کي صنعت هم آواز چئبو آهي. انهي4 بيت جو مضمون شاهه لطيف بہ سر سهڻيءَ ۾ آندو آهي ته ”ستي جاڳايوس سانڀر سپرين جي.“ شاه صاحب جاڳائن جو ڪم سانبر يا يادگيريءَ تي رکيو آهي، جو اهڙو سهڻو نہ ٿو لڳي جهرو ”جوڳيءَ جاڳايو“. يادگيري جڏهن لهي ويئي تڏهن ته ننڊ آئي. يادگيري ڏيارڻ واري ٻي ڪا شيءَ سئندي اهي جا قاضي صاحب جي خيال موجب جوڳي يا مرشد آهي. جوڳي لفظ شاه صاحب رامڪلي سر ۾ گهڻو آندو، پر جيڪو مطلب قاضي صاحب انهي4 لفط سان ڇڏايو آهي سو پوري طرح شاه ادا ڪري نہ سگهيو آهي. شاه صاحب جوڳي لفظ وارا بيت گهڻيئي چيا آهن پر قاضي صاحب جو هڪ ئي بيت ”هڪ ئي رانجهو لک دا“ مصداق بڻجي ٿو.
قاضي صاحب جي باريڪ بيني ۽ قدرت جي مشاهدي جي طاقت بہ مضبوط ڪڙيءَ تي هئي. دنيا جي علم ۽ معلومات کي واڳوءَ سان مشابهت ڏيڻ سندس خيال جي نزاڪت کي ظاهر ڪري ٿو ۽ چوي ٿو ته:
”سيئي سيلهه ٿيام پڙهيام جي پاڻان
اکر اڳيان اهڙي واڳو ٿي وريام.“
اسان جي ملڪ ۾ ٻيو ڪو بہ اهڙو پرندو يا سرندو خوفناڪ جانور ڪونهي، جهڙو واڳو آهي. واڳوءَ جي جهڙي شڪل آهي ڀيانڪ، تهڙو سندس حملو آهي زيانڪار، ماڻهو کيس مليو ته هڙپ ٿيو. اهڙيءَ طرح بيت ۾ فرمايل آهي ته ظاهري علم واڳوءَ وانگر مٿس حملو ڪري اوڙاه ۾ نيئي رهيو آهي. شاه صاحب انهيءَ راز کي ٻين لفظن ۾ ادا ڪيو آهي، جنهن جو مطلب سنئون سڌو آهي ته:
”اکر پڙهه الف جو ٻيا ورق سڀ وسار.“
پر قاضي صاحب ظاهري تعليم جي پوري اپٽا ڪئي آهي، ڇاڪاڻ ته پاڻ وڏو پرهيل هو ۽ قصا بہ هلائي چيائين. قاضي صاحب پنهنجو آزمودو بيان ڪيو جو وڌيڪ مؤثر آهي ۽ شاه صاحب ٺلهي نصيحت ڪئي ۽ دليل يا حجت پيش نہ ڪئي. قاضي صاحب مفصل بيان ڏنو آهي ۽ شاه صاحب ”الف“ جي اکر م اشارو ڏنو آهي.
ارمان جي ڳالهه آهي ه قاضي صاحب جا رڳا 7 بيت بيان العارفين واري درج ڪيا آهن نہ ته اهڙي بلند پايه جي شاعر گهڻوئي شعر چيو هوندو. قاضي صاحب سنڌيءَ جي محاورن ۾ مؤثر ٿو ڏسجي. قدرت جي سڀني ڪرشمن ۽ رازن کي پرورڻ انسان جي وس کان ٻاهر آهي. انهيءَ مفهوم کي ڪڙي طرح قاضي صاحب هن سٽ ۾ ادا ڪيو آهي!
