Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Fordon
| ←Forbuschhof | Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom II Fordon |
Forestowo→ |
[ 398 ]Fordon 1.) także Wordon, miasto, pow. bydgoski, na lewym brzegu Wisły, o kilka kil. na północ od ujścia Brdy, w okolicy piaszczystej, ma klimat zdrowy, ale cokolwiek ostry. Trzy miejscowości należą do gminy: 1) F., miasto, 2) Fordonek, przedmieście; 3) osada; w r.1875 było 2046 mk., w r. zaś 1871 1940 mk., 851 ew., 498 kat., 23 chrześcian niezdeklarowanych; 468 żydów, 514 analf. Należy do komisaryatu bydgoskiego, sądu okręgowego bydgoskiego. Ma kościół ewangelicki, katolicki i synagogę, 2 szkoły elementarne kilkoklasowe. Pod miastem jest przystań dla statków wiślanych; pomiędzy F. a Ostromeckiem, wsią na prawym brzegu Wisły położoną, regularna komunikacya promem. W mieście jest rządowy dom poprawy dla kobiet; około 360 kobiet zakład ten zatrudnia wyrabianiem cygar lub haftem. Urząd pocztowy trzeciej klasy, poczta osobowa do Bydgoszczy, poczta listowa do Ostromecka i do Czerska (Brahnau). Ludność w ciągu wieku bieżącego znacznie się zmieniała co do liczby i wyznania. W roku 1811 było 190 dm., 1757 mk.; w r. 1831: 195 dm., 2005 mk.; 270 ew., 262 kat. i 1473 żydów; w r. 1837 200 dm., 2409 mk.; 956 chrześcian, 1453 żydów; w r. 1843 liczono już 2890 mk. W ostatnich latach kilkunastu ludność się zmniejszyła, a szczególniej żydowska, gdyż wielu mieszkańców się przeniosło do szybko wzrastającej Bydgoszczy. Położenie miasta u podnóża lekko pochyłego wzgórza nadwiślańskiego jest dosyć niskie, osobliwie ku Wiśle wysunięte Rybaki stoją zazwyczaj pod wodą przy znaczniejszych wylewach. Najbliższa okolica przeważnie piaszczysta, za to na nizinach gleba urodzajna. Mieszkańcy trudnią się prócz zwyczajnego miejskiego handlu i rzemiosł głównie rolnictwem; także jest handel ekspedycyjny dosyć ożywiony. Wielu mieszkańców zajmuje się sternictwem po Wiśle i rybołóstwem, pod miastem jest obszerna przystań dla statków. Jarmarki odbywają się 4 razy w roku: kramne i na bydło. Domy są prawie bez wyjątku murowane, osobliwie po ostatnim pożarze z r. około 1840. Jako od najdawniejszych czasów była ta okolica zaludniona, wynika z starych pogańskich grobowisk, które przy mieście kilka lat temu dość głęboko w ziemi pod pokładami węgla brunatnego i gliny znaleziono. Jak utrzymuje p. Uhlenhuth (Der Netzdistrikt iu seinen geographischen und geognostischen Beziehungen str. 4), są to pokłady usypane prawdopodobnie przez naszą Wisłę, która gwałtem tędy nowy bieg sobie ku morzu utworzyła. Za książąt pomorskich stał na wzgórzu także przy Wiśle w stronie ku rzece Brdzie zamek zwany Wyszogród. Zasiadał na nim wyszogrodzki kasztelan; osada położona przy zamku zwała się niekiedy miastem. Czytamy w wizycie kościelnej biskupa Rozrażewskiego, że św. Wojciech, płynąc wodą ku pogańskim Prusom, wstąpił na ten zamek, i kościół, który tu już istniał (zapewne św. Magdaleny), własnoręcznie poświęcił. Pod owe czasy był Wyszogród (ob.) zamkiem bardzo warownym, uważano go powszechnie jako klucz wiodący do Pomorza, o którego posiadanie krwawe tu bitwy staczano. Dlatego był on solą w oku krzyżakom. Postanowili go więc zburzyć. R. 1329 komtur chełmiński Otto von Luterberg napadł znienacka Wyszogród, wyciął w pień załogę z 200 ludzi się składającą, a twierdzę spalił i zburzył. Biednym zaś mieszkańcom rozkazał przenieść się na inne miejsce, nieco na północ, gdzie teraz Fordon leży. Taki jest początek teraźniejszego miasta F. R. 1349 Kazimierz książę szczeciński, bawiąc w Koronowie, potwierdził proboszczowi wyszogrodzkiemu (fordońskiemu) stary przywilej kościelny erekcyjny, nadany zdawna przez pomorskich książat. Do kościoła należała wtedy villa Jezurzino (Jarużyn) cum omni jure, potestate et dominio. absque omni datione et labore ducali ut a poradlnye libera. Item Lacha dicta antiqua Dobrzyca sub prefata ecclesia incipiendo a fluvio Vyssla sursum usque ad lacum dictum Lyestnicza. Item prefato Lyestnicza. Item pratum dictum Rokiczye incipiendo a loco dicto