Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika Dzonga/Kavanyisa ka 2
7. Timfanelo
1. Nawumbisi wa Timfanelo lowu i phupha ya xidemokrasi laha Afrika Dzonga. Wu angarhela timfanelo ta vanhu hinkwavo etikweni ra hina no tiyisisa mikoka ya xidemokrasi xa ku xiximeka ka vanhu, ku ringana na ntshunxeko.
2. Mfumo wu fanele ku hlonipha, ku sirhelela, tlakusa no hetisisa timfanelo leti nga eka Nawumbisi wa Timfanelo.
3. Timfanelo leti nga eka Nawumbisi wa Timfanelo ti lawuriwa hi swipimelo leswi nga eka kumbe leswi boxiweke eka xiyenge xa 36, kumbe kun’wana eka Nawumbisi.
8. Matirhiselo
1. Nawumbisi wa Timfanelo wa tirha eka nawu hinkwawo, no boha Huvo yo endla milawu, huvonkulu, vuavanyisi na swiyenge hinkwaswo swa mfumo.
2. Ku lulamisela ka Nawumbisi wa Timfanelo swi boha munhu ntsena kumbe munhu loyi a tekiwaka a ri enawini ku fikela laha swi lavekaka, loko swi endleka, ku ri karhi tekeriwa enhlokweni muxaka wa mfanelo na muxaka wa ntirho wihi kumbe wihi lowu vekiweke hi mfumo yoleyo.
3. Loko ku tirhisiwa ku lulamisela ka Nawumbisi wa Timfanelo eka munhu wun’wana na wun’wana kumbe munhu loyi a nga enawini hi ku landza xiyengentsongo xa (2), khoto -
a. ku endlela ku nyika matimba eka mfanelo lwyi nga eka Nawumbisi lowu, yi fanele ku tirhisa, kumbe loko swi fanerile ku vumba, nawu wa ntoloveloku fikelela laha milawu yi nga nykiki matimba eka mfanelo yoleyo; naswona
b. yi nga ha vumba milawu ya nawu wa ntolovelo ku pima mfanelo, ntsena loko ku ri leswali mpimo wolowo wu landzelela xiyenge xa 36 (1).
4. Munhu loyi a nga enawini u na mpfumelelo wa timfanelo leti nga eka Nawumbisi wa Timfanelo ku fikela laha swi laviwaka hi muxaka wa na muxaka wa munhu loyi a nga enawini.
9. Ku ringana
1. Un’wana na un’wana u na ku ringana emahlweni ka nawu naswona u na mfanelo yo sirheleriwa hi ku ringana no vuyeriwa hi nawu.
2. Ku ringana swi katsa ku tiphina lo ku heleleke ko ringana hi timfanelo hinkwato na ntshuxeko. Ku tlakusa ku fikelela ku ringana, milawu na mimpimo yin’wana leyi endleriweke ku sirhelela kumbe ku antswisa vanhu, kumbe mitlawa ya vanhu, lava tshikileriweke hi xihlawuhlawu xo ka xi nga lulamangi swi nga endliwa.
3. Mfumo wu nge endli xihlawuhlawu xo ka xi nga ri kahle xo kongoma kumbe xi nga kongomi ehenhla ka munhu wihi na wihi hi xivangelo xin’we kumbe swo tala, ku katsa rixaka, rimbewu, ku biha emirini, xiyimo xa vukati, rixaka kumbe ntlawa wa vutumbuluki, muhlovo, nhlavutelo wa swa rimbewu, vukhale, vutsoniwa, vukhongeri, ripfalo, ku tshembha, mfuwo, ririmi na mbeleko.
4. A ku na munhu la nga ta endla xihlawuhlawu hi ku kongoma kumbe a nga kongomi ehenhla ka munhu wihi kumbe wihi hi xivangelo xin’we kumbe swo tala hi ku landza xiyengentsongo xa (3). Milawu ya rixaka yi fanele ku tirhisiwa sivela xihlawuhlawu lexi nga amukelekiki.
5. Xihlawuhlawu hi xivangelo xin’we kumbe swo tala leswi longoloxiweke eka xiyengentsongo xa (3) a xi lulamanga handle ka loko swi kumekile leswaku xihlawuhlawu a xi lulamile.
10. Ndzhuti wa vumunhu
Munhu un’wana na un’wana u na ndzhuti na ku va na mfanelo yo va ndzhuti wa yena wu hloniphiwa no sirheleriwa.
11. Vutomi
Munhu un’wana na un’wana u na mfanelo ya vutomi.
12. Ntshunxeko na nsirhelelo wa munhu
1. Munhu un’wana na un’wana u na mfanelo ya ntshunxeko na nsirhelelo wa munhu, leswi katsaka mfanelo yo -
a. yo ka u nga tsoniwi ntshunxeko ku ri na xivangelo xo twala kumbe ku nga ri na xivangelo xo twala;
b. yo ka a nga pfaleriwi ku ri hava ku tengisiwi;
c. ntshunxeka eka tinxaka hinkwato ta madzolonga hikwalaho ka swivangelo swa mfumo kumbe swivangelo swo ka swi nga ri swa lava tiyimeleke;
d. va u nga xanasiwi hi ndlela yihi na yihi; no
e. va a nga khomiwi kumbe ku xupuriwa hi ndlela ya tihanyi, yo pfumala vumunhu no chicha xiyimo.
