Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Cieszyn

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

←Cieszymy

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom I Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski Cieszyn

Cieszyna→

[ 696 ]Cieszyn, wieś, pow. zamojski, gm. i par. Skierbieszów. W 1827 roku było tu 36 dm. i 223 mk., obecnie liczy 336 mk., wtem 315 rusinów.

Cieszyn, ob. Cieszenie i Cieszyny.

Cieszyn, Teschen (niem.), miasto na Szląsku austr., rezydencya władz powiatowych, sądowych, finansowych, administracyi rozległych dóbr arcyksiążęcych (Teschener Kammer) i generalnego wikaryatu katolickiej dyecezyi wrocławskiej na Szląsk austryacki, położone na wschodnich stokach doliny Olzy. Most na Olzie jest wzniesiony n. p. m. 816 stóp, paraf. kościół ewang. 961 stóp. Miasto C. wraz z przedmieściami Brandys, Saska góra, Kamieniec, Przykopa, Mała Łąka, przedmieście frysztackie i Wyżnia brona zajmuje przestrzeń 1175 morg. Liczba domów wynosi w samem mieście 235, na Brandysie 70, na Saskiej górze 23, na Kamieńcu 52, na Małej łące 10, na Przykopie 44, na Frysztackiem przedmieściu 88 i na Wyżnej bronie 122: razem więc 644 domów. Według powszechnego spisu ludności, przedsięwziętego z końcem miesiąca października 1857 r., wynosiła ludność miasta C. z przedmieściami 9062 dusz, między któremi 6137 stałych a 2925 obcych. Ludność ta dzieliła się według stanu na osób 30 należących do stanu duchownego, 237 urzędników, 59 wojskowych, 37 literatów i artystów, 8 doktorów prawa, 22 lekarzy, 43 kupców, 394 przemysłem się trudniących; reszta zaś posiadacze gruntu, pomocnicy, służący, wyrobnicy, nareszcie dzieci i żony. Według wyznania wiary należało przy spisie ludności ze stałych: 5371 osób do katolickiego, 541 osób do ewangelickiego a 225 osób do mojżeszowego wyznania. Obecnie C. ma przeszło 11,000 mk., w tem przeszło 2000 ew. Miasto Cieszyn jest siedliskiem dwóch c. k. gimnazyów wyższych, katolickiego i ewangelickiego, każde po 8 klas, c. k. szkoły niższej realnej z dwiema, i szkoły głównej z czterema klasami, miejskiej szkoły dla dziewcząt z 3 klasami, nareszcie nieuposażonego jeszcze seminarym dla nauczycieli. Nareszcie miasto C. jest siedzibą ewang. pastoratu i żydowskiego rabinatu; mieści w sobie sześć kościołów katolickich, książęcą kaplicę, ewangelicki kościół na Wyżniej Bronie, pierwszy i najstarszy ze wszystkich kościołów w księstwie szląskiem a nareszcie żydowską [ 697 ]bożnicę. Przy c. k. katolickiem gimnazyum znajduje się biblioteka, założona przez byłego prefekta gimnazyalnego Leopolda Szersznika, zawierająca około 15,000 tomów i zbiory przedmiotów odnoszących się do sztuki i nauk przyrodniczych; dalej założony i uposażony przez barona Karola Celestę konwikt dla uczniów gimnazyalnych. Przy c. k. ewangelickiem gimnazyum, czyli właściwie przy ewangielickim zborze znajduje się alumneum dla uczniów gimnazyalnych, założone przez właściciela dóbr z Żukowa, Magnusa Bludowskiego; i pomnożone funduszami licznych dobrodziejów. Są też w C. dwa klasztory, braci miłosierdzia i Elżbietanek, utrzymujące szpitale dla ubogich chorych; pierwszy przeznaczony jest obecnie i dla chorych żołnierzy, drugi wyłącznie dla płci żeńskiej. Przed trzema laty szpital u Elżbietanek został podniesiony do rzędu zakładów krajowych. Oprócz tego znajdują się tu dla biednej i cierpiącej ludności jeszcze