Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Austrya

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search


[ 55 ]Austrya. Austryacko-węgierska monarchia leży między 27° i 44° geograficznej długości [ 56 ]wschodniej, licząc od południka Ferro, a między 42° i 51° geograficznej szerokości północnej. Najskrajniejsze miejsca austryacko-węgierskiej monarchii są: na północy Hainsbach w Czechach koło Georgswalde na północny wschód od wyjścia Laby (Elbe) z Czech pod 51 3' geogr. szer.; Popowice w Galicyi koło Radomyśla na północ od ujścia Sanu do Wisły, pod 50° 50' geogr. szer.; na południe Présjeka, koło Budny W Dalmacyi, pod 42° 10' szer. geogr.; na zachodzie Mehrerau, nad jeziorem bryganckiem (Bodensee), koło Brygancyi (Bregenz, Brigantium) w ziemi przedarulańskiej (Vorarlberg), pod 27° 20 dług. geogr.; na wschodzie Kozaczówka w Galicyi przy ujściu Zbrucza do Dniestru, pod 44° 20' dług., geogr. i kraniec Karpat na południe od przesmyku Ojtos, na granicy Siedmiogrodu (Siebenbürgen) i Multan (Moldau), pod 44° 1O' dług. geogr. Austro-węgierska monarchia graniczy z cesarstwem niemieckięm (Bawaryą, Saksonią, Prusami, t. j. Szląskiem pruskim); z Cesarstwem Rossyjskiem (Królestwem Polskiem, Wołyniem, Podolem, Bessarabią); z cesarstwem tureckiem (mianowicie z księztwami rumuńskiemi, Multanami (i Wołoszą), z Serbią i prowincyami tureckiemi Bośnią i Hercegowiną); z królestwem włoskiem, z rzecząpospolitą, szwajcarską i z maleńkiem księztwem Lichtensteinu (w klinie nad Renem między Szwajcaryą i ziemią przedarulańską). Granica Austryi ciągnie się przeważnie lądem (w ⅘ częściach) i tylko na południu przypiera monarchia do morza adryatyckiego (jaderskiego) z ⅕ częścią swych granic. Więcej niż jedna trzecia linii granicznej monarchii przypada na Turcyą, mniejsza trzecia część na cesarstwo niemieckie, reszta na Rossyą, Włochy i Szwajcaryą. Wybrzeże morza adryatyckiego, należące do monarchii austro-węgierskiej, czyni przeszło 130 mil, więc prawie jednę trzecią całej linii obwodowej tego morza. Przyrodzone granice Austryi tworzą rzeki: En (Inn) z Solicą (Salzach t. j. słona woda) i Salą (Saale), Wisła, Zbrucz i Una, tudziez Karpaty siedmiogrodzkie, Alpy weneckie, Szumawa (Böhmer-Wald), Rudawy czeskie (Böhmisches Erzgebirge), części Sudetów (jako to góry izerskie (Isergebirge), orlickie (Adlergebirge), wraz z grzbietem czeskim (Böhmischer Kamm), i t. p. Cały obszar austryacko-węgierskiej monarchii obejmuje 624,023 kilom. kwadr. czyli 11,333 mil geogr. kwadr. Według obliczenia z roku 1869 ma monarchia 35,904,000 ludności. Austro-węgierska monarchia, według ustaw z dnia 21 i 22 lutego r. 1867, dzieli się na dwie połowy: Austryą (Przedlitawią wraz z Galicyą,) i Węgry. Z ośmnastu krajów koronnych, składających monarchią, czternaście należy do Austryi, cztery przypadają na Węgry. Kraje koronne nalezące do Austryi są: Królestwa: Czech (Böhmen), Dalmacyi i Galicyi i Lodomeryi z wielkiem księztwem krakowskiem i księstwami: Oświecimem i Zatorem (to ostatnie król. osobno obszerniej będzie opisane); arcyksięztwo austryackie, rozpadające się na Austryą górną (Oberösterreich) i dolną (Niederösterreich); księztwa: solnogrodzkie (Salzburg), styryjskie (Steiermark), Szląsk (Schlesien), Bukowina (te dwa również obszerniej opisujemy); margrabstwo morawskie (Maehren), uksiążęcone hrabstwo Tyrolu, wraz z ziemią przedarulańską; królestwo tytularne Iliryi składa się z księztw: Karyntyi (Kärnten), Krainy (Kraińsko, Krain), Przymorza czyli Wybrzeża (Küstenland), złożonego z margrabstwa Istryi, uksiążęconego hrabstwa Gorycyi (Görz) i Gradyski (Gradiska), i z miasta Tryestu z okręgiem. Korona węgierska św. Szczepana obejmuje: Królestwo Węgier (Ungarn); wielkie księztwo Siedmiogrodu; królestwa Chorwacyi (Kroatien), i Slawonii wraz z Pograniczem wojskowem (Militärgränze) i wolne miasto Rjekę (Fiume) z okręgiem. (O Bośni i Hercegowinie, jako o krajach złączonych z A. tylko czasowemi politycznemi węzłami, w artykule tym wcale nie wspominamy, i przy opisie A. krajów tych nie uwzględniamy). Połowa austryacka monarchii ma się do połowy węgierskiej co do powierzchni jak 4 do 4⅓, co do ludności jak 4 do 3. Węgierska połowa jest zatem większa od austryackiej co do rozległości obszaru, lecz austryacka przewyższa węgierską większem zaludnieniem. Austryacko-węgierska monarchia zajmuje między państwami europejskiemi co do rozległości trzecie (Rossya, Szwecya z Norwegią, Austrya), co do zaludnienia czwarte miejsce (po Rossyi, Cesarstwie Niemieckiem i Francyi). Między krajami koronnemi austryacko-węgierskiej monarchii, Galicya czyli królestwo Galicyi i Lodomeryi z wielkiem księztwem krakowskiem, co do rozległości obszaru swego, zajmuje miejsce drugie (Królestwo węgierskie, Galicya), zaś co do zaludnienia miejsce trzecie (Królestwo Węgierskie, Czechy, Galicya). Na austryacką połowę (Przedlitawią wraz z Galicyą) przypada 300,188.6 kilometrów kwadr. czyli 5,451.78 