2. Munhu un’wana na un’wana u na mfanelo yo xiximiwa hi mafundzha emirini na le ka swa miehleketo, leswi katsaka mfanelo -
a. yo endla swiboho mayelana no tswala;
b. yo sirheleleka emirini no lawula miri wa yena, no
c. yo ka a nga nghenisiwi eka mindzavisiso ya vutshunguri kumbe ya swa sayense handle ka mpfumelelo wa yena.
13. Vuhlonga, xiyimo xa vuhlonga no sindzisa ku tirha
Ku hava munhu loyi a nga endliwaka hlonga, ku tuirhisiwa tanihi hlonga kumbe ku sindzisiwa ku tirha.
14. Xihundla xa munhu
1. Munhu un’wana na un’wana u na mfanelo ya xihundla, leswi katsaka mfanelo yo ka -
a. a nga sechiwi kumbe ku sechiwa ndyangu wa yena;
b. nhundzu ya yena yi nga sechiwi;
c. nhundzu ya yena yi nga tekiwi; kumbe
d. xihundla xa mbulavurisano kumbe ku tihlanganisa xi nga kavanyetiwi.
15. Ntshuxeko wa vukhongeri, ku tshembha na mavonelo
1. Munhu un’wana na un’wana u na mfanelo ya ntshunxeko wa ripfalo, vukhongeri, miehleketo, ku tshembha na mavonelo.
2. Maendlelo ya vukhongeri ya nga endliwa eka mfumo kumbe mavandla lama pfuniwaka hi mfumo, ntsena loko ku ri leswaku -
a. maendlelo yalawo ya landzelela milawu leyi vekiweke hi valawuri va vaaki lava faneleke;
b. ya endliwa hi ndlela yo ringana; no
c. ku nghenelela swi endliwa hji ku tshunxeka na ku swi tsakela.
3. Xiyenge lexi a xi siveli milawu ku tekela enhlokweni -
a. vukati lebyi endliweke ehansi ka ndzhavuko wihi kumbe wihi, kumbe sisiteme ya vukhongeri, munhu na milawu ya ndyangu; kumbe
b. sisiteme ya munhu na nawu wa xindyangu ehansi ka ndzhavuko wihi kumbe wihi, kumbe ku landzeleriwa hi vanhu va vukhongeri byo karhi.
4. Ku tekeriwa enhlokweni hi ku landza ndzimana ya (a) ku fanele ku fana na xiyenge lexi na ku lulamisela kun’wana ka Vumbiwa.
16. Ntshunxeko wo nyika mavonelo
1. Munhu un’wana na un’wana u na mfanelo ya ntshunxeko wo nyika mavonelo lowu katsaka -
a. ntshunxeko wa mahungu yo kandziyisiwa na switivisa mahungu swin’wana;
b. ntshunxeko wo amukela kumbe ku nyika mahungu kumbe miehleketo;
c. ntshunxeko wa vutumbuluxi bya swa vutshila; na
d. ntshunxeko wa swa dyondzo na ntshunxeko wa ndzavisiso wa swa sayense.
2. Mfanelo leyi nga eka xiyengentsongo (1) a yi angarheli ku fika eka -
a. mahungu ya vunwa mayelana na nyimpi;
b. ku hlohlotela madzolonga; kumbe
c. ku yimelela eka swa rivengo ro ya hi rixaka, muvala, rimbewu kumbe vukhongeri, na leswi vangaka ku sungula timhaka to twisa ku vava.
17. Ku hlengeletana, ku kombisa ku matitwele, ku phiketa na swivilelo
Munhu un’wana na un’wana u na mfanelo yo nghenela nhlengeletano, hi ku rhula a nga hlomangi, ku kombisa ku vilela no yisa tiphethixini.
18. Ntshunxeko wo thlanganisa na van’wana
Un’wana na un’wana u na mfanelo wa ntshunxeko eka nhlangano.
19. Timfanelo ta swa tipolitiki
1. Muakatiko un’wana na un’wana u tshunxekile ku tihlawulela swa tipolitiki, leswi katsaka mfanelo -
a. yo vumba vandla ra tipolitiki;
b. yo teka xiave eka migingiriko ya, kumbe ku gangisa swirho swa vandla ra swa tipolitiki; na
c. ku endla vulemukisi hi vandla ra swa tipolitiki kumbe hi xikongomelo xo karhi.
2. Muaka-tiko un’wana na un’wana u na mfanelo ya minhlawulo ya nkarhi hinkwa yo tshunxeka, yo ka yi nga voyameri etlhelo eka huvo ya milawu yihi kumbe yihi leyi vumbiweke hi ku landza Vumbiwa.
3. Muaka-tiko un’wana na un’wana lonkulu u na mfanelo -
a. yo vhota eka minhlawulo ya huvo yihi kumbe yihi leyi vumbiweke hi ku landza Vumbiwa, na ku swi endla exihundleni; na
b. ku yimela hofisi ya vaaki na, loko a hlawuriwile, a va na hofisi.
20. Vuaka-tiko
Ku hava muaka-tiko la nga aleriwaka Vuaka-tiko.
21. Ntshunxeko wo fambafamba na vutshamo
1. Un’wana na un’wana u na mfanelo yo ntshunxeko eka ku fambafamba.
2. Un’wana na un’wana u na mfanelo yo huma laha Riphabliki.
3. Muaka-tiko un’wana na un’wana u na mfanelo yo nghena, ku tshama nyana no tshama kun’wana na kun’wana laha Riphabliki.
4. Muaka-tiko un’wana na un’wana u na mfanelo yo va na phasipoto.
22. Ntshunxeko wa mabindzu, ntirho na phurofexini
Muaka-tiko un’wana na un’wana u na mfanelo yo hlawula bindzu, ntirho kumbe phurofexini hi ku tshunxeka. Ku endla bindzu, ntirho kumbe phurofexini swi nga lawuriwa hi nawu.