trzy inne dobroczynne zakłady, a zwłaszcza szpital miejski, dom dla sierot i instytut dla ubogich. Większe rękodzieła i fabryki są: fabryka lnu i obok niej znajdująca się przędzalnia, browar zamecki, fabryka octanu ołowiu, 8 fabryk likierów i jedna drukarnia. Handel i rękodzieła ograniczają się do potrzeby miejscowej. C. ma corocznie pięć jarmarków i co każdą sobotę targ. Od 1 maja 1860 zaprowadzoną została kasa oszczędności. Społeczeństwo polskie w C. ma czytelnię ludową założoną 1861 r., towarzystwo rolnicze w 1869 r., towarzystwo pomocy nauk. 1872, bazar cieszyński w 1873, towarz. oszczędn. i zaliczek 1873, miejską kasę pożycz. i oszczędn.1873. Towarzystwo zaliczkowe miało 1879 r. 867 czł. z obrotem 508,608 złr. Wychodzi w C. od lat przeszło 30 pod redakcyą zasłużonego Stalmacha polskie pismo „Gwiazdka Cieszyńska“ a od lat kilku pastor Haase, Niemiec, założył „Nowy Czas“, pismo z tendencyą anti-polską choć po polsku redagowane. Przez pewien czas kś. Leopold Otto, pastor cieszyński wtedy a dziś warszawski, wydawał w C. swego „Zwiastuna Ewangelicznego.“ Pp. Malik, Prochaska, Kotula są czynni na polu wydawniczem polskiem. Komisaryat katol. dyecezyi wrocławskiej w C. zarządza 12 dekanatami: Bielsko, Frysztat, Jabłonków, Strumień, Skoczów, Cieszyn, Frydek, Karwina, Frywałdów, Johannesberg, Cukmantl, Weidenau; z tych w 6 pierwszych urzędowym językiem w kościele jest jęz. polski, w 2 następnych czeski a w 4 ostatnich niemiecki. Dek. katol. C. dyec. wrocł. składa się z 8 parafij: Goleszów, Liszna, Łąka, Ogrodzona, Pogwizdów, Puńców, C. i Ustroń. Par. kat. C. liczy 12,500 kat., 3565 ew. i 940 izr. Par. ewang. C. liczy 12,000 wiernych; w samym C. 2000. Par. ta 1709 r. założona. Stacya C. dr. żel. koszycko-bogumińskiej leży o 31 kil. od Bogumina, o 320 od Koszyc. C. miał być zalożony w r. 810 przez trzech synów Leszka III, króla polskiego. Według opowiadania gminnego, trzej ci książęta, Bolko, Leszko i Cieszko zeszli się po długiej wędrówce nad źródłem, które się dotąd „bracką studnią“ zowie, i ciesząc się, zbudowali tamże na pamiątkę miasto, które od słowa „cieszyć się“ nazwę Cieszyn otrzymało. Podanie to oczewiście nie wytrzymuje krytyki lingwistycznej. R. 1210 klasztor benedyktynów założony w Cieszynie. R. 1240 z powodu zbliżenia się Tatarów, obwarowano Cieszyn wałami. R. 1290 pewien Bogusz otrzymuje pozwolenie założenia wsi Boguszowice przy Cieszynie. W ważnym tym z wielu względów dokumencie jest także już wzmianka o mincarzu w Cieszynie. R. 1364 Cieszyn otrzymuje swobody od Przemysława. R. 1401 Przemysław, syn młodszy panującego Przemysława I, został zabity przez pewnego szlachcica czeskiego. Zasmucony ojciec kazał mordercę wyszukać i do Cieszyna sprowadzić, gdzie na rozpalonego żelaznego konia wsadzony, po wszystkich ulicach oprowadzony i rozpalonemi kleszczami od katów targany, tak umęczonym został. R. 1416 Bolesław potwierdza przywileje miasta Cieszyna i udziela nowe; między temi: prawo milowe dla cechów, prawo posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan cieszyńskich posiadających domy. Jest to najstarszy oryginalny dokument archiwum miejskiego. R. 1438 prawo bicia pieniędzy odstąpili książęta miastu Cieszynowi. R. 1468 miasto najmuje od księcia Przemysława prawo warzenia piwa białego, R. 1470 założono klasztor franciszkanów na miejscu, gdzie teraz jest ogród strzelecki (Bosak). R. 