mil kwadr. geogr.; na połowę węgierską 323,852.8 kilom. kwadr. czyli 5881.53 mil kwadr. geogr. Ludność (włącznie z armią) czyni w austryackiej połowie 20,395,000, w węgierskiej 15,509,000. Obszar austryacko-węgierskiej monarchii graniczną linią swoją najbardziej jest zaokrąglony od strony Turcyi, Rossyi i Prus, chociaż od strony Rossyi ma najotwartszą granicę; najbardziej łamaną jest linia graniczna monarchii od strony morza adryatyckiego, Włoch, Szwajcaryi, Bawaryi i Saksonii. Dalmacya najwięcej wysunita jest z całego obszaru monarchii. Blizko trzy czwarte części monarchii (8100 m. [ 57 ]kw.) są pagórkowate, a tylko jedna czwarta przypada na niziny, Obszar górzysty tworzą trzy systemy gór: góry środkowe niemieckie (hercyńskie, Deutsches Mittelgebirge), Alpy i Karpaty. Z obszaru gór środkowych niemieckich, zajmujących w ogóle przestrzeń 13,200 mil kwadr., przypada 1500 mil kwadr. na Austryą. Alpy zajmują w ogóle przestrzeń około 4800 mil kwadr., z czego na Austryą przypada 3000 mil kwadr. Karpaty rozsnuły się na przestrzeni obejmującej około 4000 mil kwadr.; z wyjątkiem stoków i niektórych odnóg od strony Wołoszczyzny leżą one prawie całe w obrębie monarchii. Między temi trzema systemami gór wiją się doliny rzeczne i legły przestronne niziny. Obszar nizin liczyć można na 2800 mil kwadr., z czego 1800 mil kwadr. przypada na wielką nizinę węgierską. Najniżej położoną jest w monarchii wielka nizina węgierska, która nad Dunajem i Cisą (Theiss), wznosi się zaledwie do 94.82 metrów (czyli 300 stóp wied.) nad powierzchnią morza i korytem Dunaju jakby wązką smugą łączy się z niziną, wołosko-naddunajską. Wyżej od niej legły: równina górno-węgierska, łęg morawski, kotlina wiedeńska (Wiener Becken), z kamienistem pustkowiem wiedeńsko-nowomiejskiem (Wiener-Neustädter Steinfeld) i łęg tuleński (Tullner Feld). Na równej z temiż wysokości wcisnęły się w obszar monarchii północno-europejskie niziny wzdłuż rzek Laby, Odry i Wisły. Wysokość co dopiero wymienionych obszarów sięga do 158 m. (500') nad powierzchnią morza. Wybrzeże naddunajskie od Ratyzbony (Regensburg, Ratisbona) i Pasawy (Passau), aż po nizinę tuleńską, obszar między lasem bakońskim (Bákonyer Wald, w Węgrzech) i Alpami (koło Szopronia. Oedenburg, Sempronium), i jeziora Błotnego (Platten-See), zarówno jak galicyjskie Podole legły na wysokości nadmorskiej 316 m. (1000') Wyżyna siedmiogrodzka, południowe Czechy, zachodnia Morawa sięgają 632 m. (2000') wysokości; przedgórza alpejskie, góry środkowe niemieckie (hercyńskie), okalające Czechy, wreszcie Karpaty, szczególnie grzbiety tych gór, dochodzą 1264 m. (4000') wysokości. Czubałki gór hercyńskich, niewłaściwie ogółowo Sudetami przezwanych. wystrzeliły nad tę wysokość, a czubałki Karpat i niektóre grzbiety Alp wznoszą się po linią wieczystego śniegu (nad 2528 m. czyli 8000' npm.). Ponad tą linią sterczą szczyty Alp, sięgające w najwyższym szczycie austryackich Alp, to jest w Iglicy ortleskiej (Ortles-Spitze), 3888 m. (12,300') nadmorskiej wysokości. Główne rzeki monarchii są: Dunaj, płynący 178 mil przez Austryą i Dniestr, zlewające się obie do morza Czarnego; Adyga wpadająca do morza adryatyckiego; Laba zlewająca się do morza Niemieckiego; Odra i Wisła wpadające do morza baltyckiego. Najznakomitsze jeziora monarchii lezą w Alpach, w dolinach poprzecznych lub też podłużnych. Rzeki górskie przez nie płynące, osadzając w nich zwir i piasek, które z gór z sobą unoszą, wypływają z nich zupełnie czystemi. Niżej jeziór są też okolice zwyczajnie rodzajną ziemią pokryte. Jeziora znakomitsze są: bryganckie, iderskie (Lago d'Idro) i jezioro Garda na południowej granicy Tyrolu; jezioro Caldonazzo, odpływające do Brenty w południowym Tyrolu; jezioro Plan odpływające do Lechu; jezioro celskie (Zell-See), między Salą a Solicą w Solnogrodzkiem; jezioro walskie (Waller-See), odpływające do Solicy jeziora, których wody wpływają do Truny, mianowicie jezioro celskie (Zeller-See), jezioro atterskie czyli komorskie i truńskie w górnej Austryi; jezioro św. Wolfganga w Solnogrodzkiem, odpływające rzeką Ischel do Truny, należy do jej sieci wodnej; jeziora milstadzkie, ożewskie (Ossiacher See), werbskie (Wörth-See), w Karyntyi; jeziora Krasu, cyrknickie w pobliżu rzeki Pojku-Uncy-Lublany na wyżynie Pinką Planiną zwanej, z peryodycznym odpływem podziemnym; siedm jezior plitwickich w Pograniczu chorwackiem z podziemnemi odpływami do morza; jezioro cepichskie (Cepich-See), w Istryi; jezioro Wrańsko (słone) w Dalmacyi; wreszcie jeziorko Wrana w skalistej kotlinie na wyspie Czresie. Jeziora w kraju równym w Węgrzech są: muteńskie, obecnie w lecie prawie zupełnie wysychające, zajmujące 6 mil kwadr., i jezioro Błotne, odpływające do Dunaju, mające 12 mil kwadr. powierzchni. Jeziora karpackie lezą, w Tatrach, koło Czarnej góry i na Bukowinie. Główniejsze i najbardziej zwiedzane zdrojowiska mineralne w monarchii są zdroje w Aussee w Styryi, i