UmThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika/Isahluko 7

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
UmThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika  (1996) 
Isahluko 7: URhulumende WeKhaya

151. Ubujamo BaboMasipala
1. Umkhakha kaRhulumende wemaKhaya ubunjwa boMasipala okumele basungulwe eNarheni yoke yeRiphabliki.
2. Amandla wokuphatha nokwenza umThetho kaMasipala athweswe umKhandlu kaMasipala.
3. UMasipala unelungelo lokulawula ngokwakhe iindaba ezimalungana noRhulumende weKhaya nezomphakathakhe, ngaphasi komThetho weNarha newesiFunda, ngokuya komThethosisekelo.
4. URhulumende weNarha newesiFunda ngeze ehlisa namkha anyaze ikghono namkha ilungelo likaMasipala lokusebenzisa amandlakhe namkha wokwenza umsebenzakhe.

152. Iminqopho KaRhulumende WeKhaya
1. iminqopho kaRhulumende weKhaya nginasi—
a. ukubonelela uRhulumende wentando yenengi noziphendulelako emiphakathini yemakhaya;
b. ukuqinisekisa ukwethulwa kwezenzelwa emiphakathini ngendlela efaneleko;
c. ukunyusa izinga lokuthuthukiswa kwezehlalakuhle nezomnotho womphakathi;
d. ukunyusa izinga lebhoduluko elivikelekileko nelinepilo; begodu
e. ukukhuthaza ukuzibandakanya komphakathi neenhlangano zomphakathi eendabeni zakaRhulumende weKhaya.
2. UMasipala kumele alwe, ngakho koke okusemandlenakhe weemali ukuphumelelisa iminqopho etjhiwo esigatjaneni (1).

153. Imisebenzi YokuThuthukiswa KwaboMasipala
1. UMasipala kumele—
a. akhe begodu alawule zokuphatha, manqophana nesabelo seemali, neendlela zekambiso zokutlama, nokunikela iindingo eziqakathekileko zomphakathi begodu enyuse nezinga lokuthuthukiswa kwezehlalakuhle nomnotho womphakathi; begodu
b. ahlanganyele emahlelweni wokuthuthukiswa kweNarha newesiFunda.

154. AboMasipala KuRhulumende Webambiswano
1. URhulumende weNarha newesiFunda, ngomThetho namkha ngokwamanye amagadango, kumele asize abe aqinise amandla waboMasipala ukobana bakwazi ukuphatha iindaba zabo, basebenzise amandlabo bebakwazi nokwenza umsebenzabo.
2. Ukutlama umThetho weNarha newesiFunda othinta ubujamo, iinkhungo, amandla namkha imisebenzi kaRhulumende weKhaya kumele waziswe emphakathini bona uveze amazizo wawo ngaphambi kobona ungeniswe esiBethamthethweni seNarha namkha esiBethamthethweni sesiFunda, ngendlela leyo evumela uRhulumende weKhaya ohlelekileko, aboMasipala nabanye abantu abaneenrhuluphelo ithuba lokuveza imibonwabo manqophana nomThetho otlhanyiweko.