1496 Kazimierz IV buduje na miejscu gdzie teraz są kasarnie, miasto starego drewnianego, nowy parafialny kościół, murowany, z wielkim dzwonem i 2 organami; sprzedaje miastu tak zwany stary i nowy dom ksiązęcy za 200 zł. z warunkiem przebudowania tychże domów na ratusz, poczem stary drewniany ratusz zburzony został. R. 1521 Kazimierz potwierdza przywileje miasta, między temi prawo wyszynku wina jako regalia gminy, i prawo, że szlachcic nie poddający się ciężarom mieszczańskim nieśmie posiadać domu w Cieszynie. W tymże roku zaczęły się targi tygodniowe. W onym czasie posiadało miasto, oprócz regaliów warzenia piwa i wyszynku wina, wsi: Górne i Dolne Pastwiska, Ligotę, Krasną wieś; kilka domów i ogrodów w mieście, łąki i stawy w Krasnej wsi i w Zamarskach; ogólny dochód miasta wynosił 1519 r. 200 zł., a za przykład wartości pieniędzy w onym czasie może posłużyć sprzedaż ogrodu na Frydeckiem [ 698 ]przedmieściu za 2 fl., domu zaś wedle ratusza za 16 fl., i innego domu w rynku za 115 fl. R. 1532 cesarz Ferdynand I udziela Cieszynowi swobodę pieczętowania woskiem czerwonym (zamiast zielonym), co naówczas było wyłącznem prawem szlachty. R. 1541 Turcy zająwszy Węgry zbliżyli się do szląskiej granicy; dla tego był Cieszyn na nowo i mocniej obwarowany. R. 1545 Wacław Adam stawszy się pełnoletnim przyjmuje wiarę protestancką; magistrat i mieszczaństwo idą za jego przykładem; zakonnicy opuszczają Cieszyn; klasztor dominikanów zajmują niemieccy kaznodzieje luterańscy; klasztor franciszkański tak nazwany Bossak, został zburzony. R. 1552 wielki pożar zniszczył całe miasto, wyjąwszy kilku domów na. Srebrnej ulicy. R. 1570 straszne morowe powietrze panuje w Cieszynie. Książę Wacław Adam, jako największy dobroczyńca, osobiście ratuje i pielęgnuje nieszczęśliwych. R. 1581 Cieszyn otrzymuje prawo odbywania 4-go jarmarku od cesarza Rudolfa II, króla czeskiego, za wstawieniem się księżny Sydonii Katarzyny. R. 1583 gmina daje w zastaw prawo wyszynku wina stowarzyszeniu za 5000 talarów, początkowo na 10 lat, na akcye po sto talarów. W tymże roku sprzedała gmina browar i inne posiadłości. Majątek gminy upadł. Główną przyczyną tego było, że gmina dawała rękojmie za długi książąt, lubiących przepych i okazałość. R. 1585 księżna Sydonia Katarzyna darowała miastu miejsce dla zbudowania kościoła u św. Trójcy, pierwotnie drewnianego, później wymurowanego. Okropne morowe powietrze w tymże roku zmniejszyło liczbę obywatelstwa o 3000 dusz. Książę Adam Wacław postępuje z wielką nietolerancyą przeciw katolikom i oddaje wszystkie kościoły i szkoły protestantom r. 1598. W tymze roku było zaprowadzone czeskie prawo w Cieszynie. Morowe powietrze ponawia się i porywa wszystkich protestanckich kaznodziejów w Cieszynie. R. 1610 książę Adam Wacław powraca na łono katolickiego kościoła, przymusza mieszczan cieszyńskich do naśladowania go, wygania luterańskich kaznodziejów i nauczycielów, powołuje znowu dominikanów z Polski, oddaje im dawny klasztor i posiadłości, między temi Mnisztwo i Krasnąwieś. Mieszczaństwo i szlachta sprzeciwiają się tej zmianie, odwołują się do cesarskiego listu żelaznego (Majestätsbrief) i do książęcego przywileju z r. 1598. Książę jednak posiekał przedłożony sobie przywilej przez siebie udzielony na drobne cząstki i zawinąwszy je wraz z srebrnym kielichem spowiednim, odesłał magistratowi. Szczątki tego przywileju