Ischl, nad Truną, w Austryi górnej, Karolowe wary, zdroje Maryackie (Marienbad), Franciszkowe (Franzensbad) w Czechach; gleichenberskie w Styryi, wreszcie cieplice badeńskie, trenczańskie i w Mehadyi. Ogółem leży monarchia w pasmie klimatu umiarkowanego półkuli północnej. Cztery pory roku cechują, to pasmo; jednakowoż dla wielkiej rozległości monarchii i rozmaitego jej ukształcenia pionowego, dla większej lub mniejszej odległości morza łagodzącego wpływem swoim klimat i dla innych przyczyn miejscowych, jako to kształtu i jakości powierzchni, roli, pokrycia roślinnego i t. p., zachodzą między pojedyńczemi krajami monarchii wybitne różnice klimatyczne. We względzie klimatologicznym dzielą monarchią na trzy pasma: południowe od linii poprowadzonej przez Brenner, Taury, Semeryng i Wechsel; środkowe między tą linią i inną poprowadzoną, od źródeł Ohrzy wzdłuż Rudaw czeskich, gór izerskich, [ 58 ]Sudetów i Karpat; przestrzeń na północ od tej linii lezącą. Srednia ciepłota roczna najcieplejszych okolic pierwszego pasma czyni 12°, środkowego 9°, a północnego 6.5° R. Różnice klimatyczne zależą także od geograficznej długości miejsc; kraje bowiem więcej na zachód położone mają łagodniejszy klimat przez wpływ łagodnych wiatrów zachodnich, wiejących od morza atlantyckiego. Tak np. Praga pod 32°, Lwów pod 41¾° dług. geogr., lecz pod temi samemi stopniami szer. geogr. połozone, wykazują co do klimatu znaczne różnice. Różnica między największem zimnem a największem ciepłem jest w Pradze o 24° mniejszą, niż we Lwowie. Również wpływa morze śródziemne na klimat krajów monarchii do niego zbliżonych przez wiatry z południa wiejące. Z licznych płodów mineralnych czyli kopalnych posiada monarchia w znakomitej ilości złoto, srebro, miedź, ołów, żywe srebro (rtęć), sól, żelazo, węgiel kamienny i torf. Pięć szóstych obszaru monarchii zajmuje ziemia rodzajna, jednę szóstą nierodzajna; jedna trzecia ziemi rodzajnej w ogóle przypada na lasy i zarośla. Najwięcej ziemi nierodzajnej jest we wnętrzu Alp i Karpat. Są to w Alpach lodowce, w Alpach i Karpatach skały i usypiska skalne (piargi w Tatrach), kamieniste pustkowie wiedeńsko-nowomiejskie, welska wyżyna kamienista nad Anizem, po części z wielkim trudem uprawiana, piaskowe pustary koło Keczkemetu i Debreczyna, równiez jak miejscami nad Wisłą, Sanem, Bugiem i Styrem, tutaj przeplatane lasami, moczary Hanzag i nadcisańskie na Węgrzech a naddniestrzańskie w Galicyi. Z obszaru ziemi rodzajnej przypada najwięcej ornej gleby czyli ról na Morawę; na kotlinę wiedeńską i łęg tuleński najwięcej ogrodów i pól, a na Chorwacyą najwięcej winnic; najwięcej łąk mają kraje nadrzeczne, przerzynane wzgórzami, jak np. Austrya górna; najwięcej pastwisk a najmniej łąk dla bliskości skalistego pasma ma Dalmacya. Galicya, Bukowina, Szląsk i Solnogród, tudzież Austrya górna nie mają winnic większych rozmiarów. Wina w monarchii są górskie i równinowe. Górskie wina są lepsze, mianowicie z winnic na wulkanicznym calcu założonych. Prawie trzy czwarte części win monarchii wydają Węgry; jedna czwarta część przypada na Przedlitawią. Najbardziej poszukiwanemi i cenionemi są wina węgierskie z Hegyalyi, zajmującej 5 mil kw., a przedewszystkiem wino z wulkanicznych wzgórz koło Tokaju. Najwięcej lasów mają Siedmiogród i Karyntya, następnie Bukowina, Galicya i Czechy; nad wszystkiemi zaś krajami góruje obfitością lasów ziemia solnogrodzka, słynna z gęstych i częstych borów jodłowych. Drzewa liściaste na przemianę ze szpilkowemi pokrywają jakby płaszczem stopy pasm górskich monarchii. Co do fauny cyli świata zwierzęcego, obszar monarchii należy do pasma morza śródziemnego i środkowej Europy. Najwięcej rozwiniętym jest przemysl w dolnej Austryi, w Morawie, na Szląsku i w Czechach, najmniej przemysłu fabrycznego a nawet rękodzieł jest w Chorwacyi, na. Pograniczu i w Dalmacyi. Wyrobami z metalów, szczególniej z złota i srebra, odznacza się Wiedeń; wielka kuźnica miedzi znajduje się w Tyrolu (w Brixleg); stal na sierpy, kosy, noże i t. p. wyrabia się w Austryi górnej (w Eisenerz) i w Styryi (Maria-Zell). Soli warzonki dostarczają liczne warzelnie, morską, zaś wydobywają w Koprze (Capo d'Istria), i Pirano z wody morskiej, sprowadzanej do płytkich kanałów i odparowywanej. Marmuru dostarcza półwysep istryjski i krakowskie. Szkło przednie wyrabiają w Czechach i w Styryi; lustra przeważnie w Lesie czeskim, w Styryi, w Pohorju i pod halą korską. Wyrobów bawełnianych dostarcza obficie okolica Wiednia i Nowego Miasta wiedeńskiego, w Czechach podgórze Rudaw, Cheb (Eger) i Liberzec. Z wyrobów wełnianych słyną Morawa (Sternberg i Berno z sukien), Szląsk (Frydek) i Czechy (Liberzec). Na przymorzu adryatyckiem znajduje się wielka farbiarnia przędziwa (Haidenschaft); płótna wyrabiają w Czechach (Rumburg), na Szląsku i na Słowaczyźnie (w Węgrzech). Słynne są w monarchii fabryki tytuniu (w Hainburgu pod Wiedniem, w Galicyi w Winnikach za Lwowem). Statki