155. Ukuhlonywa KwaboMasipala
1. Kuneengaba ezilandelako zoboMasipala:
a. Isigaba A: uMasipala onamandla angezelelweko begodu nokuziphatha ngokomThetho endawenakhe.
b. Isigaba B: uMasipala ohlukaniselwe amandla begodu nokuziphatha ngokomThetho endawenakhe enesigaba C sikaMasipala ngaphasi kwendawo awela kiyo.
c. Isigaba C: uMasipala onikelwe amandla begodu nokuziphatha ngokomThetho endaweni efaka hlangana aboMasipala abangaphezulu koyedwa.
2. UmThetho weNarha kumele uhlathulule iingaba ezahlukeneko zaboMasipala abangahlonywa ngaphakathi kwesigaba sinye.
3. UmThetho weNarha kumele—
a. usungule indlela yokubona bona indawo kumele ibe nesigaba sinye, isigaba A namkha kumele ibe neengaba ezimbili, iingaba B nesika- C zabomasipala.
b. usungule indlela begodu namano wokusika imikhawulo yaboMasipala libandla elizijameleko lomThetho; begodu
c. ngokuya kwesigaba 229, wenze isiqalelelo sokuhlukanisa kuhle amandla begodu nemisebenzi hlangana naboMasipala nangabe indawo inaboMasipala beengaba zombili, isigaba B nesigaba C. Ukwahlukaniselana kwamandla nemisebenzi hlangana noMasipala wesigaba B noMasipala wesigaba C bangahlukana ekwahlukaniselaneni kwamandla nemisebenzi hlangana nesinye isigaba B begodu naso lesiya isigaba C sikaMasipala.
4. UmThetho okukhulunywa ngawo esigatjaneni (3) kumele utjheje ukunikelwa kwezenzelwa zikaMasipala ngendlela elinganako begodu nebambelelako.
5. UmThetho wesiFunda kumele ubonelele imihlobo eyahlukeneko yaboMasipala abangahlonywako esiFundeni.
6. Omunye nomunye uRhulumende wesiFunda kumele ahlome aboMasipala esiFundeni ngendlela ekhambisana nomThetho ophasiswe ngokuya kwesigatjana (2) nesesi-(3) begodu, nangokomThetho namkha kungaba ngowananyana ngimaphi amagadango, kumele—
a. anikele ngokulawulwa begodu nokusekela uRhulumende kaMasipala esiFundeni, begodu
b. anyuse izinga lokuthuthukiswa kwekghono lakaRhulumende weKhaya ukusiza aboMasipala ukwenza imisebenzabo begodu bakghone nokuphatha iindaba zabo.
(6A) ……

[Isigatjana. (6A) sifakwe ngokwesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThathu lomThetho womnyaka we-1998 begodu sasulwa ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nambili lomThetho womnyaka we-2005.]

7. URhulumende weNarha, ngokuya kwesigaba 44, begodu naboRhulumende beemFunda banamandla wangokomThetho nangokokuphatha ukuhlolisisa ukusebenza okubonakalako kwaboMasipala ngemisebenzabo manqophana neendaba ezirheliswe eHlelwenikambiso 4 begodu 5, ngokulawula kusebenza kwaboMasipala amandlabo wokwenza umThetho nokuphatha okukhulunywa ngawo esigabeni 156(1).

156. Amandla Nemisebenzi YaboMasipala
1. UMasipala unamandla wokuphatha begodu nelungelo lokulawula—
a. iindaba zikaRhulumende weKhaya ezirheliswe eNgcenyeni B yeHlelokambiso 4 neNgcenye B yeHlelokambiso 5; begodu
b. nanyana ngiyiphi indaba enikelwe namkha edluliselwe kiwo umThetho weNarha namkha wesiFunda.
2. UMasipala angenza begodu alawule imiThetho ekulawuleni kweendabezo unelungelo lokuzilawula.
3. Ngokulawulwa sigaba 151(4) umThetjhwana otjhayisana nomThetho weNarha namkha wesiFunda awukho emthethweni. Nangabe kunokutjhayisana hlangana nomThetjhwana begodu nomThetho weNarha namkha wesiFunda lokho akusebenziseki ngebanga lokutjhayisana okukhulunywa ngakho esigabeni 149, mThetjhwana lowo kumele uthathwe njengosemThethweni esikhathineso lapha umThetho lowo usasetjenziswa.
4. URhulumende weNarha newesiFunda kumele anikele namkha adlulisele kuMasipala, ngesivumelwano begodu ngokulawulwa nginanyana ngibuphi ubujamo ukuphathwa kwendaba erheliswe enNgcenyeni A eseHlelwenikambiso 4 namkha eNgcenyeni A eHlelwenikambiso 5 elikhambisana noRhulumende weKhaya nangabe—
a. indaba leyo ingadluliswa ngcono lokha nayitjhejwa endaweni leyo; begodu
b. noMasipala nakanamandla wokuyidlulisa.
5. UMasipala unelungelo lokusebenzisa nanyana ngimaphi amandla aphathelene nendaba okutlhoga itjhejo namkha emayelana nokwenziwa komsebenzakhe ngepumelelo.