23. Vuxaka bya swa ntirho
1. Un’wana na un’wana u na mfanelo ya timhaka ta swa mitirho.
2. Mutirhi un’wana na un’wana u na mfanelo -
a. yo vumba kumbe ku va xirho xa nhlangano wa vatirhi;
b. kunghenelela eka migingiriko na minongonoko ya nhlangano wa vatirhi; no;
c. tereka.
3. Muthori un’wana na un’wana u na mfanelo -
a. yo vumba no va xirho xa nhlangano wa vathori; na
b. yo nghenelela eka migingiriko na minongonoko ya nhlangano wa vathori.
4. Nhlangano wun’wana na wun’wana wa vatirhiri na nhlangano i un’wana na un’wana wa vathori wu na mfanelo -
a. yo lawula mafambiselo ya wona, minongonoko na migingiriko;
b. ku kondletela; no
c. vumba no va xirho xa nhlangano.
5. Nhlangano wun’wana na wun’wana wa vatirhi, na nhlangano wa vathori na muthori va na mfanelo yo nghenelela hi ku hlanganela. Milawu ya tiko yi nga tirhisiwa lawula nhlengeletano yo angarhela. Ku fikela laha nawu wu nga pimaka mfanelo eka Kavanyisa loku, ku pimiwa loku ku fanele ku landzelela xiyenge xa 36 (1).
6. Milawu ya tiko yi nga lemuka malongoloxelo ya nsirhelelo wa nhlangano lawa ya kumekaka eka mintwanano yo angarhela. Ku fikela laha milawu yi nga pimaka mfanelo eka Kavanyisa loku, ku pimiwa ku fanele ku landzelela xiyenge xa 36 (1).
24. Mbango
1. Un’wana na un’wana u na mfanelo -
a. ya mbango lowu nga onhiki rihanyo ra vona kumbe ku hlayiseka; no
b. ku hlayisa mbango, ku vuyeriwa eka rixaka ra sweswi na lera ha taka, hi ku tirhisa milawu yo twala na swipimelo swin’wana leswi -
i. sivelaka nthyakiso no onha xivumbeko xa mbango;
hlayisaka ntumbuluko; no
ii. sirhelela nhluvukiso wa swa ntumbuluko lowu tiyiselekaka no tirhisiwa ka swilo swa ntumbuluko hi hala tlhelo ku tlakusiwa vululami bya ikhonomi na nhluvukiso wa vaaki.
25. Nhundzu
1. Ku hava la nga ta tsoniwa nhundzu handle ko ya hi nawu lowu tirhaka eka mani na mani, naswona a ku na nawu lowu nga pfumelelaka ku tsoniwa nhundzu ku ri hava xivangelo xo twala.
2. Nhundzu yi nga tekiwa ntsena hi ku landza nawu lowu tirhaka eka mani na mani -
a. hi xikongomelo xa vaaki kumbe hi ku tsakela ka vona; na
b. ku hakeriwa, ntsengo, nkarhi na ndlela ya mahakelelo leswi ku nga twananiwa ha swona hi lava khumbhekaka kumbe swi bohiweke kumbe ku pasisiwa hi khoto.
3. Ntsengo lowu hakeriwaka na nkarhi na ndlela yo hakela swi fanele ku twala no ringana, ku kombisa ndzingano wo ka wu nga voyami exikarhi ka ku tsakela ka vaaki na lava khumbhekaka, ku langutisiwile swiyimo hinkwaswo, ku katsa -
a. matirhiselo ya sweswi ya nhundzu;
b. matimu yo teka na matirhiselo ya nhundzu;
c. nkoka wa makete wa nhundzu;
d. xiyimo xa vuvekisi bya nhundzu ya mfumo na mpfuneto eku yi kumeni no antswisa mali ya mbuyelo ya nhundzu; na
xikongomelo xo teka nhundzu.
4. Hi xikongomelo xa xiyenge lexi -
a. ku tsakela ka vaaki swi katsa ku tiyimisela ka tiko eka timhaka ta misava, na ku cinca ko tisa ku fikelela ko ringana eka switirhisiwa hinkwaswo swa Afrika Dzonga; naswona
b. nhundzu a yi pimiwangi ku va misava ntsena.
5. Mfumo wu fanele ku teka milawu yo twala na swipimelo swin’wana, eka switirhisiwa leswi nga kona, ku susumeta swiyimo leswi endlaka leswaku vaakatiko va fikelela misava hi ndlela yo ringana.
6. Munhu kumbe muganga lowu matirhiselo ya misava ya nga tshamisekangiki hi xivangelo xa milawu ya xihlawuhlawu ya khale ku ya hi rixaka kumbe mitolovelo u na ku vuyeriwa, ku fikela eka leswi nyikiwaka hi Nawu wa Palamende, ku nga va misava leyi sirheleriweke hi nawu kumbe ku lulamisa hi ku fananisa.
7. Munhu kumbe muganga lowu tekeriweke nhundzu endzhaku ka 19 Khotavuxika 1913 hi xivangelo xa milawu ya xihlawuhlawu ku ya hi rixaka kumbe mitolovelo wa vuyeriwa, ku fika eka xiyimo lexi nyikiwaka hi Nawu wa Palamende, ku nga va ku vuyerisa nhundzu yeleyo kumbe ku yi lulamisa hi ku ringana.
