Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Garczyn

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 487 ]Garczyn, wś, pow. węgrowski, gm. Czarnogłów, par. Wiśniew. Posiada 17 dm., 124 mk. i 287 mr. obszaru.

Garczyn, niem. Gartschin, wś kościelna parafialna, pow. kościerski, w pobliżu 3 jeziór, ⅛ mili od bitego traktu łubieszyńsko-kiszewskiego, który ją łączy z traktem kościersko-gdańskim, skarszewskim na Łubieszyn i ze starogardzkim na Kiszewę. Obejmuje dobra rycerskie i wś włościańską, razem z poblizkim folw. Garczynkiem zawiera obszaru ziemi mr. 4394; katol. 263, ewang. 155, żydów 3, dm. mieszk. 38. W miejscu jest kościół katol. parafialny, szkoła katol., karczma i wiatrak. Poczta Nowe Polaszki (Neu Paleschken). Odległość od Kościerzyny 3 mile. Trzy wspomniane jeziora zowią się: przy drodze pod Orle Szklonko (zapewne od szklanki, że jest okrągłe tak nazwane), pod Garczynek Skorzewo i zaraz przy wsi jezioro Wielkie, lepiej Zamkowe, Schlosssee, bo leżało przy zamku, ¼ mili długie, prawie dokoła krzewami i pięknym bukowym, dębowym lasem otoczone. Niedawno temu istniało zaraz za wsią czwarte jeszcze jezioro, dość obszerne, na łąkach po prawej ręce gdy się jedzie do Orla, ale teraz jest spuszczone za pomocą kanału do zamkowego jeziora i już całe prawie zarosło: nazywało się zapewne Siedlinko, jak teraz jeszcze odpływ z niego czyli kanał się zowie. Tuż za kościołem we wsi ponad wspomnionem wielkiem czyli zamkowem jeziorem znajduje się dość wysoka góra, przyokrągła, bardzo spadzista, na dole tu i owdzie krzewami porosła; u góry jest miejsce równe, obszerne, na którem orzą. U ludu jest gadka, że tu pierwotnie stał kościół, ale zapadł i utonął w jeziorze. Podobno rybacy nieraz zahaczają siecią o jego wieżę. O górze zaś powiadają, że ją szwedzi usypali, bo każdy żołnierz przyniósł ziemi w hełmie, i tak powstała. Za tą gadką poszli i niejedni niemieccy uczeni, którzy także sądzą, że górę szwedzi usypali i zowią ją po swojemu „Schwedenschanze”. Co jest jednak z prawdą zupełnie sprzeczne. Istniała bowiem ta góra dawno przed szwedami, jeszcze w XVI wieku wszyscy nazywali ją: zamkowa góra (Schlossberg), i dobrze wiedzieli, że tu kiedyś stał zamek. R. 1529 świadkowie przed sadem w Starogrodzie zeznają po niemiecku: „Im Dorffe Garczyn do de Kirche gelegen und gebawit ist do bey isth eyn etzlicher Bergk uf welchen gewesen isth eyn Schloss. Disser Bergk mit dem Acker der Kirchen und der Pfarr mith eynem Sehe (owo zamkowe jezioro) von anbegynen gehort hot.” W ogóle jest G. jedną z najstarszych pomorskich osad. Imię teraźniejsze „Garczyn” jest wzięte od owego zamku obronnego i oznacza zupełnie to samo co „garc, garzec, gród itd.” W XIII wieku za pomorskich kśiążąt stanowił Garczyn ze swoim zamkiem główne siedlisko [ 488 ]całej okolicznej „garczyńskiej ziemi”. W skład tej najstarszej prowincyi czyli ziemi wchodziły mniej więcej parafie dzisiejsze: Garczyn, Pogutki, Kiszewa i Niedamowo (Baltische Studien XVI, 153). Jako książęcych urzędników na zamku wymieniają: kasztelana i chorążęgo. Książęta posiadali naokół wszystkie te dobra. Oni też i kościoły tutejsze ufundowali. I tak jest rzeczą prawie pewną, że kościół w G. był pierwotnie rządowego patronatu. Jeszcze w r. 1529 zeznawają świadkowie, jak pamiętają, że tu od początku proboszcza obsadzali kiszewscy starości: „Und von anbegynen hat gehort und gehort dy belehnunge eynes itzlichen Pfarrer czu Garczyn zcum Hauptmann uf Keyschow”. Ale wtedy już istniał folwark szlachecki we wsi, a ówczesna wdowa po Garczyńskim Cecylia widać że już sobie to prawo patronatu przywłąszczała. Także ową górę zamkową i jezioro wielkie dla folwarku zabrała, choć ono od początku należało kościołowi. W następnych czasach góra prócz jeziora pozostała przy proboszczu, ale patronat uzyskali tutejsi panowie. Najprzód byli tu Garczyńscy przez cały XVI wiek aż do r. 1686. Po nich przyszli Tuchołkowie, z pomiędzy których znani są: Michał Tuchołka, sędzia ziemski w XVIII wieku, po nim syn jego Jan Tuchołka, asesor tczewski jest tu r. 1766. Ostatni za polskich czasów byli Trembeccy; r. 1789 zachodzi Ignacy Trembecki, chorążyc chełmiński; obecnie jest niemiec. W czasie reformacyi wiara katolicka bliska tu była upadku. Proboszcza po większej części nie ustanawiano, a państwo trzymali innowiercę. Ludzie do kościoła mało chodzili. Kiedy nastąpiły lepsze czasy, przyłączono kościół do Wysina. R. 1642 wspominany Wojciech Zychecki komendarz wysiński i garczyński, po nim także Wojciech Złotowicz r. 1645, Bartłomiej Górka r. 1707. Dopiero r. 1729 ma Garczyn własnego proboszcza Wendę. Po nim od r. 1729 do 1749 Józef Słomiński prob. garczyński. Teraźniejszy stan parafii garczyńskiej opisuje dyecezalny szematyzm z r. 1867: Dusz w parafii 1350, tytuł kościoła: św. Andrzej apostoł, prawo patronatu prywatne; kiedy kościół stawiany i konsekrowany, nie wiadomo. Wsie parafialne: Garczyn, Płachty, Łubieszyn, Liniewko, Liniewo, Sobącz, Orle, Równe. Katolickie szkółki: w Garczynie dzieci 37, w Liniewie 57, Sobączu 45, Łubieszynie 49; 17 dzieci katol. odwiedza ewang. szkołę w Kartowie, gdzie nauki religii żadnej nie mają.