[ 63 ]
E ya migkamali i'Ibarra. I'Padre Damaso ya ing
makasake ketang magarang karwahi at papunta ya
king bale a ibata'na pamu.
"Nu ko ume kanyan?" nganing fraile kang Maria Clara at kang Tya Isabel a sasampa na king saken dang penagawlan pilak. I'Padre Damaso, busal nitang balisa nang kaysipan, tatampya'neng malale king pisngi ing dalaga.
"Aha, ha! Alben ku pin nung ninung malyari buri, alben tamu. .nganang bubulung e maglalawe at likwa'no ring adwang babaing mengapamulala. Makaduku at malagad a takbang disa'ne ing eran at menik ya.
"Mekad atin yang sidyang sermun at pagmemorya ne," nganing dara. "Manik na ka, Maria, pota mitawli kata."
Nung magsermun ya o ali i'Padre Damaso, ninu man alang makibalu, dapot makabaldugan a bage ing gugulu king kaysipa'na uling e na ne gematan man i' Capitan Tiago at iti naman siniklod ya pamu ba'neng uman a gamat.
"Santiago!" ngana, "atin katang pisabyan maragul a bage. Tara king tanggapan mu."
Meliswas ya i'Capitan Tiago, mengaumun ya dapot memintu ya at tinuki ya king gulut ning maragul a pari at kalub na sera ne ing pasbul.
Kabang mipapagsalita lang lihim, pakibalwan ta naman nung ninanu ya i'Fray Sibyla.
Ing matenakan a dominico ala yu king kumbintu. Maranun yang tinipa, kaybat nang migmisa, at minta ya king kumbintu ra ding kalupa nang dominicano ketang bukana ning Puerto de Isabel II o Magallanes, [ 64 ]agpang king nung ninu ing familiang mag-Ari Madrid. E na pikabyang ing banglu ning chocolati agyang ita pang kalantug ding kahun at kalaksing ding salapi a manibat king tanggapa'na ning talaingat bandi at kaybat nang pekibatan itang magalang at mamung puge na ning kapatad a Procurador, menik ya i’Fray Sibyla, lebasa'no ring mapilan a pasilyu at tinuktuk ya king metung a pasbul.
"Malaus ka!” nganing metung a maynang siwala.
"Ipayntulut na sa ning Dyos ing kumayap na kayu!” nganang memuge Fray Sibyla kalub na.
Makalukluk ya king metung a tabureting maragul ing matwang pari, menakmul a pisngi, magkule dilo, katulad da reng santus a ginulis nang Rivera. Melalam no ring mata nang papandungan da ring malabung nang kile at iti yang babye pang sala karetang maginhalu nang mata. I’Fray Sibyla pegumasda’neng malulunus at kaybat nong pikurus ding takde na king eskapularyo nang Santo Domingo, dinuku ya at menayang e bubulad.
"Ay!” nganang mengisnawang malalam ning masakit. "Inusuk da kaku ing pa-opera. Hernando, patastas k u pa king twa kung ine? Ing balen, ing makatakut a balen a iti! Sukat na kang mimingat king ikit mung milyari kaku, Hernando!”
I’Fray Sibyla minatna yang pakakalale at linawe neng maratna ing salunan.
"At nanu ing linutas yung daptan?” nganang kinutang.
"Ing mate! Ay! Nanu pa ing malyari kung daptan? Tutu na kung magkasakit dapot daka'la naman ding pepasakitan ku. .. mamayad na ku mung utang! At ika naman, komusta ka? Nanu ing balita?” "Dinatang ku ba'kung sabyan'kekayu ing penabilin yu kaku.”
"Oh! mipakananu?”
"Sst..."nganang buysit mekibat ning paring anak at mwa yang melikid sumangid. E katutwan ing selita na kekatamu. I'Ibarra metung yang taung maingat, e ya mangmang dapot ukulan kung mayap yang anak.”
"Makanyan ing paniwalan mo?”
"Nabengi migmula na ing pamisunggalit!” [ 65 ] "At makananung migmula?”
King makuyad a salita belita nang Fray Sibyla ing milyari kang Padre Damaso at Crisostomo Ibarra.
"Subali pa," nganang memupus, "makyasawa ya king anak nang Capitan Tiago, anti mo ing kamalayan yu, megaral ya itang anak a ita king kolehyu ra ding kapatad tamung madre. Atinan ya inya e ya bisang mika kasalang. E na buring mabating ing kaligaya’na at pibandyan.
Ing masakit tatangu ya at patutwa’na ing sinabi nang Fray Sibyla.
"Tutu, milulupa kata pamalak. Metung a asawang anti ita at metung a katwangan a katulad nitang anak na, manabu ya kekatamu, katawan at kaladwa. At nung ali, lalung mayap, nung maglantad yang kasa lang tamu.
I'Fray Sibyla linawe neng mipamulala ing matwa. "Ing buri kung sabyan, ita king ikakayap na ning kekatamung Banal a Kapisanan,” ing tiglung nang magkasakit mangisnawa. "Buri ku pang migit ing tuliran a palkara kesa king pigawang pamamuri at pamagsupapi ding magbansag kakaluguran a mesali.”
"Ukulan yu kayang . . .”
"Oyni ing tandanan mo,” nganang mekibat magkasakit ning matwa. "Anggang maniwala la manatili ing sikanan tamu. Nung labanan da katamu ing kapamahalan sabya’na: Papalkaran da la uling akakit dang ilang maging sumbagal king kalayan da, uli niti sukat nong sawpa'ning kapamahalan.