8. Ku hava xilaveko xa xiyenge lexi xi nga sivelaka mfumo ku tirhisa milawu kumbe swipimelo swin’wana ku fikelela misava, mati na leswi fanaka, ku endlela ku lulamisa mbuyelo wa xihlawuhlawu xa khale xa rixaka, ntsena loko ku suka kwihi kumbe kwihi eka swilaveko swa xiyenge lexi swi fambelana na swilaveko swa xiyenge xa 36 (1).
9, Palamende yi fanele ku tirhisa nawu lowu boxiweke eka xiyengentsongo (6).
26. Tindlu
1. Un’wana na un’wana u na mfanelo wo kuma yindlu leyi faneleke.
2. Mfumo wu fanele ku teka milawu leyi faneleke na swipimelo swin’wana, eka switrhisiwa leswi nga kona, ku fikelela ku vona ndzima ya mfanelo lowu.
3. Ku hava la nga ta hlongoriwa ekaya ra yena, kumbe ku mbundzumuxeriwa ndyangu, ku nga ri na xileriso xa khoto lexi endliweke endzhaku ko languta swiyimo leswi faneleke. 4. Ku hava milawu leyi nga pfumelelaka leswaku ku va na ku hlongoriwa.
27. Nhlayiso wa swa Rihanyo, swakudya, mati na nsirhelelo wa vaaki
1. Un’wana na un’wana u na mfanelo yo fikelela -
a. mitirho ya swa Rihanyo, ku katsa nhlayiso wa Rihanyo ra swa mbeleko;
b. swakudya swo ringanela na mati; na
c. nhlayiseko wa vaaki, ku katsa, loko va nga koti ku ti hlayisa no hlayisa lava tshembheleke eka vona, na mpfuno wa swa vaaki lowu faneleke.
2. Mfumo wu fanele ku teka milawu leyi faneleke na swipimelo swin’wana, eka switirhisiwa leswi nga kona, ku fikelela ku langutela ko ya emahlweni ka timfanelo tin’wana na tin’wana.
3. Ku hava la nga ta aleriwa vutshunguri bya xihatla.
28. Vana
1. N’wana un’wana na un’wana u na mfanelo -
a. ya vito na vuaka-tiko ku suka eku velekiweni;
b. ya nhlayiseko wa le ndyangwiani na nhlayiseko wa vatswari, kumbe eka vuhlayisi byin’wana loko a susiwa ekaya;
c. ya swakudya swa kahle, vutumbelo, mitirho ya masungulo ya nhlayiso wa rihanyu na mitirho ya vaaki;
d. yo sirheleriwa eka ku va nga khomiwi kahle, ku honisa, ku xanisa kumbe xiyimo xa le hansi;
e. yo sirheleriwa eka mitolovelo ya le mitirhweni yo xanisa;
f. yo va a nga laveki kumbe ku pfumeleriwa ku endla ntirho kumbe ku nyika vukorhokeri lebyi nga -
i. fanelangiki eka munhu wa malembe walawo; kumbe
ii. ku vekaka ntsako na rihanyu ra n’wana enghozini, dyondzo, rihanyu ra le mirini kumbe ra le miehleketweni kumbe ra ximoya, vunene kumbe nhluvukiso wa vaaki;
g. yo ka va nga pfaleriwi handle ka loko ku ri nchumu wo hetelela, laha ku engetela eka timfanelo leti n’wana a fanelaka ku tiphina hi tona ehansi ka swiyenge swa 12 na 35, n’wana a nga pfaleriwa ntsena swa nkarhi wutsongo, naswona u na mfanelo yo -
i. hambinasiwa na lava pfaleriweke lava nga na ku tlula 18 wa malembe; no
ii. khomiwa hi ndlela, no vekiwa eka swiyimo, leswi tekelaka enhlokweni vukhale bya n’wana.
h. ku va na mutirhi wa nawu la nga nyikiwa n’wana hi mfumo, naswona ku ta hakela mfumo, eka timhaka leti khumbhaka n’wana, loko ku ta va na ku tluriwa lo ku twisisekaka ka vululami; no
i. ka a nga tirhisiwi hi ku kongomisa eka madzolonga yo hloma, no sirheleriwa hi minkarhi ya madzolonga yo hloma.
2. Ku tsakela ka n’wana i ka nkoka swinene eka mhaka yin’wana na yin’wana leyi khumbhaka n’wana.
3. Eka xiyenge lexi ‘n’wana’swi vula munhu la nga le hansi ka 18 wa malembe.
29. Dyondzo
1. Un’wana na un’wana u na mfanelo -
a. ya dyondzo ya masungulo, ku katsa dyondzo ya lavakulu; na
b. ku yisa dyondzo emahlweni, laha mfumo, hi ku tirhisa swipimelo swo twala, wu faneleke ku vona leswaku ya kumekai no fikeleleka.
2. Un’wana na un’wana u na mfanelo yo amukela dyondzo hi ririmi ra ximfumo kumbe tindzimi leti va ti hlawulelaka tona eka swivandla swa dyondzo ya vaaki laha dyondzo yoleyo yi kotekaka. Ku endlela ku vona leswaku ku na ku fikelela ka, na ku simekiwa ka mfanelo leyi, mfumo wu fanele ku tekela enhlokweni ku cinca ka swa dyondzo, ku katsa mavandla yan’wana ya le xikarhi, ku tekeriwa enhlokweni -
a. ndzingano;
b. ku koteka; na
c. xilaveko xo lulamisa mbuyelo wa milawu na mitolovelo ya khale ya xihlawuhlawu xo ya hi rixaka.
