Vazifeyê xü ca ardenı

Vazifeyê xü ca ardenı: Gerek her merdım hemver xü, hemver, piranê xü vazife yê xü biyaro ca. Vazife, vazife yê vındernayışê vıni biyayenda zıwanê ma Zazaki yo. gerek her merdımê no zanê, nuşkar, wendey xü u kokê xü nas bı kero. Nas kerdena xü, nas kerdena welatê xü kêberê şarê binan rê xü qebul kerdayışa beno.

Her merdım bı şexsıyetê xü ya yeno nas kerden. Senin kı her, milet, nuşkar, artis bı çi yê xü yê taybeti ya yenê nas kerdenı. Ê kı ninan rê beno kılidê komunikasyon zi fına zıwano. Yani zıwan, kılidê komunikasyonê nuş u ê qıseyê mabêndê şaran u insanano. Zıwan şexsiyetê welatiyo. Kokê welat, kokê name yê welat her wext xü zıwan ra gino. Swêdi-Swêd, Yunani-Yunanistan, Fransızi-Fransa, Romani-Romanya, Rusi-Rusiya u.a.b

Zıwan

Çı wext merdım bı zıwanê xü ya nê nuşno, zıwano xü niyaro kar, cayê dı êy merdımı kewnê tengaseya vinayış u nê şenê rayê newe akerê qandê zıwanê xü u nê şenê bıbê rayverê şarê xü. Zıwan, vek u diyalekt zengin biyayena şar biyeyena.

Bı zıwanê zazaki heta nıka Çiyê mühim niyameyo nuşnayenı. Çiyê kı heta nıka ameyo nuşnayenı zi zaf neweyê. No newe biyayenı zi, zıwanê ma yê nuştı zehmetey veceno ser rayê ma. Heta nıka o çı kı ameyê nuşnayenı, ına zi tenya ser Çiyê polıtık u ıstanık mendo. Gere ma nêy Çiy bı vırnê. Enerjı u gıraneya xü bıdê ser Çiyê bını zi. Co kı çendı ma ser zıwan, tarıx, tradısyon u ser Çiyê açarnayış bı gurweyê ma yê zıwanê xü yê may u pıyan bıkerê dewlemend. Herı Çiyê mühim zi noyo kı, zıwanê ma yê zazaki dı diyalekt u feki estê. Nuşnayenı dı, qıse kerdenı dı qandê coyo kı ma zehmetey ancenê . Gere ma qederê zıwanê xü yê bın dest mendaye bı vırnê u êy rê guniyo teze bı dê. Eger ma nêy nê vırazê se,qeçekê ma , ma ra hêsap perskerê. Ma, kar u xebatê ma zi wunı tecrıt bıkerê kı ma do nê şerê bı werzê saqandê xü ser. Tıya dı ez wazena Çiyê veca çıman ver. Gere ma enerjı u goniyê xü bıdê ser zıwan u ma xü lete nê kerê. Vek u dıyalektê zazaki biyarê pêhet u bı ına ra ma zıwanê xü yê nuşı vırazê. No kar zi, karê merdımê cıdı u ê zaneyo. Eger ma wazenê se, zıwanê xü yê newedera vırazê gere ma akademı, enstutıyên xü vırazê. u bı newedera ma êy rê gonı yo taze bı dê. Bı zur u nêzanêya qe Çiyê nekewno ser. Zane biyayen zi, kokê xü, zıwan xü u kulturê xü naskerdena u gırwe kerdena beno. Gere her merdım gırwe u enerjıyê xü dı cıdı bo.

Vırazyayena u biyayena dınya ra heta nıka heme çı ameyo vırnayış. Ínsani, sı, aw, dar u çar wextê serı ameyo vırnayışı u zaney tarıxê nêy rê vanê mutasyon. Zıwan zi no vırnayış ra heqê xü gıroto u ameyo vırnayış. No vırnayış hem hetê negatıva u hem zi hetê posıtıva yo. O çı kı negatıv tarıx dı xü mısnayo noyo kı şar zıwanê xü vıra kerdo u zıwanı bını mısayo. Na vervatenê xü dı bı zerıweşeya şenê nêy vacê kı; zıwanê ma dı zi Çiyê newe vıcênê. Ma şarê xü rê u wendenanê Zazakı rê heme Çiyê neşırı Zazakı pıroz kenê.

Ez nêy Çiy serwerzayena zaf gırd vınena. Qandê kı, heta nıka zıwanê ma ameyo pelçıkyayenı u nıka nıka ma gamê xü yê gırdı erzenê u xü nezdıyê pê anê. Ez a vana; Qandê jew biyayena zıwanê ma zazaki dest pêdê pê, mıl bıdê mıl...