rzeczne budują na Dunaju i Sawie, morskie na wyspach dalmackich, osobliwie na Łożynie małym. Jedwabnictwem na większe rozmiary zajmują się w południowym Tyrolu, jedwab przędą i przerabiają koło Wiednia. W krajach, gdzie kwitnie sadownictwo, jak w Styryi, w Węgrzech (w komitacie gömörskim, koło Szopronia i w osadach niemieckich) wyrabiają moszcz, w Dalmacyi wódkę, zwaną maraskino, z liści i owoców maraski, śliwowicę z śliw w Slawonii. Gdzie kwitnie chów bydła, wyrabiają sery. Wyrobami z drzewa, mianowicie wyrabianiem naczyń i zabawek, zajmują się na większe rozmiary w górach czeskich (w Ruqawach i Sudetach) i w Alpach (w Solnogrodzkiem i w południowym Tyrolu). Handel w obrębie monarchii (handel wewnętrzny) ogółem sprowadza wyroby przemysłu z zachodu na wschód, dla przewagi koronnych krajów zachodnich nad wschodniemi co do przemysłu; zaś wschodnie kraje koronne monarchii wywożą płody surowe do krajów zachodnich. Handel wewnętrzny zależy w nowszych czasach, dla wzrastającego rozwoju przemysłu fabrycznego, właśnie od obfitości w jednych a braku w drugich okolicach warunków rozwoju fabryk, to jest węgla i zelaza. Do ożywienia [ 59 ]wywozu wewnętrznego przyczyniają się w wysokiej mierze sól i lasy. Tak sól z dóbr koronnych w Górnej Austryi od dawien dawna wywożą do Czech, z Czech zaś do dóbr owych sprowadzają. drzewo opałowe i budulcowe. Lasy Chorwacyi i Dalmacyi dostarczają drzewa krajom bezleśnym przymorskim. Południowe stoki Karpat zaopatrują budulcem i paliwem nizinę węgierską, północne zaś zaopatrują w ten sam sposób Podole, Bessarabią a po części nawet wybrzeże Czarnego morza, aż po Odesę i Carogród. Dla żeglugi za pomocą parowców istnieje stowarzyszenie żeglugi parowej na Dunaju, a dla żeglugi morskiej, za pomocą parowców, okrętów masztowych i innych statków, stowarzyszenie Lloydu z siedzibą w Tryeście. Oprócz tego posiada monarchia flotę wojenną. Okręty i statki kupieckie monarchii utrzymują związki z Wschodem i z Włochami, a mianowicie docierają one do Galaczu (nad dolnym Dunajem), Synopy (nad morzem Czarnem w Azyi Mniejszej), Beirutu (w Syryi), i Aleksandryi (w Egipcie), a na zachód płyną one do Wenecyi i Ankony (we Włoszech). Żegluga za pomocą statków parowych jest dość rozwiniętą na większych jeziorach alpejskich i podalpejskich, na jeziorze Błotnem w Węgrzech i na większych rzekach monarchii. Żegluga w ogóle a parowa w szczególności przybiera znaczniejsze rozmiary na Dunaju od Pasawy i Lincu, na Cisie od Nemeny (Nemeń), na Drawie od Legradu, na Sawie od Sysaku (Szissek, wym. Syszek), na Labie od Mielnika (Melnik). Najwięcej dróg ma królestwo czeskie; najuboższe w gościńce są kraje górzyste, między niemi zaś na wschodzie położone, jak Siedmiogród i zachodnia część Bukowiny. Najważniejsze koleje żelazne w monarchii są: Kolej Ferdynanda z Wiednia do Krakowa przez Austryą dolną, Morawę, Szląsk, Galicyą i wielkie księstwo krakowskie. Koleje państwowe: z Wiednia przez Berno, Pardubice, Pragę do Podmokłego (Bodenbach) na granicy czesko-saskiej. Jest to kolej północno-państwowa. Kolej państwowa południowo-wschodnia z Wiednia do Pesztu po lewej stronie Dunaju, następnie przez wielką nizinę węgierską przez Segedyn i Temeszwar do Bazyaszu nad Dunajem u austryacko-węgiersko-bulgarsko-serbskiej granicy. Równoległa do tej kolej po prawym brzegu Dunaiu, prowadząca z Wiednia do Nagy-Szöny (wym. Nodź-Söń) a ztąd do Budy. Te trzy koleje należą do austryackiego państwowego towarzystwa kolejowego. Z Wiednia rozchodzą się oprócz tych kolei jeszcze następujące: Kolej północno-zachodnia austryacka prowadząca przez Znajmo (Znaim), Iglawę (Iglau), Pardubice do Józefowa (Josefstadt), zkąd jednem ramieniem (wschodniem) przechodzi do Prus, drugiem (zachodniem) przez Rumburg do Saksonii. Kolej południowo-austryacka, połaczona z kolejami północnych Włoch, prowadzi z Wiednia przez Austryą dolną, Styryą (Hradec, Gratz), Krainę (Lublanę, Laibach), do Tryestu, a ztąd przez Gorycyą, (Görz) do Wenecyi. Rozgałęzienie tej kolei jęst mocno rozwinięte, najbardziej na wscód i południe. Tak poprowadzono ramiona: z Hradca przez Kamieniec czyli Subotycę (Stein am Anger), do Raby i Białogrodu (Stuhlweissenburg), nad jeziorem Błotnem; z Maryborgu do Białogrodu; wzdłuż granicy styryjsko-kraińskiej do Zagrzebia (Agram) i Sysaku (nad Sawą); do Rjeki a ztamtąd do Zagzebia. Koleje te poboczne są po większej części już kolejami państwa węgierskiego. Z Wiednia prowadzi kolej Franciszka Józefa przez Tuln, Budziejowice (w Czechach) i Pilzno (Pilsen) do Chebu, łącząc się tutaj z siecią kolei bawarskich. Z Wiednia prowadzi kolej cesarzowej Elżbiety po prawej stronie Dunaju do Lincu, ztąd do Welsu; tutaj, dzieląc się, do Gmunden, Pasawy i Solnogrodu. Jest to kolej zachodnia, mająca być połączoną z kolejami tyrolskiemi. Równoległą do kolei Franciszka Józefa jest kolej prowadząca z Pragi przez Karolowe Wary do Chebu (czyli kolej bustiehradzka). Równoległą do kolei południowej jest kolej arcyksięcia Rudolfa, prowadząca przez Steyer (wzdłuż Anizu) w Austryi dolnej, Styryą i Karyntyą (Celowiec, Klagenfurt; Bielach, Villach) do Lublany, łącząc się na północy z koleją cesarzowej Elżbiety, na południu z koleją połud.