157. Ukubunjwa Nokukhethwa KwemiKhandlu YaboMasipala
1. UmKhandlu kaMasipala ubunjwa—
a. malunga akhethwe ngokuya kweengatjana (2) nesesi-(3); namkha
b. nangabe indlela inikelwa mThetho weNarha—
i. amalunga akhethwa ngomunye umKhandlu kaMasipala ukujamela umKhandlu omunye lowo; namkha
ii. amalunga womabili akhethwe ngokuya kwepharagrafu (a) begodu amalunga akhethwe ngokuya kwepharagrafana (i) yepharagrafu le.

[Isigatjana 1 sijanyiselelwe sigaba 1 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko lobuNane lomThetho womnyaka we-2002 begodu nesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho womnyaka we-2008.]

2. Ukukhethwa kwamalunga womKhandlu kaMasipala njengobana bekulindelwe ngokuya kwesigatjana (1) (a) kumele kukhanjiswe ngokuya komThetho weNarha okungiwo okumele ubeke irherho—
a. lokujanyelwa kweenhlangano ukuya ngamavowudu atholwe ngizo ngokuya kwerherho elifanako labavowudi bendawo kaMasipala, begodu banikela ukukhethwa kwamalunga avela emarhelweni wabonkhethani behlangano elitlolwe ngokulandelana kwamalunga okuquntwe yinhlangano leyo; namkha
b. ngokujanyelwa kweenhlangano ukuya ngamavowudi atholwe ngizo njengombana kutjhiwo epharagrafini (a) ehlanganiswe nerherho lokujanyelwa kwamaWadi okusekelwe kuhlukaniswa kukaMasipala kwerhelo elifanako labavowudi benarha.
3. Irherho lamakhetho ngokuya ngokwesigatjana (2) kumele liphelele ngokujameleka okulinganako.

[Isigatjana (3) sijanyiselewe sigaba 1 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko lobuNane lomThetho womnyaka we-2002.]

4. a. Nangabe irherho lamakhetho lifaka hlangana ukujanyelwa kweWadi, ukurhunyezwa kwemikhawulo yamaWadi kumele kwenziwe siphathiswa esizijameleko esikhethwe ngokuya begodu nangokulandela indlela yekambiso ebekwe mThetho weNarha.

b. ……

[Ipharagrafu (b) ijanyiselelwe sigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi namBili lomThetho we-2005.]

[Isigatjana (4) sijanyiselewe sigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThathu lomThetho womnyaka we-1998.]

5. Umuntu angavowuda kuMasipala kwaphela lokha umuntu lowo atloliswe engcenyeni yalowo Masipala erherhweni elifanako labavowudi benarha.
6. UmThetho weNarha okukhulunywa ngawo esigatjaneni 1 (b) kumele usungule irherho elivumela iinhlangano neenrhuluphelo ezivezwa ngaphakathi komKhandlu kaMasipala, begodu ebonelela bonyana lezonkhundla zizaliswa ngokujanyelwa okufaneleko.