Edebiyat

Qandê çıçi literaturê Swêdi? No karê xü ya mı tenya nêwast, literaturê Swêdi nisanê sıma bıda, yanzi nisanê sarê (gel, xelk) ma. Bı no karê xü ya mı wast, yaremetey bı da zıwanê kurdi. Çı çax zıwani dı, literatür u nuşên kulturi yê miletê ay bini, yenê açarnayısı u çı çax sarê (gelê) ma nêy çi naskenê u destkenê wendenê nêy Çiy, o çax dınya ra u welatanê binara zi Çiyê newe hesênê/agadar benê. Nêy çi zi Çiyêno zaf muhimo. Çı çax merdım literaturê welatanê bini nasnêkaro u rayê literaturê nasnêkero nêseno bı zıwanê no zeifa (qelsa) bıbo parçeyê literatürê dınyay...

Zıwanê ma yê literatüri dı, taybeti zarawayê ma zazaki/dımlıki dı literatür u wenden, nuşnayenı zaf zeifo (qelso). Merdım seno waco çinyo zi. Wuni yo ger e ma zi cayê ra dest nuş u wendenı bıkerê. No açarnayanı beno, no nuşê roman, ıstanıki, hondıraway (sıir) beno, no meqale, no destnuş beno qe muhim niyo. Çiyê muhim esto kı a zi naya kı, ay Ínsani kı senê bıwanê u bınuşnê ger e cayêra dest bı xızmetê xü yê hêja bıkerê. Bıwanê, bınuşnê u no zi vazifa ma yo, qolıncanê ma serdı barê ma yo u no zi bar kerdena tarix o u tarix ma ra hesab pers keno.

Zıwan bı cı ya wendenı, nuşnayenı u qısekerdeno. Zıwan heme çi ra muhim milet biyayeno. Ínsani, mileti yenê/peyda benê u tarix ra zi wuni vıni benê, mırenê u kes ina nas nêkeno, nêzano kı ina tarix dı estbiyê. Tabi miletanı kı xü peydı çiyê nuşın veradayo, tarix ra wuni rew vıni nêbiyê u nêbenê zi. Ma nêy rê senê no nımune bıdê; destanê Gılgamış (Gırdgamêş), tarixê Firaunê Mısıri, tarixê Maya-Azteki, Babili, Asuri, Sumeri qandê kı ameyê nuşnayanı coy kı nemerdi u heta wextê ma resa yo. Yani nay miletan ser si, ser çermı, ser tehxt u duwaran bı zıwanê xü yê nuşı, çi nuşnayê u nay çi, vıni nêbiy, sewqa asmi ra vıcyay verniya sewqa rojı. Tarix dı arkolog vıcyayê bı serana ser nêy Çiy kar kerdê u bı nêya tarixê ay miletan dayê naskerdenı. Qandê coyo kı ma zi gıraneya xü bıdê/veradê ser nuş, wendıs u qeçekanê xü bı zıwanê xü ya bıelımnê (hin bıkerê) u ger e no ma dı bı bo tradisyonı (edet). Zıwanê ma beno kı qelso, bê taqeto ma vina zi qeçıkanê xü rê zıwanê ma yê bıtaqet u qels bıelımnê. Qeçeki wextê verni dı senê xeletanê ma bıvinê u ay vatenê ma yê xeleti, qelsi bı vatenı rasta bıvırnê. No kıtabı dı hondıraway kı mı açarnayo taynê inan dı vaten ze Awrupi yo. Zeydê "tradisyon". Zıwanê ma, zıwanê Hindi-Awrupi yo. O wext ma senê vaten, hevok ina ra deyn bıkerê u ger e çinyo kı ma newera vaten u hevok vırazê. Ger e zıwanê ma welat ra, zıwanê Ínsanê ma ra dur nêkewo pısporey, bı kelime vıraşteyana nêbeno. Pısporey, zuri u bı xırxızeya zi nêbeno. Ger e merdım hem qandê xü, hem zi xebatê ay nuşkari bini rê dürüst bo. Qandê kı, kes marê "şıma mecburiyê bı zımanê xü ya bınuşnê. şıma mecburiyi bıbê nuşkar." Nêvato. Kes mara pısporey yanzi nuşkarey nêwazeno u nêwasto. Tercih ma bı xü kerdo.

