Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Dunaj

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

←Dunaiken

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom II Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski Dunaj

Dunajczyce→

[ 219 ]Dunaj 1.) osada strzelecka. pow. sieradzki, gm. i par. Męka, ludności 5 dusz.

2.) D., lub Donaj-dezerta, os., pow. łęczycki, gm. Piątek, par. Góra św. Małgorzaty. Por. Czerników.

3.) D., wś, pow. mławski, gm. Stupsk, par. Żurominek-kapitulny. W 1827 r. było tu 19 dm., 105 mk.; obecnie liczy 21 dm., 229 mk., o 73 w. od Płocka, o 16 od Mławy, o 3 od Żurominka. Rozl. wynosi m. 1316 a mianowicie: grunta orne i ogrody m. 454, łąk m. 71, pastw. m. 104, lasu m. 654, nieużytki i place m. 33. Bud. mur. 1, drewn. 19, pokłady torfu, marglu i kamienia wapiennego; piec wapienny. Wieś Dunaj osad 25, gruntu m. 240.

4.) D., wś, pow. ostrołęcki, gm. Wach, par. Myszyniec.

Dunaj, Donaj lub Ludzianka, ob. Bzura.

Dunaj, strumień, dopływ rz. Norupie, wpadającej do Muszy.

Dunaj (po niemiecku die Donau, po francuzku: le Danube) jest po Wołdze najdłuższą rzeką w Europie, bo bieg jego liczy w prostym kierunku 220 mil geograficznych, razem zaś z zakrętami mil 445. Niemcy, Węgrzy, Serbowie, Wołosi i Turcy, zowią Dunaj swoją rzeką. U Rzymian nazywał się Danubius, a dolna część jego Ister. Dunaj jest główną wodną drogą handlową, prowadzącą ze środka Europy do morza Czarnego, ale dotąd komunikacya ta nie jest wcale tak ożywioną, jakby nią być powinna, i jeszcze wiele brakuje, aby Dunaj był tak uczęszczanym i użytecznym, jak np. Ren. Dunaj nie wypływa z Alp, ale z gór daleko niższego rzędu, z Schwarzwaldu w wielkiem księztwie badeńskiem. Żródła jego są w wysokości 2,500 stóp (po nad powierzchnią morza) pomiędzy górami Rosseck i Brighain, przy kaplicy św. Marcina, 1 i pół godziny drogi na [ 220 ]północny zachód od Furtwangen. Aż do miasta Donaueschingen strumyk zowie się Brege. Tu wpada do niego Brigach, która o pół mili, pod Sanct Georgen, także ze Schwarzwaldu wypływa, i odtąd połączone dwie rzeczki przybierają nazwisko Dunaj. Pod Donaueschingen zwierciadło Dunaju leży jeszcze 2124 stóp po nad powierzchnią morza. Dunaj jest jedyną rzeką płynącą w Niemczech na wschód i dla tego może żadna rzeka nie ma dla Niemiec takiego znaczenia. Z początku brzegi jego są strome i skaliste, a łoże jest wązkie. Później przechodzi na niziny łąk pełne. Minąwszy góry wapienne, die Rauhe Alp, przybywa pod Sigmaringen na wyżynę górnej Szwabii i Bawaryi. Pod Ulmem staje się spławnym, ma 230 stóp szerokości a powierzchnia wody wznosi się jeszcze na 1,432 stóp nad poziom morza. Płynąc pod Donauwörth, Neuburg, Ingolstadt, Ratyzboną i Donaustauf, często ma brzegi niskie i bagniste. Spadek wody jest tu stosunkowo mały; wynosi w przecięciu 11 stóp na milę. Pod bawarską Passawą zwierciadło Dunaju wznosi się 820 stóp nad powierzchnią morza. Tu Dunaj wstępuje w granicę cesarstwa austryackiego i wpada do