”ڪنز قدوري قافيه جي پڙهي پروڙين سڀ
ته ڪرمنڊي ماڪوڙي کوه ۾ پئي ڪڇي اڀ.“
”اڀ ڪڇن“ هڪ سهڻو سنڌي اصطلاح آهي، جنهن جي معنى آهي ”ناممڪن ڪم“ ڀانئجي ٿو ته اهو اصطلاح جو قاضي صاحب جو جوڙيل آهي جو اڄ تائين ڪم پيو اچي. اسان کي منڊيءَ ماڪوڙيءَ سان دسترس رکڻ جي ثابت ڏني اٿس، دني اکي کوه سان مشابهت ڏيئي، انهيءَ دنيا جي تصوير کينچي اٿس جنهن تي اسين ڀنڀلي رها آهيون ته آهيئي ڪي اتي. تصورف جي هڪ اونهي همه اوست واري راز کي ڪيئن نہ هڪ بيت ۾ کوٽي ظاهر ڪيو اٿس.
سائر ڏيئي لت اوچي نيچي ٻوڙئي
هيڪائي هڪ ٿيو ويئي سڀ جهت
(ويئي سڀ جهت طرفن جو نالو ئي نہ رهيو)
معنى: وحدانيت جي درا ۾ خودي ۾ خيال سڀ لڙهي ويا، هيٺ مٿي ۽ سڀيئي پاسا غرق ٿي هڪ ٿي ويا. هڪ بيت ۾ هن درويش اهو ڪمال ڪيو آهي جو ڄڻڪ ڪوزي ۾ دريا بند ڪيو اٿس. اهڙي ساڳئي مضمون کي شاهه صاحب مختلف بيتن ۾ سر سهڻيءَ ۾ ظاهر ڪيو آهي. جيئن ته:
”سهسين سائر ٻوڙيون منڌ ٻوڙيو مهراڻ،
وه وڃايو پاڻ، هڻي ڪنڌ ڪپن سين.“
هتي شاهه صاحب سهڻي جي قصي ڏانهن اشارو ڪري پوءِ سمجهاڻي ڏني آهي، پر قاضيءَ بہ ڪمال ڪيو آهي، جو قدرت جي مشاهدي مان مثال وٺي مفهوم کي صاد ڪيو آهي. ائين نہ آهي ته قاضي صاحب سنڌ جي چالو قصن کان واقف نہ هو، جو ماڻهن کي انهن ڏانهن مائل ڪري. نصيحت جا نڪتاپر اثر ڪري. جتي ضرور ٿي سمجهيائين ته اتي قصي ڏانهن بہ اشارو ڪيائين ٿي جيئن ته:
”سڄڻ منجهه هئام مون اتي ويا اوٺيا
هيڏانهن هوڏانهن هٿڙا هينڙي جاڙ وڌام.“
اوٺيا لفظ سسئي واري قصي ڏانهن اشارو ٿو ڪري.
”اوٺي“ ۽ ”اٺ“ سسئي جي قصي جو راز آهن. انهن لفطن جي ٻي ڪا بہ ظاهر معنى ڪانهي. انهيءَ قصي جي راز کي قاضي قاضن جهڙي درويش جوڳيءَ جاڳايو. جنهن کي شاهه عبداللطيف ۽ هن جي فقير گروه نون ويسن ۾ پهرائي ڀڀڪيدار ڪيو، ڀٽ جا سائين ٿا فرمائين ته:
”پڻ ٿا پلاڻين اوٺهي گهڻو اٻهرا،
هوءَ هلڻ سنديون ڳاهون ڳالهائين
مون کي ٿا مارين، سڄڻ سانباهي ڪيو.“
قاضي صاحب جا ڪيترا لفط ۽ سٽون ڀٽ جي سائينءَ ڦيرائي پئرا فريز يا تبديل ڪيون آهن:
قاضي صاحب چوي ٿو ته:
”بالله ري ڀر ڀرپيان ڪٿ نہ ڏسجي ڪي ٻيو.“
ائين ڀٽ سائين مارئي ۾ چون ٿا ته:
”بالله ري پرين سڀ اونداهي ڀايان.“