Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Chmielnik

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 588 ]Chmielnik, 1.) miasto, pow. stopnicki, leży w piaszczystej okolicy, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, sąd gm. okr. I i dom przytułku dla starców i kalek, stacyą poczt. Odl. od Warszawy 216 w., od Stopnicy 30 w. Istnieje tu 6 garbarni, zajmujących 45 robotników z produkcyą na 9,496 rs., 1 mydlarnia produkująca za 1320 rs., 4 fabryki sukna włościańskiego z 37 robotnikami i produkcyą na 7325 rs., 1 fabryka machin z 12 robotnikami i produkcyą na 5125 i 1 browar zajmujący 4 ludzi i wyrabiający za 6175 rs. Fabryka maszyn ma swój piec dla topienia surowcu, tokarnię i warsztaty dla wyrobu narzędzi rolniczych. Największa z garbarni według nieurzędowych wykazów produkuje do 13,000 skór rocznie wartości 80750 rs. Dochody miasta wynoszą (1876 r.) 3074 rs., rozchody zaś 2099 rs. W 1827 r. Ch. liczył 197 dm. i 1514 mk., w 1860 r. było 285 dm., w tem 73 murow. i 3488 mk. (w tem 2724 izraelitów). Obecnie 5181 mk. Ch. pamiętny jest krwawą bitwą z Tatarami, stoczoną tu w 1241 r. W 16 w. był dziedzictwem Oleśnickich h. Dębno, za których staraniem królewskim przywilejem w r. 1551 municypalne otrzymał prawa. Pod opieką możnych dziedziców Samuela i Mikołaja Oleśnickich, posiadali tu akatolicy zbór i utrzymywali szkołę. Później miasto przeszło do rąk familii kalwińskiej Głuchowskich, którzy tutejszy zbór aż do roku 1689 utrzymywali. Należał ten zbór do najznaczniejszych i najlepiej uposażonych w Małejpolsce. Ztąd odbywały się tu bardzo często synody prowincyonalne, np. w roku 1644, na którym obrany został na seniora dystryktu lubelskiego sławny Andrzej Węgierski, tudzież [ 589 ]w latach 1650, 1663, 1666 i 1676. W naszych czasach Ch. został własnością rodziny Tańskich. Niewiadomo komu należy przypisać założenie starożytnego kościoła w Ch., wyprzedzać on musi dawnością swoją lokacyą miasta. Kiedy nawa jego upadkiem grozić zaczęła, Ożarowski i Elżbieta z Przebendowskich, jego małżonka, w r. 1732 upatrzywszy dogodniejsze dla wzniesienia nowej świątyni miejsce, węgielny do niej położyli kamień, a wykończył ją zupełnie w roku 1787 Andrzej Moszyński i zaraz w tymże samym roku przez biskupa Wojciecha Boxę Radoszewskiego została poświęconą. Następnie rozrzucono upadającą nawę starego kościoła, a pozostałą część kapłańską przerobiono na kapliczkę, która do dziś dnia stoi. Nowy kościół w Ch., z wzorową utrzymany czystością, ma kilka nagrobków, z pomiędzy których najdawniejszych jest ks. Macieja Bąkiewicza, kanonika wiślickiego, zmarłego w roku 1799. Straszny pożar w dniu 2 sierpnia 1876 r. zniszczył prawie całe miasto. Spaliło się 208 dm. i 416 budynków rozmaitych. Szkoda w zabudowaniach wynosiła 153,204 rs., w rzeczach spalonych 140,000 rs. Z pod Ch. wypływa rzeka Wschodnia. Par. Ch. dek. stopnickiego 2700 dusz liczy. Gmina Ch. należy do sądu gm. okr. I w Chmielniku, od Stopnicy szosą 33 w., drogą zwyczajną 26 w. W gminie istnieje: gorzelni 4, piła wodna 1, wapiarnia 1, cegielnia 1, młynów wodnych 8, z tych 2 amerykańskie. Ludności 4159. Dobra Ch., składające się z folwarków: Łagiewniki, Przededworze i Dezydorów, wsi Łagiewniki, Przededworze, Jasień i Holendry Chłapowskie Chude, są odległe od m. Ch. i stacyi poczt. w. 3, od drogi bitej kielecko-buskiej w. 3, od dr. żel. w Łazach w. 84, od rzeki Nidy w Pińczowie w. 19. Nabyte w r. 1863 za rs. 54,000 (r. 1842 własność b. generała Kaz. Tańskiego), mają ogólnej rozległości m. 2206 a mianowicie: w gruntach ornych i ogrodach m. 977, w łąkach m. 58, w pastwiskach m. 79, w wodach m. 8, w lasach m. 1038, w nieużyt. i placach m. 44. Miastu Ch. dla 376 osad nadano gruntu morg. 1214; wś, Łagiewniki 36 osad, gruntu mórg. 184; Przededworze osad 22, gruntu m. 241; wś Jasień osad 20, gruntu m. 304; wś Holendry Chłapowskie Chude osad 30, gruntu m. 470.