Na kıtabı mabênê ser 1989-1994 ameyo nuşnayenı. Verê, mı qandê xezete u kovari nuşna. Nê nuşkari Swêdi ra çen hebi zi, kovaran dı wesyayo.

Vazife

Gerek her merdım hemver xü, hemver, piranê xü vazife yê xü biyaro ca. Vazife, vazife yê vındernayışê vıni biyayenda zıwanê ma Zazaki yo. gerek her merdımê no zanê, nuşkar, wendey xü u kokê xü nas bı kero. Nas kerdena xü, nas kerdena welatê xü kêberê şarê binan rê xü qebul kerdayışa beno.

Her merdım bı şexsıyetê xü ya yeno nas kerden. Senin kı her, milet, nuşkar, artis bı çi yê xü yê taybeti ya yenê nas kerdenı. Ê kı ninan rê beno kılidê komunikasyon zi fına zıwano. Yani zıwan, kılidê komunikasyonê nuş u ê qıseyê mabêndê şaran u insanano. Zıwan şexsiyetê welatiyo. Kokê welat, kokê name yê welat her wext xü zıwan ra gino. Swêdi-Swêd, Yunani-Yunanistan, Fransızi-Fransa, Romani-Romanya, Rusi-Rusiya u.a.b…

Çı wext merdım bı zıwanê xü ya nê nuşno, zıwano xü niyaro kar, cayê dı êy merdımı kewnê tengaseya vinayış u nê şenê rayê newe akerê qandê zıwanê xü u nê şenê bıbê rayverê şarê xü. Zıwan, fek u diyalekt zengin biyayena şar biyeyena.

Bı zıwanê zazaki heta nıka Çiyê mühim niyameyo nuşnayenı. Çiyê kı heta nıka ameyo nuşnayenı zi zaf neweyê. No newe biyayenı zi, zıwanê ma yê nuştı zehmetey veceno ser rayê ma. Heta nıka o çı kı ameyê nuşnayenı, ına zi tenya ser Çiyê polıtık u ıstanık mendo. Gere ma nêy Çiy bı vırnê. Enerjı u gıraneya xü bıdê ser Çiyê bini zi. Co kı çendı ma ser zıwan, tarıx, tradısyon u ser Çiyê açarnayış bı gurweyê ma yê zıwanê xü yê may u pıyan bıkerê dewlemend. Herı Çiyê mühim zi noyo kı, zıwanê ma yê zazaki dı diyalekt u feki estê. Nuşnayenı dı, qıse kerdenı dı qandê coyo kı ma zehmetey ancenê . Gere ma qederê zıwanê xü yê bın dest mendaye bı vırnê u êy rê guniyo teze bı dê. Eger ma nêy nê vırazê se,qeçekê ma , ma ra hêsap perskerê. Ma, kar u xebatê ma zi wunı tecrıt bıkerê kı ma do nê şerê bı werzê saqandê xü ser.

Tıya dı ez wazena Çiyê veca çıman ver. Gere ma enerjı u goniyê xü bıdê ser zıwan u ma xü lete nê kerê. Vek u dıyalektê zazkı biyarê pêhet u bı ına ra ma zıwanê xü yê nuşı vırazê. No kar zi, karê merdımê cıdı u ê zaneyo. Eger ma wazenê se, zıwanê xü yê newedera vırazê gere ma akademı, enstutıyên xü vırazê. u bı newedera ma êy rê gonı yo taze bı dê. Bı zur u nêzanêya qe Çiyê nekewno ser. Zane biyayen zi, kokê xü, zıwan xü u kulturê xü naskerdena u gırwe kerdena beno. Gere her merdım gırwe u enerjıyê xü dı cıdı bo.

Tarix

Vırazyayena u biyayena dınya ra heta nıka heme çı ameyo vırnayış. Ínsani, si, aw, dar u çar wextê serı ameyo vırnayışı u zaney tarıxê nêy rê vanê mutasyon. Zıwan zi no vırnayış ra heqê xü gıroto u ameyo vırnayış. No vırnayış hem hetê negatıva u hem zi hetê positıva yo. O çı kı negatıv tarıx dı xü mısnayo noyo kı şar zıwanê xü vıra kerdo u zıwanı bını mısayo. Na vervatenê xü dı bı zerıweşeya şenê nêy vacê kı; zıwanê ma dı zi Çiyê newe vıcênê. Ma şarê xü rê u wendenanê Zazakı rê heme Çiyê neşırı Zazakı pıroz kenê.