-austr. Nareszcie równoległą do kolei połud.-austr. i kolei arcyksięcia Rudolfa jest kolej prowadząca z Werony przez Tyrol (Trydent, Trient), Baudzan i przełęcz Brennera do Insbruku, a ztąd do Kufsteinu na granicy tyrolsko-bawarskiej. Z drugiego środka kolei żelaznych, Pesztu, rozchodzą się następujące kolej lub też zostają z stolicą krajów należących do korony św. Szczepana w pośrednim związku: Węgierska kolej państwowa: Północna, prowadząca z Pesztu do Miszkowiec (Miskolcz), a ztąd przez miasta górnicze Zwoleń i Kremnicę, łącząca się z koleją prowadzącą z Koszyc (Kaschau) na Szląsk do Bogumina (Oderberg); południowa, prowadząca z Pesztu do Zagrzebia. Kolej nadcisańska, prowadząca z Pesztu przez Debreczyn do Koszyc na północ, do Wielkiego Waradynu na wschód, a przez Arad do Temeszwaru na południe. Przedłużenie kolei nadcisańskiej, kolei austryacko państwowej i kolei węgiersko-państwowej lub też ich połączenie tworzą koleje: Północno-wschodnia węgierska, idąca do Sehotu, Mukaczowiec i Koszyc, połączona z kolejami galicyjskiemi; kolej łącząca kolej Ferdynanda z koleją, państwowo-węgierską i z koleją, [ 60 ]nadcisańską, idąca z Preszowa przez Koszyce do Bogumina; koleje wschodnio-węgierskie, prowadzące do Siedmiogrodu a mianowicie: kolej z Wielkiego-Waradynu do Koloszui Białogrodu (Karlsburg); kolej z Aradu do Białogrodu; kolej z Białogrodu do Sybinu (Hermanstadt) i Braszowa (Kronstadt). Ogółem i wraz z Galicyą jest w całem państwie 2209 mil geogr. kolei żelaznych. Sieć telegraficzna w monarchii, rozpoczęta r. 1847, obejmuje dzisiaj linią 50,848 kilometrów czyli 6703 mil długą, łączącą się w 14 punktach na granicy monarchii z liniami telegraficznemi państw sąsiednich. Cztery piąte części sieci telegraficznej poprowadzono wzłuż kolei żelaznych. Telegraf podmorski wychodzący z miasta Dubrownika (Ragusa), łączy telegraficzne linie monarchii z wyspami jońskiemi, z Grecyą i Egiptem.— W przecięciu przypada dziś w monarchii na jeden kilom. kw. 57 a na jednę milę kwadr. przeszło 3000 mieszkańców. Najgęściej zaludnione są Czechy w obwodzie lutomierzyckim (Leitmeritz); tutaj bowiem przypada na jednę milę kwadr. pod Rudawami 7700 mieszkańców. Najsłabiej, bo o jakie 1000 dusz niżej cyfry przeciętnej, zaludnione są księztwo solnogrodzkie, obwód brucki w Styryi, obwód insbrucki w Tyrolu, Kraina i okolice Marmaroszy w Karpatach węgierskich, a to dla kamienistej gleby nieurodzajnej, wysokiego położenia lub tez wielkich obszarów pokrytych lasami i borami. Największe zaludnienie w całej monarchii przedstawia stołeczne miasto Wiedeń, 956,000 mieszkańców (według najświeższych obliczeń liczba mieszkańców Wiednia ma już przenosić milion); po nim następują Buda-Peszt (278,000 mieszk) i Praga (157,000 mieszk.). Miasta, których ludność nie przewyzsza wprawdzie liczby 100,000, jednak nie mniejszą jest od 50,000, są Lwów (87,000), Hradec (81,000), Segedyn (70,200), Tryest (70,000), Kraków (50,000), Marya-Teresyopol czyli Szabudka (56,000) na Węgrzech w bacz-bodrodzkim komitacie. Według narodowości mieszkańcy monarchii są: Niemcami, Słowianami, Romanami, Madziarami, Żydami. Niemców liczą do 9, Słowian 16½, Romanów do 3½ , Madziarów 5½, Zydów 1⅟10 miliona. Niemcy zamieszkują wyłącznie Alpy północne (wapienne) i wieniec gór otaczających od zachodu kotlinę czeską. Słowian dzielimy na Słowian północnych i południowych. Słowianie północni (razem 123/20 miliona) zamieszkują kotlinę czeską, łęg morawski, zachodnie i środkowe Karpaty t. j. stoki tych gór północne i południowe od Dunaju aż do potoku Putyli wlewającego się do Bystrzycy (na Bukowinie) i do Białego Czeremoszu (w Węgrzech północnych). Słowianie południowi (razem 4⅖ miliona) mieszkają w Alpach południowych wapiennych, w Krasie i w krajach nadmorskich (Istryi i Dalmacyi). Najwolniejszym od innych przymieszek zachował się żywioł słowiański w obwodzie taborskim nad Łużnicą w Czechach, dalej między rzekami Morawą i Wagiem, nad górnym Sanem (w obwodzie sanockim) i nad środkowym Dniestrem (w obwodzie czortkowskim na Podolu), a co do Słowian południowych, żywioł słowiański w Chorwacyi, na przymorzu chorwackiem i z wyjątkiem Banatu na całej przestrzeni Pogranicza wojskowego. Północni Słowianie dzielą się na Czechów z Morawianami i Słowakami, Polaków i Rusinów. Czechów z Morawianami liczą do 4½, Słowaków do 2, Polaków do 2½ a Rusinów do 3⅖ miliona. Czesi i Morawianie zamieszkują kraje koronne po nich nazwane, Słowacy Morawę wschodnią i południowe stoki Karpat zachodnich, aż do Dunaju w Węgrzech, Polacy zamieszkują obwód cieszyński, począwszy od rąbka granicznego nad Ostrawicą (na Szląsku) i całą zachodnią Galicyą; w Galicyi wschodniej i na Bukowinie