2.) Ch., wieś, i Chmielnik majkowski, pow. kaliski, gm. Tyniec, par. Kalisz. W 1827 roku było tu 32 dm., 249 mk. Znaleziono tu cmentarzysko przedhistoryczne. Chmielnik i Tyniec stanowią przedmieścia m. Kalisza i mają ogólnej rozległości dworskiej m. 52; we wsi Tyńcu jedna osada, gruntu m. 2 pr. 121; we wsi Chmielnik 5 osad, m. 2 pr. 181.

3.) Ch., wś, pow. włoszczowski, gm. i par Słupia.

4.) Ch., wś, pow. sokołowski, gm. Sabnie, par. Skibniew, ma 262 m. obszaru.

5.) Ch., wieś, pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo.

6.) Ch. Stary i Nowy, wieś, pow. nowoaleksandryjski, gm. Wronów, par. Końskawola.

7.) Ch., wś i folw., pow. lubelski, gm. Wojciechów, par. Bełżyce. W 1827 r. było tu 30 dm., 148 mk. Folw. Ch. i Góra, z wsiami Ch., Nowy Ch., Góra, Nowa Góra, odległe od Lublina w. 26, od Bełżyc w. 5, od drogi bitej w Kurowie w. 17, od rzeki Wisły w. 18. Nabyte w r. 1867 za rs. 35,700. Rozległość dworska wynosi m. 1264 a mianowice, w gruntach ornych i ogrodach m. 1053, w łąkach m. 20, w lasach m. 157, w nieużytkach i placach m. 34; budowli dworskich murowanych 4, drewnianych 25. Wiatrak. Dobra posiadają pokłady kamienia białego, zwanego opoką, do budowli zdatnego. Wś Ch. osad 53, gruntu m 752; Nowy Chmielnik osad 6, gruntu m. 41; Góra osad 11, gruntu m. 80; Nowa Góra osad 5, gruntu m. 31. A. Pal i Br. Ch.