i kielich przechowano są w miejskiem archiwum. R. 1625 hrabia Mansfeld zajął Cieszyn i bronił się w nim od 1625 do r. 1627; przezeń otrzymali protestanci znowu kościoły i szkoły. R. 1629 Elżbieta Lukrecya wydaje zarządzenie, według którego żaden protestant nie śmie być przyjęty do jakiegokolwiek cechu, ani nabyć domu lub innej posiadłości. Cech stolarski i bednarski najprzód powracają do wiary katolickiej. Wojna, morowe powietrze i prześladowania religijne wyludniły miasto t. r. R. 1637 pierwszy izraelita (Jakób Singer, książęcy mytnik) nabywa prawo posiadania domu w Cieszynie. R. 1642 oddział Szwedów, z armii Torstensona, stanął pod Cieszynem, nałożył kontrybucyą i odszedł. R. 1645 miasto i zamek zajęli Szwedzi pod generałem Wrangel. Księżna schroniła się do Jabłonkowa. R. 1647 cesarski pułkownik Dewagy dobył zamek d. 21 kwietnia. Szwedzi uchodzą do Opawy. R 1653 Elżbieta Lukrecya umarła 19 marca. Z nią zmarł ostatni potomek rodu Piastów na Cieszynie. R. 1657 Cieszyn otrzymuje prawo odbywania 5 jarmarków. R. 1659 miasto Cieszyn zostaje od książęcych dóbr oddzielone jako osobny stan podatkowy, i otrzymuje podobnie jak mniejsze stany prawo wysyłania posła swego na sejm książęcy do Wrocławia. Cesarskie władze dają Cieszynowi zawsze tytuł: królewskie miasto. Tegoż r. zupełne zburzenie starego zamku Piastów, którego ostatniemi zabytkami są wieża i kaplica Wacława. Główna budowa warownego naówczas zamku wznosiła się na zachodniej części góry zamkowej, od strony Małej-Łąki. R. 1683 Jan Sobieski, król polski, z 20,000 ludzi ciągnie przez Cieszyn na odsiecz Wiedniowi oblężonemu przez Turków. R. 1709 protestanckie stany i spółwyznawcy ich zakupują ogrody pod Cieszynem na miejsce dla wybudowania kościoła. Rada miejska daruje na ten cel także część ogrodu. R. 1710 założenie węgielnego kamienia ewang. kościoła d. 13 października. R. 1715 morowe powietrze grasuje w Cieszynie. Mieszkańcy uciekają z miasta i obozują w budach i namiotach na Kamieńcu i na Małej łące; 1500 ludzi poległo na tę zarazę. R. 1720 straszny pożar obrócił 3 części miasta w perzynę. Tylko 29 domów zostało ocalonych, między nimi: pomieszkania jezuitów i klasztor dominikański z kościołem. R. 1733 saskie wojsko przechodzi przez Cieszyn do Polski Augustowi III w pomoc przeciw Stanisławowi Leszczyńskiemu. R. 1748 silne przechody wojska rossyjskiego pod księciem Repninem. R. 1757 Prusacy nakładają kontrybucyą Cieszynowi d. 7 czerwca. R. 1759 Prusacy powtórnie przybyli do Cieszyna. R. 1762 ostatni najazd Prusaków w ciągu 7-letniej wojny d. 31 maja. R. 1768–1771 mnóstwo wychodźców i malkontentów polskich bawi w Cieszynie, których bogactwa podniosły przemysł [ 699 ]miasta. R. 1773 cesarz Józef II przejeżdża przez Cieszyn do Galicyi, po pierwszym podziale Polski do Austryi przyłączonej. R. 1779 zjazd i pokój cieszyński, zawarty d. 13 maja, po ukończeniu sukcesyjnej wojny bawarskiej. Pełnomocnicy przytomni byli: pruski bar. Riedesel, austryacki hr. Cobenzel, falcgrafski hr. Torring Seefeld, zweibrukski p. Hohenfels, elektorsko-saski hr. Zinzendorf, rossyjski książę Repnin, francuski bar. Breteuil. Posiedzenia odbywano w Bilowickiego ogrodzie. Na uroczystość zawarcia pokoju dano bal walny w ówczesnej solarni na Kamieńcu. R. 1789 wielki pożar zniszczył całe miasto, naówczas jeszcze drewniane; tylko klasztor braci miłosiernych, kościół