Ez nêy Çiy serwerzayena zaf gırd vınena. Qandê kı, heta nıka zıwanê ma ameyo pelçıkyayenı u nıka nıka ma gamê xü yê gırdı erzenê u xü nezdıyê pê anê. Ez a vana; Qandê jew biyayena zıwanê ma zazaki dest pêdê pê, mıl bıdê mıl...

Qandê çıçi literaturê Swêdi? No karê xü ya mı tenya nêwast, literaturê Swêdi nisanê sıma bıda, yanzi nisanê sarê (gel, xelk) ma. Bı no karê xü ya mı wast, yaremetey bı da zıwanê kurdi. Çı çax zıwani dı, literatür u nuşên kulturi yê miletê ay bini, yenê açarnayısı u çı çax sarê (gelê) ma nêy çi naskenê u destkenê wendenê nêy Çiy, o çax dınya ra u welatanê binara zi Çiyê newe hesênê/agadar benê. Nêy çi zi Çiyêno zaf muhimo. Çı çax merdım literaturê welatanê bini nasnêkaro u rayê literaturê nasnêkero nêseno bı zıwanê no zeifa (qelsa) bıbo parçeyê literatürê dınyay...

Zıwanê ma yê literatüri dı, taybeti zarawayê ma zazaki/dımlıki dı literatür u wenden, nuşnayenı zaf zeifo (qelso). Merdım seno waco çinyo zi. Wuni yo ger e ma zi cayê ra dest nuş u wendenı bıkerê. No açarnayanı beno, no nuşê Roman, Istanıki, hondıraway (siir) beno, no meqale, no destnuş beno qe muhim niyo. Çiyê muhim esto kı a zi naya kı, ay Ínsani kı senê bıwanê u bınuşnê ger e cayêra dest bı xızmetê xü yê hêja bıkerê. Bıwanê, bınuşnê u no zi vazifa ma yo, qolıncanê ma serdı barê ma yo u no zi bar kerdena tarix o u tarix ma ra hesab pers keno.

Zıwan bı cı ya wendenı, nuşnayenı u qısekerdeno. Zıwan heme çi ra muhim milet biyayeno. İnsani, mileti yenê/peyda benê u tarix ra zi wuni vıni benê, mırenê u kes ina nas nêkeno, nêzano kı ina tarix dı estbiyê. Tabi miletanı kı pas xü dı çiyê nuşın veradayo, Tarix ra wuni rew vıni nêbiyê u nêbenê zi. Ma nêy rê senê no nımune bıdê; Destanê Gılgamışi (Gırdgamêş), tarixê Firawunê Mısıri, tarixê Maya-Azteki, Babili, Asuri, Sumeri qandê kı ameyê nuşnayanı coy kı nemerdi u heta wextê ma resa yo. Yani nay miletan ser si, ser çermı, ser tehxt u duwaran bı zıwanê xü yê nuşı, çi nuşnayê u nay çi, vıni nêbiy, sewqa asmi ra vıcyay verniya sewqa rojı. Tarix dı arkolog vıcyayê bı serana ser nêy Çiy kar kerdê u bı nêya tarixê ay miletan dayê naskerdenı. Qandê coyo kı ma zi gıraneya xü bıdê/veradê ser nuş, wendıs u qeçekanê xü bı zıwanê xü ya bıelımnê (hin bıkerê) u ger e no ma dı bı bo tradisyonı (edet).

Zıwanê ma beno kı qelso, bê taqeto ma vina zi qeçıkanê xü rê zıwanê ma yê bıtaqet u qels bıelımnê. Qeçeki wextê verni dı senê xeletanê ma bıvinê u ay vatenê ma yê xeleti, qelsi bı vatenı rasta bıvırnê. No kıtabı dı hondıraway kı mı açarnayo taynê inan dı vaten ze Ewropa yo. Zeydê "tradisyon". Zıwanê ma, zıwanê Hindi-Ewwropa yo. O wext ma senê vaten, hevok ina ra deyn bıkerê u ger e çinyo kı ma newera vaten u hevok vırazê. Ger e zıwanê ma welat ra, zıwanê İnsanê ma ra dur nêkewo pısporey, bı kelime vıraşteyana nêbeno. Pısporey, zuri u bı xırxızeya zi nêbeno. Ger e merdım hem qandê xü, hem zi xebatê ay nuşkari bini rê durust bo. Qandê kı, kes marê "şıma mecburiyê bı zımanê xü ya bınuşnê. Şıma mecburiyi bıbê nuşkar." Nêvato. Kes mara pısporey yanzi nuşkarey nêwazeno u nêwasto. Tercih ma bı xü kerdo

Nustoğ: Faruk İremet