سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/07
سنڌ جو علمي عروج ارغونن کان شروع ٿئي ٿو جيئن ته ارغون اصل مغل هئا، تنهنڪري انهن پنهنجي حڪومت ۾ ايران جا شاعر ۽ عالم آندا. خود پهريون ارغون حاڪم ”شاه بيگ“ وڏو پرهيل هو ۽ پاڻ قرآن شريف جو ترجمو ۽ تفسير پارسيءَ ۾ تيار ڪيائين. ارغونن جي حڪومت ۾، جا 1521ع کان شروع ٿي، تنهن ۾ سنڌ جي سڀني وڏن شهرن ۽ ڳوٺن ۾ فارسي مدرسا برپا ٿيا ۽ فارسيءَ جي تعليم رائج ٿي. اهو ارغوني حڪومت جو علمي سلو ترخاني ۽ نوابن جي حڪومت ۾ وڌي ويجهي وڻ ٿيو جنهن جي ميون ۽ گلن جي خوشبوءِ سڄي سنڌ کي واسي مسرور ڪيو. انهيءَ زماني يا دؤر (1521 کان 1732ع) کي سنڌ جي لاءِ علمي عروج سڏجي ته جڳائي. فارسي زبان ۾ هر قسم جا ڪتياب ٿيار ٿيا. فارسيءَ ۾ سنڌين ايتري مهارت حاصل ڪئي، جو انهيءَ زبان ۾ پختو شعر چوڻ لڳا. سنڌ جون تاريخون جن مان اڳوڻيءَ سنڌ جو احوال ملي ٿو، سي بہ انهيءَ زماني جون لکليون آهن. فقہ، حديث، تفسير ۽ تصوف ۾ عجيب ڪتاب لکيا ويا. عشق جا اسرار ۽ اشارا ڪيترن پارسي ديوانن ۾ موجود آهن. جي ان وقت سنڌي شاعرن لکيا، نہ رڳو پارسي علم ادب ۾ ترقي ٿي، پر سنڌي4 ۾ قاضي قاذن جهڙي اهل ۽ مولوي ابو الحسن جهڙي محدث جيڪا خدمت ڪئي آهي سا ڪنهن کان ڳجهي نہ آهي. سندن مفصل احوال مناسب جاءِ تي ڏنو ويندو. سنڌي علم ادب تي مفصل تبصره ڪريون تنهن کان اڳ اهو ڄاڻڻ لازمي آهي، ته جنهن بنياد تي اها سنڌي علم ادب جي عمارت ٺهي راس ٿي سا ڪهڙي هئي ۽ انهيءَ جو ڪهڙو اثر ٿيو. سنڌي علم ادب، جو ارغوني حڪومت ۾ شروع ٿيو ۽ نظم نثر، جو مختلف صورتن ۾ پيدا ٿيو، تنهن جو انهيءَ بنيادي پارسي علم سان ڪهڙو تعلق هو، تنهن جو مختصر احوال ڏيڻ ضروري آهي. تحفته الڪرام مان معلوم ٿئي ٿو ته انهيءَ زماني ۾ پارسيءَ جو نثر ۽ نظم هر رنگ ۾ ظاهر ٿيو. هيٺيان مشهور نثر نظم جا ڪتاب پارسي زبان ۾ انهيءَ وقت جا لکيل آهن:
نثر (تاريخ)
(1) آئين اڪبري ابو الفضل سيوهاڻيءَ جو، (2) تاريخ طاهري مير ابو القاسم ٺٽي واري جي، (3) تاريخ معصومي سيد معصوم شاه بکر واري جي، (4) تحفته الڪرام علي شير ٺٽي واري جو، (5) تذڪره الاوليا قاضي محمود ٺٽي واري جو، (6) چنيسر نامو ابو القاسم ٺٽي واري جو، (7) روضة السلاطين شاه تڪدري ٺٽي واري جو ۽ (8) فتح نامو سيد عظيم الدين ٺٽي واري جو.
انشاي يا مضمون نويسي
(1) انشاي عيشي محمود خان ٺٽي واري جو، (2) انشاي ابو الفضل سيوهاڻيءَ جو، (3) انشاي فيضي شيخ فيضي سيوهاڻيءَ جو، (4) انشاي قابل خان مخدوم ابو الفتح شاه بندر واري جو ۽ (5) انشاي محمد شيف شاه بندر واري جو.
تفسير قرآن شريف جو
(1) حاشيه تفسير بيضاوي مولوي مصلح الدين لاڙيءَ جو ۽ (2) تفسير شيخ رحمت الله درٻيلي واري جو.
حديث
(1) شرح مشڪوات مخدوم عبدالعزيز ڪاهان جي ڳوڍ جو، (2) حواشي متين قاضي محمود ٺٽي جو ۽ (3) شرح اربعين مخدوم رڪن الدين ٺٽي جو.