mieszkają wespół z Rusinami i Rumunami. Rusini zamieszkują przewaznie północne stoki Karpat, począwszy od Szlachtowy w Sądeckiem (w dorzeczu Dunajca), Galicyą wschodnią, Bukowinę i południowe stoki Karpat w północno-wschodniej części Węgier (począwszy od Osturni pod Magurą śpiską). Osady słowackie, ruskie i czeskie rozproszone są aż do Slawonii i Banatu, czeskie zaś osady znajdują się także w Austryi dolnej, aż w poblizkości Wiednia (Enzersdorf). Słowian południowych, których razem jest 4⅖ miliona, rozróżniamy: na Słowieńców w Styryi, Karyntyi i Krainie, do których należą także już po części schorwaceni Słowieńcy w Istryi (razem do 1⅕ miliona głów); Chorwatów w Krainie, Istryi, Chorwacyi i w wybrzeżu chorwackiem (razem przeszło 1½ miliona); Serbów na zachodniem wybrzezu Istryi, na Węgrzech, w Slawonii, w Pograniczu i w Dalmacyi (razem przeszło 1½ miliona). Do Słowian południowych zaliczamy Uskoków w Chorwacyi w górach uskockich. Są to wychodźcy z Bośni podczas wojen tureckich, dziś schorwaceni. Do południowców zaliczamy także Morowlachów (Morlaków), zserbszczone szczątki Awarów kolo Zengu, nareszcie Bułgarów (około 26,000), osiedlonych w Banacie i w tych okolicach Siedmiogrodu, gdzie kwitnie górnictwo. Madziarzy (przeszło 5½ miliona) zamieszkują obie równiny węgierskie i wschodnią część Siedmiogrodu, zacząwszy od źródłowisk rzeki Olty na południe do Braszowa czyli komitaty Marosz, Udvarhely (Udwarhel), Czik i Horomzak. Część siedmiogrodzką ludu węgierskiego zowią Seklerami. Seklerzy osiedlili się także 11a Bukowinie kolo Seretu w pięciu wsiach. Najczystszej krwi [ 61 ]Madziarzy zamieszkują okolice nadcisańskie koło Debreczyna i przestrzeń między Dunajem a Cisą. Część tych Madziarów zowią Jacygami, Kumanami i Hajdukami. Romanów jest w Austryi do 3½ miliona. Dzielą się oni na Romanów wschodnich czyli Wołochów (29/10 miliona) i zachodnich czyli Włochów (przeszło ½ miliona). Wołosi zamieszkują południową Bukowinę, zachodni Siedmiogród, części Węgier przypierające do wyżyny siedmiogrodzkiej i południowo-wschodnią część Banatu. Ogółem górzystą część Siedmiogrodu zamieszkują Rumuni, zaś w dolinach rzecznych rozpostarli się przeważnie Seklerzy i Niemcy. Osady rumuń. są rozproszone po całym obszarze Węgier. Znajdują się także w Istryi koło jeziora gospowickiego (Gospich-See). Włosi (przeszło ½ miliona) zamieszkują miasta nadbrzeżne w Istryi pośród słowiańskiej ludności i południową część Tyrolu prawie wyłącznie (z wyjątkiem obwodu brykseńskiego, zamieszkałego przez Niemców). Za gałąź Włochów uważać należy Ladynów t. j. potomków zrzymszczonych Retów, w dolinach rzeki Avisio, Rienzy i Piawy w południowym Tyrolu (9500), i Furlanów, t. j. potomków zrzymszczonych Celtów, nad rzekami Soczą i Tilawemptem (51,000). Liczba żydów w monarchii rośnie w kierunku wschodnio-północnym. Jest ich przeszło 11/10 miliona. Najgęściej osiedleni są oni w Galicyi (w stosunku 1 : 9) i na Węgrzech na południowym stoku Karpat; tu i tam przeważnie między Rusinami. Do ludów znajdujących się w monarchii w niewielkiej ilości należą Ormianie (16,000), z których około 2500 mieszka w Ga1icyi; Arnauci czyli Albańczycy, także Skipetarami zwani, w szremskiej krainie czyli Syrmii koło Mitrowic, już zesłowiańszczeni, i koło Zadaru (3200); Grecy i Macedo-Wołosi czyli Cyncarowie (około 3500) w większych miastach handlowych (jak w Wiedniu, w Tryeście). Wreszcie mieszka w monarchii około 140,000 Cyganów, przeważnie w Siedmiogrodzie, w Węgrzech i Bukowinie. W Węgrzech zamieszkują oni odleglejsze przedmieścia, trudnią się kowalstwem, drobnym handlem, muzyką, wypłókiwaniem złotego piasku w rzekach siedmiogrodzkich. W innych krajach koronnych pojawiają się jako lud koczowniczy. W Galicyi mają oni stałe siedziby za Tyliczem na granicy komitatu szaryskiego. Większa część ludności monarchii, bo przeszło trzy piąte części, wyznaje religią katolicką. Oprócz katolików jest w monarchii nieunitów do, 3 milionów, ewangelików 3½ miliona i Żydów 11/10 miliona. Katolicy jako wyznawcy tych samych zasad wiary róznią się obrządkiem kościelnym, łacińskim, greckim (z językiem kościelnym: starosławiańskim czyli cerkiewnym) i ormiańskim. Ewangelicy są już to protestantami wyznania augsburskiego już też kalwinami wyznania helweckiego, lub wreszcie unitaryuszami czyli socynianami, których jest około 50,000 w Siedmiogrodzie. Co do zarządu kościelnego katolików, obszar monarchii podzielony jest na dyecezye, na których czele stoją arcybiskupi lub biskupi. W Austryi istnieją następujące katolickie arcybiskupstwa: W Przedlitawii we Wiedniu, Pradze, Solnogrodzie, Hołomuńcu, Gorycyi i Zadrze; trzy arcybiskupstwa w Lwowie, łacińskiego, greckiego i ormiańskiego obrządku. Ziemie należące do korony św. Szczepana, mają arcybiskupstwa obrządku łacińskiego w Ostrzyhomiu, Jagrze, Koloczy, Zagrzebiu. Katolicy obrządku greckiego (unici) mają arcybiskupa w Blaszu (Balasfalva) w Siedmiogrodzie, używającego