ś. Trójcy, kryminał, część wyższego i frysztackiego przedmieścia zostały od ognia oszczędzone. Bramy i mury miasta zniesiono. Budy kupieckie obok ratusza na mieszkanie starosty przebudowano. R. 1798 Rossyanie pod Korsakowem i Rosenbergiem ciągną przez Cieszyn. R. 1799 Marya Teressa, córka Ludwika XVI, przejeżdża przez Cieszyn do Mitawy, na zaślubiny z księciem d' Angoulème. R 1800 Suworów przejeżdża przez Cieszyn w powrocie do Rossyi. R. 1805 rossyjskie wojsko pud Kutuzowem ciągnie przez Cieszyn; później wielki książę Konstanty z gwardyami. Galicyjscy rekruci w przechodzie rozchorowują się tak licznie, iż ewangelickie budynki kościelne i szkolne musiano na szpital zamienić. W mieście i po wsiach powstały zarazy, które tysiące ludzi porywały. Po zajęciu Wiednia przez Francuzów, stał się Cieszyn przez niejaki czas środkowym punktem rządu państwa. Najwyższe władze państwa i zagraniczne poselstwa osiedliły się w Cieszynie. Rossyjski cesarz Aleksander przejeżdża przez Cieszyn. R. 1807 perski posłaniec jedzie przez Cieszyn do cesarza Napoleona. Utracenie zachodniej Galicyi i Krakowa zadaje wielką klęskę handlowi miasta Cieszyna r. 1809. R. 1810 Cieszyn obchodzi 1000-letnią uroczystość swego założenia, w dzień św. Magdaleny, patronki kościoła parafialnego. R. 1812 książę Szwarcenberg z wojskiem ciągnie przeciw Rossyi. R. 1813 Poniatowski z francuskiem wojskiem powraca przez Cieszyn. R. 1814 cesarz rossyjski Aleksander jedzie przez Cieszyn d. 12 września na kongres wiedeński.

Księstwem cieszyńskiem zwie się cieszyński obwód Szląska austryackiego, obejmujący miasta Cieszyn, Jabłonków, Frydek, Frysztat, Polską Ostrawę, Bogumin, Strumień, Bielsko i Skoczów z 230 wsiami. Cała rozległość tego księstwa wynosi niespełna 40 mil kwadratowych. Na tej przestrzeni żyje 270,000 mieszkańców. Z tych jest 180,000 Polaków, a resztę tej liczby stanowią Morawcy, Niemcy i Żydzi. Pod względem religijnego wyznania dzielą się mieszkańcy na katolików, ewangelików i izrael. Ewangelicy zamieszkują od dawna po największej części podgórskie okolice kraju, lubo w nowszym czasie i w dolnych okolicach osiedli. Pierwotnie było Szląsko a z niem i księstwo cieszyńskie częścią Polski, od której je dopiero Bolesław Krzywousty roku 1164 odszczepił. Ten bowiem podzielił Polskę na cztery dzielnice między synów swoich. Przy tym podziale dostało się Szląsko najstarszemu synowi Władysławowi, który utworzył z niego osobne księstwo. Ten podział zwątlił pierwotny, zewnętrzny związek między Szląskiem a Polską, a został jedynie wewnętrzny związek między ludnością obu krajów, związek jednego pochodzenia narodowego, mowy, zwyczajów i obyczajów. Potomstwo Władysława, w miarę rozradzania się, podzieliło z czasem Szląsko na liczne małe księstwa, jako to: Cieszyńskie, Opawskie, Raciborskie, Opolskie, Wrocławskie i inne. To rozdrobnienie było przyczyną, że książęta śląscy, w razie nieprzyjacielskich napadów i zajść niezgody pomiędzy sobą, szukać musieli opieki u obcych, a Kazimierz II, książę na Cieszynie i Opolu, dał tego przykład, poddając się roku 1292 zwierzchnictwu króla czeskiego. Za tym przykładem poszli następnie i inni książęta szląscy. Tym sposobem księstwo cieszyńskie przestało należeć do Polski, a podległo koronie czeskiej, i wskutek tego berłu austryackiemu. Przyłączenie to dokonano ostatecznie, kiedy w roku 1625 wygasła ostatnia linia książąt cieszyńskich