niego bystra rzeka alpejska Inn. Nurty Dunaju toczą się w arcyksięztwie austryackiem doliną, którą tworzą od północy góry Szumawa (Böhmerwald) i Manhartsberg, od południa Alpy Noryckie czyli Styryjskie. Z tych ostatnich wpada do Dunaju poniżej Lincu rzeczka Enns (po łacinie Anisus), która od wieków granicę pomiędzy Austryą Wyższą a Niższą stanowi (das Land ob der Enns; das Land unter der Enns). Płynąc temi dwiema Austryami, Dunaj raz się przeciska przez wąwozy skaliste, drugi raz tworzy jakby jeziora, dalej rozdziela się na kilka ramion i liczy na przemian od 400 do 2,400 stóp szerokości. Pod Grein i Krems są niebezpieczne wiry, odmęty, topiele. Mija potem Dunaj znane z bogactwa klasztory Melk i Kloster-Neuburg; mija sławne wyprawą Sobieskiego góry Kahlenberg i Leopoldsberg, i od Kahlenberger Dörfel i Nussdorf wypływa na piękną równinę Niższej Austryi. Tu naprzeciw Nussdorfu rozdziela się i tworzy większe wyspy. Sam Wiedeń z 32 przedmieściami leży przy prawym brzegu. Przedmieście zaś Leopoldstadt i Jägerzeil wraz ze sławnym laskiem Praterem leżą na wyspie, którą od właściwego Wiednia oddziela wązki Donau-Canal, a od prawego brzegu główne koryto Dunaju. Tuż poniżej tej Prater-Insel leży śród Dunaju owa wyspa Lobau, przez którą Napoleon I kazał bić mosty przed bitwą pod Aspern i Wagram. O 10 mil od Wiednia zwęża się równina niższo-austryacka, bo od południa dochodzą już do Dunaju ostatnie odnogi Alp Styryjskich, das Leitha-Gebirge (wzgórza rzeki Litawy), a od północy widać wzgórza zamku presburskiego, będące pierwszem ogniwem tak zwanych Małych Karpat. Na ziemi węgierskiej liczba wysp i wysepek jeszcze większa. Tu za Presburgiem zaczyna się mniejsza równina węgierska. Płynąc nią Dunaj, rozdziela się na 3 cześci. Na południe od głównego koryta ciągnie się pomiędzy Małym a Głównym (czyli Wielkim) Dunajem wyspa, die kleine Schütt-insel, przez mil 6, aż pod Rab. Na północ od głównego koryta, boczne ramię Dunaju, zwane die Neuhäusler Donau, wpływa aż do rzeki Wah (die Waag) i tworzy tym sposem die grosse Schütt-insel, liczącą 11 mil długości a 3 szerokości. Bystry i rwiący Wah, syn Tatr węgierskich, wpada pod nazwiskiem „Wah-Dunaj“ do głównego Dunaju pod Komornem (Komorn). Koło Wiszehradu zastępują Dunajowi drogę: na lewo końce Karpat nowogradzkich, a na prawo ostatnie wzgórza lasu Bakony. Rzeka skręca się tu koło Wacowa (Waitzen) pod kątem prostym ku południowi i płynie wielką równiną Dolnych Węgier, pomiędzy nagiemi jednostajnemi stepami. Bieg tu jej wężykowaty, jest powolny. Na brzegach niskich już to bezleśne piaski, już to bagna zaraźliwe, gąszcze, trzciny i lasy bagniste. Pełno odrywających się ramion rzeki tworzy mnóstwo wysp mniejszych i większych. Na wzgórzach Budy (Ofen) stoi zamek królewski, a liczne mosty łańcuchowe łączą Budę z Pesztem, na równinie rozłożonym. W bagnach pod Mohaczem utonął roku 1526 w bitwie przeciw Turkom Ludwik II, ostatni król węgierski z rodu Jagiellonów. Dopiero od ujścia Drawy, poniżej