tytułu arcybiskupa białogrodzkiego; oprócz tego biskupów w Samosz-Ujwarze, Lugoszu i Wielkim Waradynie. Kościół nieunicki obrz. gr. w krajach węgierskiej korony podlega patryarsze w Karlowcach i ma prócz tego metropolitę w Sybinie i ośm biskupstw. Kościół nieunicki obrz. gr. w Przedlitawii ma metropolitę w Czerniowcach, któremu podlega biskupstwo nieunickie w Zadrze. Ewangelicy augsburskiego i helweckiego wyznania mają swe osobne konsystorze i synody dla Przedlitawii w Wiedniu, dla Węgier w Peszcie; dla Siedmiogrodu protestanci wyznania augsburskiego w Sybinie, helweckiego w Koloszu, gdzie mieszka także superintendent siedmiogrodzkich unitaryuszów (aryanów czyli socynianów). Ormianie węgierscy nieunici mają biskupa swego w Nowym Satczu (Neusatz), w pobliżu Petrowaradynu nad Dunajem. Uniwersytetów jest w monarchii w krajach koronnych przedlitawskich siedm, jako to w Wiedniu, Hradcu, Insbruku, Pradze, w Krakowie (założony r. 1364) i we Lwowie (założony r. 1784, a powtórnie otworzony 1817) i nowootworzony w Czerniowcach; dla krajów korony św. Szczepana trzy: w Peszcie, Koloszu i Zagrzebiu. Oprócz tego jest we Węgrzech pięć akademij prawniczych. Politechniczne zakłady istnieją w Wiedniu, w Pradze dwa, w Bernie, Hradcu (Johanneum), w Peszcie i we Lwowie. Gimnazyów jest w całej monarchii 306; z nich przypada 150 na Przedlitawią, 156 na kraje węgierskiej korony. Średnich szkół, t. j. gimnazyalnych i realnych, jest w Przedlitawii 221. Szkół średnich w krajach węgierskiej korony jest 195. Szkól ludowych liczymy w monarchii zwyż 30,000, z których większa połowa (około 16,000) przypada na kraje węgierskiej korony. Najwyższe zakłady naukowe mające na celu postęp nauki w ogóle i rozszerzanie jej zakresu są państwowe akademie umiejętności w Wiedniu, Peszcie i Krakowie, tudzieź stowarzyszenia i zakłady [ 62 ]krajowe, jak król. towarzystwo uczonych i muzeum czeskie w Pradze, południowo-słowiańska akademia nauk w Zagrzebiu, tudzież zbiory, muzea, biblioteki, gabinety, galerye obrazów, obserwatorya astronomiczne połączone z wszechnicami, niemniej obserwatoryum astronomiczne połączone z akademią, handlu i żeglugi w Tryeście. Austryacko-węgierska monarchia jest państwem konstytucyjnem. Na czele organizmu państwa stoi cesarz, za którego sankcyą czyli zatwierdzeniem prawa uchwalane przez reprezentacye krajowe (sejmy) i reprezentacye państwa stają się prawomocnemi i w którego imieniu te prawa i rządy wykonywują się. Dełegacya panstwowa złożoną jest z reprezentantów rady państwa i sejmu krajów korony św. Szczepana. Delegatów jest 120, z których jedna połowa przypada na Przedlitawią, druga na Węgry. Dwie trzecie części delegatów (po 40) wybierają izby niższe rady państwa i sejmu węgierskiego, jednę trzecią (po 20) wysyłają z grona swego izby wyższe, t. j. izba panów w Przedlitawii i węgierska izba magnatów. Reprezentacye mające udział w prawodawstwie są: Reprezentacya spólna dla obu połów monarchii t. j. delegacya wyszła z rady państwa dla Przedlitawii i z sejmu państwowego węgierskiego; rada państwa dla krajów koronnych Przedlitawii składająca się z izby panów i z izby posłów; sejm węgierski składający się z izby magnatów i z izby reprezentantów. Izba posłów czyli niższa izba rady państwa austryackiej połowy monarchii składa się z 353 posłów według ustawy wyborczej w każdym kraju koronnym bezpośrednio wybieranych przez pojedyńcze stany, jako to przez większych posiadaczów, grupy miast i posiadaczów mniejszych, niemniej przez stany uczone i reprezentantów stanu przemysłowo-handlowego czyli przez izby handlowe. Izba panów austryackiej czyli przedlitawskiej rady państwa składa się z arcyksiążąt, z mężów, którym ta godność nadaną została przez cesarza dożywotnie lub dziedzicznie, i z męzów, z których stanowiskiem godność ta jest połączona, jak np. najwyzszych ksiąząt kościoła (arcybiskupów) i t. p. Do izby magnatów sejmu węgierskiego wchodzą arcyksiążęta, mający dobra na. Węgrzech, najwyżsi dostojnicy węgierskiej korony i kościoła, tudzież żupanowie węgierscy i siedmiogrodzcy, hrabia Sasów, najwyższy sędzia stolic seklerskich, namiestnik Rjeki, dziedziczni magnaci (książęta, hrabiowe i baronowie) i t. p. Izba reprezentantów czyli niższa izba węgierska składa się z 404 posłów przez municypia bezpośrednio wybieranych. Obok sejmu węgierskiego obraduje sejm królestw Chorwacyi i Slawonii, złożony z dostojników kościoła, żupanów, hrabiegö turopolskiego i posłów wybranych przez naród; 34 reprezentantów wybranych z izby chorwacko-sławońskiej mają prawo zasiadania w izbie reprezentantów sejmu węgierskiego, obradującego w Peszcie, a dwóch w izbie magnatów tegoż sejmu. W krajach Przedlitawii czyli w ściśle austryackiej połowie monarchii istnieją, odrębnie od rady państwa, dla każdego z krajów koronnycn tej części monarchii, osobne sejmy. Ziemia przedarulańska, Tryest, Gorycya z Gradyską i Istrya mają własne sejmy. Galicja wraz z wielkiem