3. Un’wana na un’wana u na mfanelo yo kuma no hlayisa swivandla swa dyondzo leswi tiyimeleke, leswi a nga ta ti hakelela leswi -
a. nga ri ki na xihlawuhlawu ku ya hi rixaka;
b. swi tsarisiweke na mfumo; no
c. hlayisa swiyimo leswi nga ri ki ehansi ka swiyimo leswi fananisiwaka na swivandla swa dyondzo ya vaaki.
4. Xiyengentsongo xa (3) a xi siveli mfumo ku va wu pfuneta hi timali eka swivandla swa dyondzo leswi tiyimeleke.
30. Ririmi na mfuwo
Un’wana na un’wana u na mfanelo yo tirhisa ririmi no nghenelela eka vutomi bya mfuwo lebyi a ti hlawulelaka byona, kambe ku hava la nga ta landzelela timfanelo teto hi ndlela yo ka yi nga fanani na swilaveko swa Nawumbisi wa Timfanelo.
31. Vaaki va swa mfuwo, vukhongeri na ririmi
1. Vanhu lava welaka eka mfuwo, vukhongeri kumbe vaaki va ririmi ro karhi a va aleriwi timfanelo, na swirho swin’wana swa vaaki volvo -
a. ku tiphina hi mfuwo wa vona, ku endla vukhongeri bya vona, no tirhisa ririmi ra vona; no
b. vumba, ku va xirho no hlayisa mfuwo, vukhongeri na minhlangano ya tindzimi na minhlangano yin’wana ya vaaki.
2. Timfanelo eka xiyengentsongo xa (1) ti nge tirhisiwi hi ndlela yo ka yi nga fani na swilaveko swa Nawumbisi wa Timfanelo.
32. Ku fikelela mahungu
1. Un’wana na un’wana u na mfanelo yo fikelela -
a. mahungu man’wana na man’wana lama khomiweke hi mfumo; na
b. mahungu man’wana na man’wana lama khomiweke hi munhu un’wana naswonalama laveka ku ta teka goza kumbe ku sirhelela timfanelo tin’wana na tin’wana.
2. Milawu ya tiko yi fanele ku tirhisiwa ku nyika mpfumelelo eka mfanelo lowu, naswona yi nga nyika swipimelo swo twala ku antswisa mafambiselo na ndzhwalo wa swa timali eka Mfumo.
33. Swiendlo swa mafambiselo yo lulama
1. Un’wana na un’wana u na mfanelo ya goza raxa mafambiselo laya nga enawini, yo twala na hi ndlela ya kahle.
2. Un’wana na un’wana loyi timfanelo ta yena ti nga tshikileriwa hi goza ra mafambiselo u na mfanelo yo nyikiwa swivangelo leswi tsariweke.
3. Milawu ya tiko yi fanele ku tirhisiwa ku nyika mpfumelelo eka Timfanelo leti, naswona yi -
a. nyika ku langutisa hi vuntshwa ka goza ra mafambiselo hi khoto kumbe, laha swi faneleke, huvo leyi tiyimeleke no ka yi nga voyameli etlhelo;
b. ku nyika mfumo ntirho wo tirhisa timfanelo leti nga eka xiyengentsongo xa (1) na (2); no
c. tlakusa mafambiselo ya kahle.
34. Ku fikelela tikhoto
Un’wana na un’wana u na mfanelo yo va nkwetlembetano wihi na wihi lowu nga ololoxiwaka hi ku tirhisa nawu lowu bohiweke hi ntengo emahlweni ka khoto kumbe, , laha swi faneleke, khoto yin’wana leyi tiyimeleke no ka yi voyameli etlhelo kumbe foramu.
35. Vanhu lava khomiweke, va khomeletiwa ku tenga no hehliwa hi milandzu
1. Un’wana na un’wana la khomiwaka hikuva a hehliwa ku va a endle nandzu u na mfanelo yo -
a. miyela;
b. byeriwa kahle -
i. hi mfanelo wo miyela; na
ii. mimbuyelo yo ka a nga miyeli;
c. ku ka u nga sindzisiwi ku tiyisisa kumbe ku pfumela loku nga tirhisiwaka tanihi vumbhoni ehenhla ka munhu yoloye;
d. ku tisiwa ekhoto hi xihatla lexi kotekaka, ku nga si hela -
i. 48 wa tiawara endzhaku ko khomiwa; kumbe
ii. makumu ya siku ro sungula ra khoto endzhaku ko hundzeriwa hi nkarhi wa 48 wa tiawara, loko 48 wa tiawara ti hela ehandle ka tiawara ta khoto kumbe hi siku leri ku nga ri ki ra khoto;
e. loko a ya ekhoto ro sungula loko a ha ku khomiwa, ku hehliwa kumbe kubyeriwa xivangelo xo ya mahlweni nio pfaleriwile, kumbe ku tshunxiwa; no
f. tshunxiwa eku pfaleriweni loko ku tsakela ka vululami ku pfumela, loko ku ri na swivangelo swo twala.