Dobrobanss circa primum fossatum, quod subit ad latitudinem ad Vyslam et ad longitudinem incipiendo ab eodem fossato inter fluvium Dbra et inter montes usque [ 399 ]ad granities heriditatis Syersko. Item ortus sub monte Vyssegradiensi. Item potesthabere unum piscatorium vel alteri convenire super fluvio Vyssla super parva rhetia et circa ripam super vatam. Item in omnibus borrhis, sylvis et insulis ducalibus habet libere excidere omnia robora super suam necessitatem sine quovis impedimento. Zresztą nie mamy o F. historycznych widomości. Tylko r. 1655 nadesłała pod F. szlachta chełmińska swoje wojsko, żeby Szwedów przez Wisłę nie wpuścić. Kiedy jednak generał Horn ze Szwedami swoimi się ukazał, cofnęła się, nie stawiając oporu. Prusom przypadło to miasto jako położone w Wielkopolsce po prawej stronie rz. Noteci r. 1772 pierwszym podziałem. Od niepamiętnych czasów F. był siedzibą dziekana fordońskiego, należał za polskich rządów do dyecezyi kujawskiej, archidyakonatu kruszwickiego. Duchowną władzę wykonywał konsystorz biskupi w Bydgoszczy, dlatego też nazywał się dekanatem bydgoskim. Obejmował przedtem 12 parafij oprócz licznych kościołów w Bydgoszczy. Mocą bulli papieskiej de salute animarum z r. 1822 odłączono od fordońskiego dekanatu kościoły w Bydgoszczy, kośc. par. w Dąbrówce, w Solcu i Strzelewie, które oddane zostały do dyecezyi gnieźnieńskiej. Resztę zaś kościołów, jako to: w Fordonie, w Byszewie, Koronowie, Dóbrczu, Włókach, Osielsku, Wtelnie, Wadzynie i Żołędowie wcielono do powiększonej dyecezyi chełmińskiej, w której i dziś jeszcze stanowią dekanat fordoński. Parafia fordońska liczyła w r. 1880 dusz katol. 1580, nie licząc więzienia, gdzie bywa około 240 dusz. Kościół ma tytuł św. Mikołaja bisk., patronatu jest królewskiego; szematyzm dyecezyi chełmińskiej fałszywie podaje, jakoby był budowany przez Kazimierza księcia szczecińskiego r. 1394 (?); jest tylko wiadomość że tenże książe szczeciński, r. 1349 (nie 1394) potwierdził stary przywilej kościołowi, jakto się wyżej mówiło; w r. 1583 był jeszcze budowy drewnianej, dość już zaniedbanej, zkąd wynika, że teraźniejszy, w cegłę murowany kościół mógł być dopiero po tym r. 1583 stawiany. Przy kościele jest szpital dla 4 ubogich i 3 bractwa: św. Anny od r. 1581, św. Barbary i bractwo trzeźwości. Do parafii należą oprócz miasta następujące wioski: Aleksandrowo, Niem. Fordon, Jarużyn górny, dolny i osada, Jasieniec, Łoskoń, Marienfeld, Miedzin, Miedzinek, Nicponie, Palsz, Sierneczek, Sophienthal, Strzelce górne i dolne, Suczyn i Bergmühle. R. 1867 istniały 2 szkółki katol. parafialne: 1. w Fordonie, do której należał Fordonek, Palsz i Suczyn z 59 dziećmi, nauczyciel był zarazem organistą (obecnie jest ta szkoła zamieniona na symultanną i połączona z miejską szkołą protestancką); 2. w Górnym Jarużynie, do której należało Aleksandrowo, Górne Strzelce, Jarużyn-osada, Dolny Jarużyn i Marienfelde z 83 dziećmi.
2.) F. (Fordon-Deutsch), wieś i gm; 4 miejsc. 1) Frd. wieś; osady: 2) Wójtostwo F.; 3) Kępa zamkowa (Schlosskampe;) 4) Karczma ujska (Uszkenkrug), 21 dm., 237 mk., 216 ew., 21 kat., 28 analf. M. St. i Kś. F.
 
|
This work is in the public domain in the United States because it was first published outside the United States prior to January 1, 1929. Other jurisdictions have other rules. Also note that this work may not be in the public domain in the 9th Circuit if it was published after July 1, 1909, unless the author is known to have died in 1953 or earlier (more than 70 years ago).[1]
This work might not be in the public domain outside the United States and should not be transferred to a Wikisource language subdomain that excludes pre-1929 works copyrighted at home. Ten utwór został pierwszy raz opublikowany przed dniem 1 stycznia 1929 r., i z tego względu w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej znajduje się w domenie publicznej. Utwór ten nadal może być objęty autorskimi prawami majątkowymi w innych państwach, i dlatego nie zaleca się przenoszenia go do innych projektów językowych.
|