"O nung sakali luba'no ning pamagimbut at pagnasan dang nabangnan sarili ra ing kekatang pupupulan, nung ating lunto metung a masikan a lub at mapangangas.
"O kalulu neng da itang taung ita!"
Migtahimik la ring adwa.
"Subali pa,” nganang tinuglung ning masakit, "kaylangan ing gisingan da katamu at tatsan. Kanita akilala tamu ing kekatang keynan at akwa tang larinan. Ing milalalung pamamuri patudturan na katamu at kakambila'na ing katutwan, kabang Iwal na ning kekatang santungan, kaylyan da katamu at kabud dinatang ing aldo a maging pulutan tang pikaylyan misal[ 66 ]dak tamung katulad ning pangasaldak ta Europa. E na lungub ing salipi karing kekatang pisamban, ala nang saling eskapularyu, ala nang saling santus, at kabud melipit tamu ala nang maniwala kekatamu ninu man."
"Ali naman, atin ta pang malapad a gabun at pibandyan..."
"Yan ngan mabating kekatamu nung makananung mebating Europa. Ing marawak na pa nyan itamu kabud ding gagawa at magmalasakit king sarili tang pangasaldak anti mo alimbawa yang kasugapan a darap tan tamu king bwis ning gabun a banwabanwa mitatas king buri tang alaga, yang pamagimbut a yan a lebanan kung matalik karing anggang kapulungan dapot e ku migtagumpe. Yang kasugapan a yan ya ing misaldak kekatamu! At ing indyu mapipilit yang sasaling gabun king aliwang lugal at ing asasali na nung e na kalupa migit pa kayapan king gabun tamu. Atitimalad kung pakuldas ta na. Detang buri nang isaldak Jupiter muna siran no pa kaukulan. Uli niti e ta ne dapat pabayatnan pa ing paud. Mamwangit no ring memalen. Masanting ing apigampa mu — pabustan ta lang maglinis dili ra ding aliwa king kautangan da, at itamu sagipan ta na man ing dangalan tang makatagan pa at anti ning malapit ta nang marap king Dyos, manos ta nang gamat... Ing Dyos a mapamakalulu, lunusa’na sana ing kekatamung keynan!”
“Nung makanyan ukulan yung ing bwis o bayad...”
"E ta no pisasabyan ding salapi,” nganang sinalabat maki mwa ning masakit. “Ngamu king ing tenyente bela'neng isumbung i’Padre Damaso...”
"Wa, Padre," ngang mekibat makapatiman Fray Sibyla. Dapot ngening abak mikit kami at sinabi na kakung panamdama'na itang milyari nabengi karelang adwang Padre Damaso. Pepalasing ne ning Jerez anti murin i’Padre Damaso inya makanyan ing milyari. 'O ing pengaku yung isumbung ye?' ngakung manuksung kinutang. 'Padre," ngana kaku: 'balu kung tuparan ing pangaku ku nung iti e makamusing king dangalan ku. Kapilan man e ra asabi kakung metung kung palsumbungan inya angga man ngeni adwa la mu rening darala kung batwin.'"
Kaybat dang apisabi ing myayaliwa pang bage me mu'ne i'Fray Sibyla. [ 67 ] E pin sana minta Malakanang ing tenyente dapot abalu na rin ning Capitan General ing milyari.
King pamakipagsalita na karing kadwanga’na dikil king bilalag da ring pahayagan Menila a nung nu re patunggitan king lagyu ra ding kometa at batwin, abanggit na ning metung kareti ing pisasabya’nang Padre Damaso a nung sakali man mengaragdagan ditak dapot atyu ing tune merapat.
"Kaninu yu wari abalu?” nganang kinutang makatiman ning Capitan General.
"Kang Laruja, kabang sasalita na nanding abak keta king Pisusulatan.”
Tiniman yang myuman ing Capitan General at nganang tinuglung: “Ing babai o ing fraile, e la pikakanlapan. Ukulan ku sana ing mye tahimik kabang ati ku pa keti at e naku bisang mika pisasabyan pa karing lalaking makasaya. Atin pa. Abalu ku mu naman king ing pekapun da gewa nang biru ing yutus ku. Inawad kung ilipat de ing frailing yan anti mong parusa kaya. Linipat de pin sa dapot dela re king metung a balen a lalu pang maragul. Malik-matang fraile! ing yaus mi karin España.. Inyang ya nang dili na ing Capitan General e ne titiman. “Ah! nung ding memalen e la sana tutung makmak pututan ko bagyus deng curang den!” nganang mangisnawang saldak. ‘‘Dapot ing balang bansa atin yang katulid a kapalara’na, inya daptan ta na mu itang daraptan da ring sabla.”
I’Capitan Tiago naman ibat neng mekipagsalita kang Padre Damaso o kaya, i'Padre Damaso ibat neng sabyanan i’Capitan Tiago.
‘‘Inya ngeni balu mu na,” nganing franciscano inyang ume neng tipa. ‘‘Ing sablang iti sukat mipanginlagan nung akutnan mu ku mu. Panikwanan mung e na ka darapat aliwang kamulangan at manalig ka king tegawan mu.” Pibalikbalikan neng Capitan Tiago ing sala, mimisip malalam at mangisnawang saldak. Mekabulad, anti mo waring inutus na ning metung a magligtas a bungang-ukul, milayi ya king silid a pipangadyan da at [ 68 ]pematda no ngan ding kandilang mitatau angga ing suluging pepasindi na ba’yang miligtas king nanu mang panganib i’Ibarra king pamaglakad na.
"Atin pang panaun at makaba pa ing lakara'na!” nganang bubulung.