158. Ubulunga BemiKhandlu KaMasipala
1. Esinye nesinye isakhamuzi esinelungelo lokovowudela umKhandlu kaMasipala sinelungelo lokuba ilunga lomKhandlu loyo, ngaphandle—
a. kwananyana ngimuphi umuntu oqatjhwe namkha osebenza kwaMasipala begodu othola umrholo ngebanga lokuqatjhwa namkha ukusebenza kwakhokho; begodu loyo ongakakhutjhwa elungelwenelo ngokuya komThetho weNarha;
b. kwananyana ngimuphi umuntu oqatjhwe namkha osebenza kuRhulumende kwelinye izinga, begodu othola umrholo ngebanga lokuqatjhwa namkha ukusebenza kwakhokho, begodu owamukwe ubulunga bomKhandlu ngokuya komThetho weNarha;
c. kwananyana ngimuphi umuntu owamukwe ilungelo lokuvowudela isiBethamthetho seNarha namkha owalelwe ngokuya kwesigaba 147(1)(c), (d) namkha (e) ukuba lilunga lesiBethamthetho seNarha;
d. kwelunga lesiBethamthetho seNarha, isithunywa somKhandlu weNarha ongamele iimFunda namkha ilunga lesiBethamthetho sesiFunda; kodwana ukwalelwa lokhu akusebenzi elungeni lomKhandlu kaMasipala elijamele umKhandlu lowo komunye umKhandlu kaMasipala esigabeni esihlukileko; namkha
e. kwelunga lomKhandlu kaMasipala omunye; kodwana ukungabi nelungelo lokhu akusebenzi elungeni lomKhandlu kaMasipala elijamela umKhandlu lowo komunye umKhandlu kaMasipala womhlobo ohlukileko.
2. Umuntu ongakalungeli ukuba lilunga lomKhandlu kaMasipala ngokuya kwesigatjana (1)(a), (b), (d) namkha (e) angaba ngungikhethani womKhandlu, ngokulawulwa nginanyana ngiziphi iinrhunyezo namkha imibandela esungulwe mThetho weNarha.
3. Iinkhundla kuMkhandlu kaMasipala kufuze zizaliswe ngokuya koMthetho weNarha.

[Isigatjana 3 singezelelwe ngesigaba 4 soMthethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nahlanu lomThetho womnyaka we-2008.]

159. Isikhathi SemiKhandlu KaMasipala
1. Isikhathi sokuhlala komKhandlu kaMasipala angeze sadlula iminyaka emihlanu, ngendlela ebekwe mThetho weNarha.
2. Nangabe umKhandlu kaMasipala uyaphadlhalajwa ngokuya komThetho weNarha, namkha nangabe isikhathi sawo somsebenzi siyaphela, amakhetho kumele abanjwe kungakadluli amalanga ama-90 kusukela ngelanga umKhandlu lowo owaphadlhalajwa ngalo namkha waphelwa ngawo sikhathi.
3. UmKhandlu kaMasipala, ingasiwo umKhandlu ophadlhalajwe ngokuya kokungelelela kwesigaba 139, uhlala usezingeni lokungasebenza kusukela ngesikhathi ophadlhalajwe ngaso namkha isikhathi sawo sesiphelile, ukufikela lapha umKhandlu omutjha okhethiweko umenyezelwa khona ngokomThetho.

[Isigaba 159 sijanyiselelwe sigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho lomnyaka we-we-1998.]