2. Un’wana na un’wana la khomiweke, ku katsa mubohiwa un’wana na un’wana la gweviweke, u na mfanelo -
a. yo byeriwa xivangelo xo pfaleriwa;
b. yo hlawula no tihlanganisa na mutirhi wa nawu, no byeriwa hi mfanelo leyi hi ndlela leyi faneleke,
c. yo va na mutirhi wa nawu langa nyikiwa munhu la pfaleriweke hi mfumo naswona ku hakela mfumo, loko timhaka ta vululami ti nga tshamisekangi, no byeriwa hi mfanelo leyi,
d. ku tlhontlha ku va enawini ko vamunhu a pfaleriwile emahlweni ka khoto kutani loko ku pfaleriwa swi nga ri enawini, ku tshunxiwa;
e. swiyimo swo pfaleriwa leswi fambelanaka na ku xixima vumunhu, ku katsa ku titoloveta na ku luamisela, leswi nga ta hakeriwa hi mfumo, vutshamo byo ringanela, swakudya, switirhisiwa swo hlaya na vutshunguri bya mirhi; no
f. vulavurisana na, no endzeriwa hi -
i. nuna/nsati kumbe munghana;
ii. xaka;
iii. mukhanselara wa vukhongeri la hlawuriweke; na
iv. mutirhi wa swa vutshunguri la hlawuriweke.
3. Muehleketeleriwa un’wana na un’wana u na mfanelo ya ntengo lowu nga voyameriki etlhelo, leswi katsaka mfanelo -
a. yo tivisiwa hi xihehlo na vuxokoxoko lebyi nga ringanela ku va a tihlamulela;
b. yo va na nkarhi wo ringanela na switirhisiwa swo lulamisela ku tisirhelela eka nandzu;
c. yo tenga eka huvo ya vaaki a nga si ya ekhoto;
d. yo va nandzu wu sungula ku tengiwa no hela ku nga ri na ku hlwela;
e. yo va kona loko a tengisiwa;
f. yo hlawula no yimeriwa hi mutirhi wa nawu no tivisiwa hi timfanelo ta yena;
g. yo va na mutirhi wa nawu la nga ta nyikiwa hi Mfumo ku pfuna muhehliwa naswona wu ta hakela, loko timhaka ta vululami ti nga tshamisekangi, no byeriwa hi mfanelo yoleyo;
h. yo tekiwa a nga ri na nandzu, ku miyela no ka a nga nyiki vumbhoni hi nkarhi wa ntengo;
i. yo nyika swivangelo no tlhontlha vumbhoni;
j. yo ka a nga sindzisiwi ku nyika vumbhoni lebyi nga ta n’wi nghenisa enghozini;
k. yo tengisiwa hi ririmi leri muhehliwa a ri twisisaka, loko swi nga koteki ku fanele ku kumeka ntoloki;
l. yo va a nga gweviwi eka xiendlo lexi a ku nga ri nandzu ehansi ka nawu wa tiko kumbe wa matiko hinkwawo hi nkarhi lowu swi endliweke ha wona;
m. yo ka a nga tengisiwi mayelana na nandzu lowu a nga tshama a khomeriwa wona;
n. yo vuyeriwa eka nxupulo lowu bohiweke loko ku xupula koloko ku cinciwile exikarhi ka nkarhi lowu nandzu wu endliweke ha wona na nkarhi wo nyika xigwevo; no
o. endla xivilelo, kumbe ku langutisiwa hi vuntshwa hi khoto ya le henhla.
4. Loko xiyenge lexi xi lava leswaku munhu a nyikiwa mahungu, mahungu wolowo ya fanele ku nyikiwa hi ririmi leri munhu yoloye a ri twisisaka.
5. Vumbhoni lebyi kumiweke hi ndlela yo onha mfanelo yihi kumbe yihi ya munhu eka Nawumbisi wa Timfanelo byi fanele ku ka byi nga katsiwi loko ku pfumela vumbhoni byolebyo swi ta endla leswaku nandzu wu nga fambi kahle kumbe swi onha mafambiselo ya vululami.
36. Swipimelo swa timfanelo
1. Timfanelo leti kumekaka eka Nawumbisi wa Timfanelo ti nga ha vekeriwa swipimelo ntsena hi ku landza nawu wa matirhiselo yo angarhela ku fikela laha xipimelo xelexo xi twalaka no va xi lulamile exikarhi ka vanhu lava tirhelaka swilo erivaleni no va na xidemokrasi, lava xiximaka vumunhu, ku ringanana, na ntshunxeko no tekela enhlokweni timhaka hinkwato leti yelanaka na swona ku katsa na –
a. muxaka wa mfanelo;
b. nkoka wa xikongomelo xa xipimelo xelexo;
c. muxaka na vukulu bya xipimelo xelexo;
d. vuxaka exikarhi ka xipimelo na xikongomelo xa xona; na
e. maendlelo man’wana lama nga ri ki na swipimelo ngopfu yo fikelela xikongomelo xelexo.
2. Handle ka laha swi nyikiweke eka xiyengentsongo xa (1) kumbe eka kululamisela kwihi na kwihi ka Vumbiwa leri, ku hava nawu lowu wu faneleke ku veka swipimelo eka mfanelo yihi na yihi leyi nga ndzeni ka Nawumbisi wa Timfanelo.
37. Swiyimo swa xihatla
1. Xiyimo xa xihatla xi nga vikiwa ntsena hi ku landza Nawu wa Palamende na ntsena loko -
a. vutomi bya rixaka byi xungetiwa hi nyimpi, ku ngheneriwa hi valala, ku pfukeriwa hi mfumo wa vanhu, mikitsikitsi, khombo ra ntumbuluko, kumbekhombo rin’wana ehenhla ka vanhu va tiko; na
b. leswaku xitiviso xa boha ku vuyisa ku rhula na ntshamiseko.