księstwem krakowskiem ma sejm spólny we Lwowie. Sejmy krajowe składają się z posłów obieranych według ustawy wyborczej z tych samych grup (klas) ludności, z których wybierają, się posłowie do rady państwa, tudzież z najwyższych dostojników kościoła (arcybiskupów i biskupów) i rektorów uniwersytetów w dotyczących krajach koronnych. Na sejmie ziemi przedarulańskiej zasiada wikaryusz biskupi mieszkający w Feldkirch; na slązkim sejmie ma prawo zasiadania, z tytułu wikaryatu johannesberskiego, biskup wrocławski, a na sejmie tyrolskim zasiada arcybiskup solnogrodzki, którego dyecezya obejmuje wschodnią część Tyrolu (Alpy cylerskie). Oprócz biskupów krajowych zasiadają w sejmie tyrolskim reprezentanci opatów i proboszczów. W sejmie galicyjskim zasiada trzech arcybiskupów (łaciński, unicki i ormiański); dwóch łacińskich biskupów (przemyski i tar- nowski). biskup unicki przemyski, biskup dyecezyi krakowskiej, i unicki sufragan lwowski jako reprezentant unickiej dyecezyi stanisławowskiej istniejącej z imienia. Reprezentacyą sejmów krajowych są, wydziały krajowe, składające się z pewnej liczby członków przez sejm wybranych i ich zastępców z marszałkiem i wicemarszałkiem na czele, mianowanymi przez cesarza. W mieście Tryeście z okręgiem rada municypalna zastępuje sejm. Sejmy obradują w miastach stołecznych krajów koronnych, gdzie jest siedziba namiestnika lub prezydenta. W ziemi przedarulańskiej połączonej z Tyrolem co do administracyi, sejm krajowy obraduje w Brygancyi. Sejmy krajowe Gorycyi i Istryi, połączonych z Tryestem w względzie polityczno-administracyjnym, obradują dla Gorycyi i Gradyski w mieście Gorycyi, dla Istryi w nadbrzeżnym grodzie Porjeczu (Parenzo). Liczba posłów w sejmie największą jest w Czechach (241), potem w Galicyi (152), najmniejsza w ziemi przedarulańskiej (20). Podstawą najszerszą całego organizmu państwa są gminy i ich reprezentacye wyszłe z wolnych wyborów. Rozróżniamy gminy miejskie z odrębnym miejskim statutem i magistratem politycznym, których największa liczba (6) przypada na Morawę. Galicya posiada dwie takie gminy: lwowską i [ 63 ]krakowską. Wszystkie inne gminy miejskie i wiejskie zostają pod ogólną ustawą gminną krajową. Gminy miejskie i wiejskie (włącznie z obszarami dworskiemi w Galicyi) jednego powiatu (w Węgrzech komitatu lub dystryktu) zostają pod wybieralną radą powiatową (w Węgrzech rada municypalna). Za municypia w Węgrzech uważane są komitaty i wolne okręgi, stolice Seklerów, miasta z prawem mynicypalnem, wolne miasta królewskie i ziemia królewska Sasów w Siedmiogrodzie. Na czele wolnych miast i w ogóle wszystkich gmin stoją rady wybieralne a obok nich istnieje ciało wykonawcze: w miastach z osobną ustawą, magistraty z prezydentem, w gminach miejskich podciągniętych pod prawo ogólne, gminne wydziały z naczelnikami. W Węgrzech radę gminną wybieralną z naczelnikiem reprezentacyą zowią. Rady i reprezentacye municypalne w Węgrzech obszerniejszy mają zakres działania niż w Przedlitawii. Wydziały z swymi naczelnikami i rady powiatowe zostają w Przedlitawii pod naczelnictwem marszałka i wicemarszałka rad powiatowych potwierdzonych przez cesarza. Rady gminne i powiatowe w Przedlitawii zostają, w pewnych sprawach pod wydziałem krajowym, w innych zaś pod politycznemi urzędami państwa. Miasta z osobnym statutem podlegają, wprost namiestnictwom. (Artykuł niniejszy napisano na podstawie dzieła dra Izydora Szaraniewicza: „Krótki opis geograficzny i topograficzny austryacko-węgierskiej monarchii“ Lwów, 1875; tudzież dzieła Umlaufta „Die oesterreichisch-ungarische Monarchie,“ Wiedeń 1876. Inne dobre geografie Austro-Węgier są: Steinhausera (Praga), Kriżka (Praga) i Grassauera (Wiedeń). Atlasy dobre: Hollego, Doleżala, Handtkego, Baura, Steinhausera i B. Kozenna. Ten ostatni wyszedł 1879 i w polskiej edycyi, opracowany przez prof. Janotę, uzupełniony przez Br. Gustawicza).F. S.



#licence info
Public domain
This work is in the public domain in the United States because it was first published outside the United States prior to January 1, 1929. Other jurisdictions have other rules. Also note that this work may not be in the public domain in the 9th Circuit if it was published after July 1, 1909, unless the author is known to have died in 1953 or earlier (more than 70 years ago).[1]

This work might not be in the public domain outside the United States and should not be transferred to a Wikisource language subdomain that excludes pre-1929 works copyrighted at home.


Ten utwór został pierwszy raz opublikowany przed dniem 1 stycznia 1929 r., i z tego względu w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej znajduje się w domenie publicznej. Utwór ten nadal może być objęty autorskimi prawami majątkowymi w innych państwach, i dlatego nie zaleca się przenoszenia go do innych projektów językowych.

PD-US-1923-abroad/PL Public domain in the United States but not in its source countries false false