160. Iinkambiso Zangaphakathi
1. UmKhandlu kaMasipala —
a. uthatha iinqunto eziphathelene nokusetjenziswa kwawo woke amandla begodu nokwenza kwayo yoke imisebenzi kaMasipala;
b. kumele uzikhethele uSihlalwawo;
c. ungakhetha iKomidi yesiGungu namanye amakomidi, ngukulawulwa mThetho weNarha; begodu
d. ungaqatjha abasebenzi labo abadingekako ukwenza imisebenzi yawo ngokupheleleko.
2. Imisebenzi elandelako angeze idluliselwe phambili mKhandlu kaMasipala:
a. ukwenziwa kwemiThetho kaMasipala;
b. ukuvunyelwa kwamabhajethi;
c. ukufakwa kweenlinganiso kunye nemithelo eminye, amalevi, neminye imisebenzi; begodu
d. nokubuthelelwa kwemaliboleko.
3. a. inengi lamalunga womKhandlu kaMasipala kumele abekhona ngaphambi kobona ivowudu ingathathwa kunanyana ngiyiphi indaba.
c. yoke imibuzo emanqophana nazo zoke iindaba ezitjhiwo esigatjaneni (2) zibekwa ngesiqunto esithethwe mKhandlu kaMasipala ngevowudu esekelwa linengi lamalungawo.
yoke eminye imibuzo engaphambi komKhandlu kaMasipala iquntwa linengi lamavowudu asekelako.
4. Awukho nowodwa umthetjhwana ongaphasiswa mKhandlu kaMasipala ngaphandle kobana—
a. woke amalungu womKhandlu anikelwe isiyeleliso esizwakalako; begodu
b. umthetjhwana lowo ohlongozwako ukhangiswe emphakathini ukwenzela bona ukwazi ukuveza amazizwawo.
5. UmThetho weNarha unganikela indlela yokuqunta—
a. ubukhulu bomKhandlu kaMasipala;
b. bona umKhandlu kaMasipala ungakhetha iKomidi yesiGungu namkha kungaba ngiyiphi enye ikomidi;
c. ubukhulu beKomidi yesiGungu namkha kungaba ngiyiphi enye ikomidi yomKhandlu kaMasipala.
6. UmKhandlu kaMasipala ungenza imithetjhwana enikela imilayo nemiyalo eqalene nokulandelako—
a. ukuhleleka kwawo kwangaphakathi;
b. umsebenzi nekambiswawo; begodu
c. Ukusungulwa, ukubunjwa, indlela yekambiso, amandla nemisebenzi yamakomidawo.
7. UmKhandlu kaMasipala kumele wenze umsebenzawo etjhatjhalazini, begodu ingavala imihlanganwayo namkha leyo yamakomidayo kwaphela nangabe kuyezwakala ukwenza njalo ngokutjheja ubujamo balowo msebenzi owenziwako.
8. Amalunga womKhandlu kaMasipala avumelekile ukuzibandakanya ekambiswenawo naleyo yamakomidawo ngokwendlela—
a. evumela iinhlangano neerhuluphelo ezikhona emKhandlwini bonyana zijanyelwa ngokufeneleko;
b. ekhambisana nentando yenengi; begodu
c. engalawulwa ngokomThetho weNarha.

161. Amalungelo Akhethekileko
UmThetho wesiFunda owakhiwe ngokwephahla lokomThetho weNarha ungabonelela ngamalungelo akhethekileko nokulitjalelwa kwemiKhandlu kaMasipala namalungayo.

162. Ukukhangiswa Kwemithetjhwana KaMasipala
1. Imithethwana kaMasipala ingakatelelwa kwaphela ngemva kobana ikhangiswe oGazedeni yangokomthetho yesiFunda esithintekako.
2. IGazede yesiFunda yangokomthetho kumele ikhangise imithetjhwana kaMasipala lokha uMasipala nakabawa bona bamenzele lokho.
3. Imithetjhwana kaMasipala kumele ifikelele emPhakathini.

163. UmBuso WeNdawo Ohlelekileko
1. UmThetho wePalamende ophasiswe ngokuya kwendlela yekambiso esungulwe ngokwesigaba 76 kumele—
a. ubonelele ukwamukelwa kweenhlangano zeNarha nezesiFunda ezijamele aboMasipala;
b. ubeke iindlela zekambiso uRhulumende weKhaya angakwazi uku—
i. thintana ngazo noRhulumende weNarha namkha wesiFunda;
ii. khomba ngazo abajameli abazakuthatha indima emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda; begodu
iii. nokuzibandakanya ngazo ekambisweni ebekwe emThethweni weNarha otjhejwe esigabeni 221 (1)(c).

[Isigaba 163 (b) sijanyiselelwe sigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho womnyaka we-2001.]

164. Ezinye Iindaba
Nanyana ngiyiphi indaba ephathelene noRhulumende weKhaya ezingakabonelelwa emThethosisekelo ingabonelelwa emThethweni weNarha, namkha emThethweni wesiFunda ngokuya ngokuya kwephahla lomThetho weNarha.