2. Xitiviso xa mfumo xa xihatla, na milawu yihi kumbe yihi leyi bohiwaka kumbe xiendlo xin’wana lexi tekiweke hi ku landza xileriso xexo, xi nga tirha ntsena -
a. hi ku langutela swa le mahlweni; na
b. ku nga hundzisi 21 wa masiku ku sukela hi siku ra xitiviso, handle ka loko Palamende ya Tiko yi boha ku engetela nkarhi wa xitiviso xexo. Palamende yi nga ha boha ku engetela nkarhi wa xitiviso xa xiyimo xa xihatla ku fikela nkarhi lowu nga tluriki tin’hweti tinharhu hi nkarhi wun’we. Ku engeteriwa ko sungula ka xitiviso xa xiyimo xa khombo ku fanele ku va hi xiboho lexi seketeriweke hi vhoti ya swirho swa Palamende. Ku engeteriwa kwihi na kwihi loku landzelaka ku fanele ku va hi xiboho lexi tekiweke hi nseketelo wa vhoti ya kwalomu ka 60 wa tiphesente ta swirho swa Palamende. Ntwanano hi ku landza ndzimana leyi wu nga amukeriwa ntsena endzhaku ka njhekanjhekisano wa mani na mani ePalamende.
3. Khoto yihi na yihi leyi nga na vuswikoti yi nga teka xiboho hi ntiyiso wa -
a. xitiviso xa xiyimo xa xihatla;
b. ku engeteriwa kwihi na kwihi ka nkarhi wa xitiviso xa xiyimo xa xihatla; kumbe
c. milawu yihi na yihi leyi vekiweke, kumbe xiendlo xin’wana lexi endliweke, hi mbuyelo wa xitiviso xa xiyimo xa xihatla.
4. Milawu yihi na yihi leyi vekiweke hi xivangelo xo va ku vikiwile xiyimo xa xihatla yi nga ha hambuka eka Nawumbisi wa Timfanelo ntsena ku fikela laha –
a. ku hambuka koloko ku lavekaka ntsena hikwalaho ka xihatla xelexo naswona;
b. milawu leyi –
i. yi fambelanaka na swiboho swa Riphabliki ku ya hi nawu wa matiko ya misava leri tirhaka eka swiyimo swa xihatla;
ii. yi landzelelaka xiyengentsongo xa (5); na
iii. yi kandziyisiwa eka Gazette ya Mfumo hi xihatla loko ya ha ku pasisiwa.
5. Ku hava Nawu wa Palamende lowu nyikaka matimba leswaku ku vikiwa xiyimo xa xihatla, naswona ku hava milawu leyi endliweke kumbe goza rin’wana leri tekiweke hi xivangelo xa xitiviso, wu nga pfumelela kumbe ku nyika mpfumelelo -
a. wo rivaleriwa ka mfumo, kumbe munhu wihi na wihi, hi ku landzelela xiendlo xo ka xi nga ri enawini;
b. ku hambuka kwihi na kwihi eka xiyenge lexi; kumbe
c. ku langutela ehansi kwihi na kwihi eka xiyenge lexi bohiweke eka kholomo ya 1 ya Tafula ra Timfanelo to ka ti nga Languteri Ehansi, ku fikea ekaxiyimo lexi kombisiweke eka kholomo ya 3 ya Tafula.
Nxaxamelo wa Timfanelo to ka ti nga Languteri Ehansi
| Nomboro ya xiyenge |
Nhlokomhaka ya xiyenge |
Ku fikela laha mfanelo yi sirheleriweke |
|---|---|---|
| 9 |
Ndzingano |
Hi ku languta xihlawuhlawu ku ya hi rixaka, muhlovo kumbe laha u humaka kona, rimbewu, vukhongeri kumbe ririmi |
| 10 |
Ndzhuti wa vumunhu |
Hinkwaswo |
| 11 |
Vutomi |
Hinkwaswo |
| 12 |
Ntshunxeko na nhlayiseko wa munhu |
Hi ku langutisa xiyengentsongo xa 1(d) na (e) na 2(c) |
| 13 |
Vuhlonga, timhaka ta vuhlonga na ku tirha hi ku sindzisiwa |
Hi ku langutisa vuhlonga na timhaka ta vuhlonga |
| 28 |
Vana |
Hi ku langutisa: - xiyengentsongo xa 1(d) na (e); |
| 35 |
Vanhu lava khomiweke, ku pfaleriwa no hehliwa |
Hi ku langutisa - xiyengentsongo xa (1) (a), (b) na (c) na (2) (d); |
6. Loko munhu wihi na wihi a pfaleriwa handle ko tengisiwa hikokwalaho ko hungutiwa ka timfanelo endzhaku ka ku vikiwa ka xiyimo xa xihatla, swipimelo leswi swi landzelaka swi fanele ku landzeleriwa -
a. Ku fanele ku tihlanganisiwa na munhu lonkulu loyi a nga xirho xa ndyangu kumbe nakulobye wa mubohiwa hi xihatla, na ku va tivisa leswaku munhu yaloye u pfaleriwile.
b. Xitiviso xi fanele ku hangalasiwa eka Gazete ya Mfumo ya tiko ku nga si hela masiku ya ntlhanu munhu yoloye a pfaleriwile, xi fanele ku vula vito ra mubohiwa na ndhawu laha a pfaleriweke kona no vula magoza ya xiyimo xa xihatla lama munhu yoloye a pfaleriweke ha wona.