z rodu Piastów. Następnie oddawane było księstwo cieszyńskie różnym książętom w lenność, aż się dostało w spadku arcyksięciu austryackiemu Karolowi, a po jego śmierci przeszło na najstarszego syna jego Albrechta, teraźniejszego dziedzica tego obwodu. Kraj obwodu cieszyńskiego jest po większej części pagórkowaty, poprzeżynany rzekami: Wisłą, która na górze Baraniej bierze swój początek, i Olzą, wpadającą do Odry. Dobre łąki i pastwiska wspierają tu obszerny chów bydła. Rolnictwo dobrze uprawiane, a górnictwo coraz więcej się rozwija. Położenie całego obwodu na granicach ościennych krajów, liczne i dobrze utrzymywane drogi, zbiegające się w nim, przyczyniają się do ułatwienia dość znacznego handlu. Lud obwodu cieszyńskiego dzieli się na Górali, Wałachów i Lachów. Górale z charakteru i powierzchowności niczem się nie różnią od górali północne Karpaty zamieszkujących, to jest galicyjskich, słowackich i morawskich. Ponieważ rola w górach mniej jest urodzajna a pastwiska obfitsze, utrzymują oni stada owiec i bydła na szałaszach, gdzie wyrabiają ser zwany bryndzą; oprócz tego wyrąb drzewa w lasach i obrabianie ciosowego kamienia w górach jest głównym sposobem ich [ 700 ]zarobkowania. Lecz góralszczyzna ścieśnia się coraz więcej na wsie bardziej w głębi gór połoźone, bo pobliższe wsie przyjmują zwolna obyczaj wałaski. Sród góralskiej okolicy zasługują na uwagę mieszkańcy Jabłonkowa. Odróżniają się oni od sąsiadów swoich nie tylko miejskim sposobem życia, ale i ubiorem, a nawet w twarzy dopatrzeć można u nich rysów odmiennych. Nazwę Jackowie, jaką oddawna mają, uważają za obrazę, lubo wcale niesłusznie, gdyż nazwa ta stwierdza tylko podanie, że są potomkami sławnego narodu Jazygów, którzy niegdyś w Węgrzech mieszkali, a których część w dawnych wiekach w tej okolicy osiadła. Wałachami nazywają się mieszkańcy środkowej, pagórkowatej części księstwa cieszyńskiego, ciągnącej się od Jabłonkowa aż po za Cieszyn wszerz, a od Bielska ku Frydkowi wzdłuż. Nazwa Wałachów pochodzi od starosłowiańskiego słowa włach lub wałach, co się znaczy pasterz, i dla tego tak się nazywali, iż się głównie trudnili pasaniem i hodowaniem owiec. Ztąd równie owca tutejsza zowie się owcą wałaską. Dawne kroniki krajowe wspominają o najbliższych Cieszyna wsiach, że dawniej znaczne trzody owiec posiadały. Z czasami przemysł ten ustępował coraz dalej pod góry, tak, iż teraz już tylko w górach ma niejakie znaczenie. Ci Wałasze byli dawniej książęcemi poddanymi, i za używanie pastwisk powinni byli każdą dziesiątą sztukę owczej trzody, prócz innych danin, książęciu oddawać. Dla nadzorowania szałaszy byli pomiędzy nimi „wojewodowie“ ustanowieni. W późniejszych czasach było takich wojewodów trzech: na Wiśle, w Jabłonkowie i w Ligotce. Lud wałaski jest czerstwy i krzepki, domostwa jego są często murowane i dobrze urządzone. Wcześniej też rozwinęła się u niego nietylko większa zamożność, ale też pewna przemyślność. Płóciennictwo i tkactwo było dawniej głównem źródłem ich dochodów. Podgórskim wsiom przynosiło aż do niedawna wielki zysk saletrarstwo; albowiem znaczna liczba ich mieszkańców wychodziła corocznie do Węgier, gdzie utrzywywali kotły do warzenia saletry, zkąd znowu na zimę z oszczędzonemi pieniędzmi do domu powracali. Wielu też zarabiało furmanką, bo furmani cieszyńscy jeździli do Wiednia i Tryestu, do Lwowa i Czerniowiec, do