نظم (ديوان)
(1) ديوان اشرف محمد اشرف، قاضي قاذن جي پوٽي سيوهاڻيءَ جو، (2) ديوان جويا عبدالرؤف لاڙيءَ جو، (3) ديوان حسيني عبدالسبحان ٺٽيءَ جو، (4) ديوان حسيني مير محمد ٺٽي4 جو، (5) ديوان حيدري حيدر ڪلوخ جو، (6) ديوان شهر تي دانشور خان ٺٽي جو، (7) ديوان عطا ملا عبدالحڪيم ٺٽيءَ جو، (8) ديوان عيشي عاقبت محمود خان جو، (9) ديوان عزوري غيوري مير عزوري ٺٽيءَ جو، (10) ديوان غيوري، جو عرف شڪر اٿس، (11) ديوان فيضي سيوهاڻيءَ جو (12) ديوان ڪليجه حيدر هروي پاٽائيءَ جو، (13) ديوان محسن محمد محسن پاٽولي ٺٽي جو، (14) ديوان مومن مرزا غلام عليءَ جو (15) ديوان منير مير جان شاه رضوي روهڙيءَ واري جو ۽ (16) ديوان نامي مير معصوم شاه بکري واري جو.
مثنوي
(1) ترنم عشق (مومل راڻو) محمد مقيم ٺٽيءَ جو (2) طوطي نامو مير نجم الدين بکر واري جو، (3) مثنويات عطا، (4) مثنويات غيوري، (5) مثنويات فيضي (6) مثنوي سليمان و بلقيس مير ابو المڪارم ٺٽيءَ جو، (7) مثنوي مظره الاآثار مير معصوم شاه جي ۽ (8) مثنوي نازو نياز (سسئي پنهون) ملا محمد حسين ٺٽيءَ جي مثنوي نغمات شوقي.
مٿين ڪتابن کان سواءِ ٻيا بہ ڪيترا ڪتاب پارسي ۾ لکيل آهن، مثلاً بيان العارفين، تنبيہ الغافلين، آداب المريدين، تذڪرت المراد، زادالمسافرين ۽نزهته الارواح. اهي سڀيئي تصوف جي اونهن نڪتن ۽ رازن سان ڀرپور آهن. منطق ۽ فلسفه تي بہ ننڍا ننڍا ڪتاب لکيا ويا هئا. مطلب ته ارغون ۽ ترخاني حڪومت ۾ هر فن ۾ پارسي ڪتاب لکيا ويا. ڪتابن جي عبارر رنگين ۽ مضمون فصاحت ڀريو هو.
مصنفن پارسي زبان ۾ هر ڪو مضمون چٽائيءَ ۽ روانيءَ سان لکيو ٿي، نظم، علم عروض جي قاعدن موجب بلڪل پختو هو. اها عجب جي ڳالهه آهي، جو سنڌ م سنڌي زبان هوندي بہ سڄو علم ادب پارسي زبان ۾ ٿي ويو. سنڌي اهل قلم ۽ علم وارن علمي ميدان ۾ ايرانين کي بہ شهه ڏيئي ڇڏي. ارغوني حڪومت سنڌ کي علمي ميدان ۾ ايران بنائي ڇڏيو. حڪومت جي قدردانيءَ ۽ نوازش جي ڪري، خود سنڌين کي سنڌي زبان ۾ خط پٽ لکڻ ۾ بہ عار ٿي لڳو. قلم جي جنبش بہ پارسيءَ ۾ هئي، شعر جي تيزي ۽ رواني بہ پارسيءَ ۾ هئي ۽ علمي گفتگو ۽ مباحٿا بہ پارسيءَ ۾هئا. مرزا شاه حسين ۽ شاه بيگ جي مشاعرن ۾ سنڌي شاعر پارسي شعر ۾ طبع آزمائي ڪري درٻاري ايرانين کان داد حاصل ڪندا هئا.
ديس ۾ ڌارين ٻولي ڪيتري بہ ترقي ڪري وڃي ۽ پڙهيلن جي دلين ۾ گهر ڪري وڃي ته بہ ممڪن نہ آهي ته عام ماڻهن لاءِ اها زبان مقبول ۽ محبوب ٿيندي. ڪيترن عالمن ۽ رمز شناس عارفن اهو ڳجهه پروڙي ورتو ته جيستائين پنهنجي مادريءَ زبان کيعلمي ميدان نہ بڻائبو، تيستائين عام ماڻهن کي علم جي فيض کان محرم رکبو. اهڙن عارفن ڪڏهن ڪڏهن سنڌي زبان ۾ بيتن جا ڀڻڪا پي ڪيا جن مان ڪي ماڻهن جي زبان تي ئي رهجي ويا ۽ قلمبند نہ ٿيا ۽ ڪي تحرير ۾ اچي ويا جي انهيءَ زماني جا شاهد آهن. زبردست علامن، ارغوني دربار جي اثر کان بيزر ٿي وڏي جرئت سان سنڌي علم ادب جي خدمت شروع ڪئي. انهيءَ تحريڪ جا مکيه علم بردار شاهه عبدالڪريم بلڙيءَ وارو، مولوي ابو الحسن ۽ مخدوم محمد هاشم ٺٽئي هئا. مخدوم محمد هاشم ۽ ان جي شاگردن سنڌي علم ادب جي اها خدمت ڪئي آهي جو بنا مبالغي جي چئي سگهجي ٿو ته سنڌي علم جو خادم ۽ مخدوم ئي مخدوم محمد هاشم هو.