Chmielnik, m. nadetatowe, pow. lityński, nad rzeką Bohem (a raczej na rzece Boh, gdyż w mieście trzy razy przejeżdzać ją potrzeba). Ludności 7787, wtem 3500 izr. Jedno z najstarszych miast na Podolu. W 1448 r. w czasie pobytu Kazimierza Jagielończyka w Kamieńcu otrzymało prawo magdeburskie a Zygmunt I ponowił je. W 1534 r. Jan Tarnowski zamek silnie umocnił i msto wałem opasał. Ponieważ leżało na szlaku tatarskim, często więc było niszczone i często tu staczane były potyczki. Tworzy to ono oddzielne starostwo chmielnickie a starostami: byli Jazłowiecki, Struś, Ossoliński i inni. W 1774 r. Stanisław August, otrzymawszy od rzplitej prawem wieczystem tutejsze starostwo, darował je ks. Józefowi Poniatowskiemu, zostawiając dożywocie S. Ossolińskiemu. Dochód z miasta wynosił 27915 złp., ze starostwa zaś ogółem 141,583 złp. W 1795 starostwo chmielnickie, darowane przez Cesarzową Katarzynę na dziedzictwo ks. Aleksandrowi Bezborodce, dziś należy do hr. Kuszelewa Bezborodki. Dziś miasto źle zabudowane i błotniste, ślady zamku dotąd przetrwały; ma kościół parafialny, oddział pocztowy, 3 cerkwie, 1 kośc., synagogę, 1000 dm. Marczyński utrzymuje, że za jego czasów w początkach teraźniejszego stulecia żyli w tej okolicy potomkowie Bohdana Chmielnickiego. Par. kościół katol. św. Trójcy, z muru odnowiony 1728, na miejscu dawnego z r. 1603. Parafia katol. dekanatu lityńskiego: dusz 2070. Filia w Kożuchowie, kaplica w Kuryłówce. W ogrodzie dominialnym Ch. rośnie Morus nigra (Asclepias syriaca, aklimatyzowana w Litynie przez dra Stankiewicza). Na 3 dzies. plantacya tytuniu. Około 1820–30 hr. Kuszelew Bezborodko, naówczas posiadacz Ch., zaprowadził tu jedwabnictwo ale dziś zaniedbane. Powiat [ 590 ]chmielnicki w 1530 r. odpowiadał dzisiejszemu lityńskiemu. Dr. M.

Chmielnik (z Lisim Kątem, Kołem i Hajdukami), wś, pow. rzeszowski, 3768 m. rozl., wtem 2487 m. roli ornej, 307 dm., 2000 mk., par. w miejscu, dek. rzeszowskiego, istniała już w r. 1421 (liczy 3000 dusz), potwierdził ją zaś nowym przywilejem w r. 1438 Jan z Pilczy Pilecki, kasztelan krakowski, dziedzic Tyczyna; kościół murowany pod wezwaniem św. Bartłomieja wybudował w r. 1745 Stanisław Wacławski, paroch; poświęcił zaś w r. 1753 Wacław Sierakowski bisk. przemyski; kasa pożyczkowa gminna, położenie pagórkowate, gleba żytnia. M. M.

Chmielnik, 1.) wś, pow. poznański, 4 dm., 30 mk., 26 ew., 4 kat., 2 analf.

2.) Ch., dominium, pow. poznański, 10,675 morg. rozl.; 7 miejsc.: 1) wieś szlach. Chmielnik, 2) folw.: Dembno, 3) Wielka wieś (Grossdorf), 4) Oranienhof, 5) Tomice, 6) Wytobel, 7) kolonia Tomice; 41 dm., 689 mk., 171 ewang., 518 kat., 189 analf. Posiadłość króla niderlandzkiego. Stacya poczt. Stęszewo o 2 kil., st. kol. żel. Mosina o 11 kil. M. St.

Chmielnik, znaczny prawy dopływ Strugu, wpadającego do Wisłoku. Powstaje ze źródlisk leśnych w Hussowskim lesie, na granicy gmin Handzlówki, Zabratówki i Tarnawki. Płynie głębokimi debrami leśnymi na południe między lasami Grabnikiem (do gm. Zabratowki) a Lipnikiem (do Tarnawki), tworząc granicę między Zabratówką a Tarnawką; poczem wszedłszy w obr. gm. Zabratówki, gdzie przyjmuje nazwę Zabratówki, zwraca się na zachód, a potem półn. zach., opływając Grabnik, południową część lasu hussowskiego i zabierając wody od południa, jak Tanecznik potok i od północy; przerzyna Błędową słocińską śród domostw, a następnie gminę Chmielnik, w której od pr. brzegu bierze wody spływające od Woli rafałowskiej i potok Wylewnę; zwraca się poza dworem chmielnickim na połd. zach. i w obr. gm. Kielnarowej wpada z pr. brzegu do Strugu. Długość biegu 19 kil. Liczne potoki i strugi, spływające z sąsiednich stoków, zasilają jego wodę. Br. G.