Pesztu, Pragi, Lipska i t. p. Okolica Frydku słynie dotąd z wyrobów bawełnianych. Część ludności ma także zatrudnienie przy hutach arcyksiążęcych i kopaniu rudy żelaznej i węgla. Lachy zamieszkują zachodnio-północną, a zatem równiejszą część obwodu cieszyńskiego. Noszą oni nazwę ztąd, jak utrzymują dziejopisarze, że pierwsi rząd polski przyjęli, a Polaków zwano dawniej Lachami. W najdawniejszych przeto czasach, okolica Lachów była znakomitszą, więcej i wcześniej zaludnioną W późniejszych atoli czasach ludność lacka w ogóle była biedniejszą, co różnym przypisują przyczynom. Lecz w ostatnich latach okolica ta znacznie się podniosła, mianowicie od kiedy w niej ulepszono uprawę roli, powstały fabryki i zaprowadzono kopalnie węgla, które ludności dostarczają zarobku. W ogóle, odkąd przemysł w lackiej krainie się osiedlił, nastąpił też i lepszy byt, który nie tylko w ubiorze, ale i w porządniejszych mieszkaniach się pokazuje. Mieszkańcy Bielska i kilku wsi okolicznych są pochodzenia niemieckiego, a osiedlili się w tej okolicy po spustoszeniu Szląska przez Tatarów niedługo po roku 1240. Język ich, zwłaszcza ludności wiejskiej, bardzo jest z polskiemi słowami pomieszany, a i tak do książkowej niemczyzny bardzo niepodobny. Ubiór mają podobny do wałaskiego i od Wałachów przyjęli także niektóre zwyczaje. Szkół ma ks. cieszyńskie 227, z tych w 27 wykład niemiecki, w 137 polski, w 53 czeski, w 10 mieszany. R. 1877 uczęszczało do nich 38878 dzieci czyli 91,4% z liczby wszystkich dzieci w wieku obowiązującym. W księstwie cieszyńskiem wybory do sejmu szląskiego (w Opawie) tak się odbywają. Z pomiędzy miast: Cieszyn i Bielsko wybierają każde jednego posła, Frydek, Frysztat i Bogumin razem jednego, Jabłonków, Skoczów i Strumień razem jednego. Co do deputowanych z kuryi gmin wiejskich: okrąg wyborczy złożony z powiatów Cieszyn, Frysztat, Jabłonków wybiera dwu; okrąg: Frydek-Bogumin jednego; okrąg Bielsko, Strumień, Skoczów także jednego. O sejmie i jego składzie ob. Szląsk austryacki.

Powiat cieszyński ma 6,1 mil kw. rozl. (60 proc. roli uprawnej, 15 procent łąk i pastwisk, 18 procent lasu, po większej części wysokopiennego). Grunt przeważnie płaska wyżyna (1000 do 1200 st. npm.), szeroką doliną Olzy przecięta, z pojedyńczemi szczytami gór do 3000 st. sięgającemi. Ludności do 45,000, przeważnie polskiej, niemców tylko do 3000; co do religii, to prawie połowa ewangelików, nieco więcej niż połowa katolików; żydów do 1000. Mieszkańcy zajęci rolnictwem, górnictwem, przemysłem żelaznym, lnianym i handlem. Miasto 1, wsi 66, dm. 5581 w r. 1870. Starostwo cieszyńskie obejmuje powiaty cieszyński, jabłonkowski i frydecki. Czyt. A. F. Büsching „Ueber das Herzogthum Schlesien.“ Chr. d'Elvert „Beitraege zur Gesch. u. Statistik Oest. Schlesiens.“ K. Korzistka „Das Herzogthum S. in seinen geographischen Verhaeltnissen.“ R. Kneifel „Topographie des k. k. Antheils Schlesien.“ H. Albin „Das pittoresque Oesterreich.“ L. P. Scherschnik „Nachrichten von Schriftgelehrten u. Künstlern aus dem [ 701 ]Teschener Fürstenthume.“ Biermann „Geschichte d. Herzogthums Teschen.“ Peter „Teschen, seine Geschichte, Ethnographie etc.“ „Hist. topographische Beschreibung k. k. Dioecesen — Antheils von dem General-Vicariate zu Friedek“ „Orts-Repertoriam des Herzogthums Ober- und Nieder-Schlesien, von der k. k. statistichen Central-Commission in Troppau.“ F. S.