c. Mubohiwa u fanele ku pfumeleriwa ku langha, no va a endzeriwa hi mutirhi wa swa rihanyu nkarhi wihi na wihi lowu amukelekaka,;
d. Mubohiwa u fanele ku pfumeleriwa ku langha, no va a endzeriwa hi muyimeri wa nawu nkarhi wihi na wihi;
e. Khoto yi fanele yi kambisisa nakambe ku pfaleriwa koloko hi xihatla hi lexi kotekaka, kambe ku nga si hundza masiku ya 10 endzhaku ka loko munhu yoloye a pfaleriwile, naswona khoto yi fanele ku ntshunxa mubohiwa handle ko tengisiwa handle ka loko ku pfaleriwa koloko ku laveka ku endlela ku vuyisa xiyimo xa ku rhula na nawu.
f. Mubohiwa la nga ntshunxiwiki hi ku landza mpfuxeto wa ndzimana ya (e), kumbe la nga ntshunxiwiki hi ku landza ku pfuxetiwa ehansi ka ndzimana leyi, a nga endla xikombelo ekhoto xa ku pfuxetiwa ku ya emahlweni ka ku bohiwa nkarhi wun’wana na wun’wana endzhaku ka loko masiku ya 10 ya hundzile hi mpfuka ka mbalango lowu hundzeke, naswona, khoto yi fanele ku ntshunxa mubohiwa yoleyo handle ka loko swa ha laveka ku yisa emahlweniku pfaleriwa koloko ku endlela ku vuyisa nawu na ku rhula.
g. Mubohiwa u fanele ku pfumeleriwa ku va ekhoto yihi na yihi leyi kambisisaka ku pfaleriwa ka yena, ku yimeriwa hi mutirhi wa swa nawu eku tengisiweni koloko, na ku endla vuyimeri eka ku phikizana no yisiwa emahlweni ka ku pfaleriwa ka yena.
h. Mfumo wu fanele ku nyika khoto swivangelo swo tsariwa ku hlamusela ku lulama ka ku yisiwa emahlweni ko pfaleriwa ka munhu yoloye, naswona wu fanele ku nyika mubohiwa yoleyo khopi ya swivangelo sweswo eka hi masiku lama nga riki hansi ka mambirhi khoto yi nga si kambisisa ku pfaleriwa ka yena.
7. Loko khoto yi ntshunxa mubohiwa , munhu yoloye a nga ha pfaleriwi nakambe hi swivangelo swo fana na sweswo handle ka loko mfumo wu rhanga wu kombisa khoto xivangelo xo twisiseka xo va munhu yoloye a pfaleriwa nakambe.
8. Swiyengentsongo swa (6) na (7) a swi tirhi eka vanhu lava nga riki vaaka-tiko va Afrika-Dzonga naswona lava va pfaleriweke hikokwalaho ka nyimpi ya matlhari ya matiko ya misava. Ematshan’wini ya swona, mfumo wu fanele ku landza swipimelo leswi bohaka Riphabliki ku ya hi nawu wa matiko ya misava wo komba vumunhu hi tlhelo ra ku pfaleriwa ka vanhu valavo.
38. Ku sindzisa timfanelo
1. Un’wana na un’wana eka xiyenge lexi u na mfanelo yo tihlanganisa na khoto leyi faneleke, a koxa leswaku mfanelo leyi hlamuseriweke eka Nawumbisi wa Timfanelo wu kavanyetiwile kumbe ku xungetiwa, kutani khoto yi nga ha nyika ku pfuneka loku faneleke, ku katsa na ku hlamusela timfanelo. Vanhu lava nga tihlanganisaka na khoto i –
a. mani na mani la yimelaka ku pfuneka ka yena n’wini;
b. mani na mani la yimelaka un’wana la nga swi kotiki ku tiyimela hi yexe;
c. munhu wihi na wihi la swi endlaka tanihi xirho xa, kumbe hi ku yimela ntlawa kumbe ntlawa wa vanhu;
d. munhu wihi na wihi la yimelaka ku navela ka vanhu; na
nhlangano lowu yimelaka ku navela ka swirho swa wona.
39. Nhlamuselo ya Nawumbisi wa Timfanelo
1. Loko yi hlamusela Nawumbisi wa Timfanelo, khoto, huvo yo hlawuleka kumbe foramu –
a. yi fanele ku yisa emahlweni mikhuva leyi endlaka vanhu lava nga erivaleni va xidemokrasi lexi simekiweke eka ku xixima vumunhu, ndzingano na ntshunxeko;
b. yi fanele ku tekela enhlokweni nawu wa matiko ya misava; naswona
c. yi nga ha tekela enhlokweni nawu wa matiko mambe.
2. Loko ku hlamuseriwa milawu yihi na yihi, na le ku endliweni ka nawu wa ntolovelo kumbe nawu wa xintu, khoto yin’wana na yin’wana, huvo yo hlawuleka kumbe foramu yi fanele ku yisa emahlweni moya na swikongomelo swa Nawumbisi wa Timfanelo.
3. Nawumbisi wa Timfanelo a wu arisi ku va kona ka timfanelo tihi na tihi tin’wana kumbe ntshuxeko lowu amukeriweke kumbe wu nyikiweke hi nawu wa ntolovelo, nawu wa xintu kumbe milawu leyi vekiweke, ku fikela laha yi yelanaka kona na Nawumbisi lowu.