Osieka (Essek), płynie znowu Dunaj przyjemniejszemi okolicami. Skręca się ku wschodowi i mija warownię Petrowaradyn (Peterwardein). Gdzie Titel, tam wpada do niego potężna Cisa (die Theiss), z Karpat płynąca, z ryb sławna. Pomiędzy Zemlinem (Semlin) i Belgradem (Bielehradem) oddaje mu wody swoje Sawa (die Sau). Tak spotęgowana rzeka pędzi ku ostatniej skalistej swej zaporze i bramie. Tworzą ją góry granitowe Banatu na lewo, a góry wapienne Serbii na prawo. Dotąd szerokość Dunaju wynosiła 1,000–1,300 stóp. Naraz skały zwężają jego łoże do 500, 400, 350 stóp. Najwęższe i najniebezpieczniejsze miejsce jest powyżej Rszawy (Orsowa), przy tak zwanej Żelaznej bramie (das Eiserne Thor, Demirkapi). W ostatnich czasach wysadzono prochem skały najniebezpieczniejsze i już teraz nie potrzeba wyładowywać statków przed Rszawą, aby towary wieźć na kołach i poniżej znowu na statki ładować. Nareszcie Dunaj pod Klatową wypływa z tego wązkiego i krętego wąwozu i odtąd już żadne skały i góry nie tamują biegu jego. [ 221 ]Dunaj odtąd nazywa się Dolnym. Odtąd żegluga na nim odbywa się już nietylko wiosłami, ale płyną nim statki żaglowe, a w końcu i okręty morskie. Od Widynu do Rasowy przeżyna on równiny wołoskie w kierunku wschodnim, po większej części spokojnie. Niziny bagniste, na kilka mil szerokie, zarosłe sa trzciną i przerznięte bocznemi ramionami Dunaju, wielkiemi ławicami stojącej wody i martwemi odnogami. Tak mija Dunaj Sistowę, Giurgiewo, Ruszczuk i Sylistryą. Pod Rasową już tylko o mil 10 od morza Czarnego oddalony, zmienia Dunaj nagle kierunek swój i płynie ku północy na spotkanie się z galicyjskim Seretem. Tu leżą nad nim: Braiłów, Galacz i Reni. Przed Galaczem przyjmuje nurty Seretu, a za Reni Prutu. (Ponieważ te dopływy sięgają źródłami swemi Karpat galicyjskich i sprawiają, że część Galicyi t. j. Pokucie leży w dorzeczu Dunaju, przeto podajemy w naszym Słowniku opis tej rzeki). Jeszcze przed Galaczem wraca do dawnego swego kierunku, to jest skręca się ku wschodowi i łączy się z licznemi jeziorami rzecznemi, przez wody boczne utworzonemi. Między Izakczą a Tulczą, 10 mil przed ujściem swojem do morza, Dunaj rozdziela się na 3 główne ramiona: północne, średnie i południowe. Północne zowie się Kilia, środkowe Sulina, a południowe Georgewskoj (św. Jerzego, po turecku: Kedrille). Pierwsze i trzecie mają długości mil 12 do 13 i tworzą trójkąt, którego podstawą jest brzeg morza, około 10 mil długi. Ten to trójkąt zowie się „deltą Dunaju“, liczącą w ogóle 47 mil kw. Przestrzeń pomiędzy Kilią a Suliną przedzielona jest kanałem poprzecznym Szonda; tworzy więc 2 wyspy, z których zachodnia zowie się Czedal, a wschodnia Leti. Wyspa między Suliną a ramieniem św. Jerzego nazywa się Moisze. Rozdzielenie się Dunaju na 3 główne i kilka pomniejszych ramion, niskość i piaszczystość brzegów, ogromne masy mułu, piasku, kamieni i ziemi, które Dunaj od wieków ciągle nurtami swemi na brzeg morski znosi, a które tu opadając, tworzą ławice i inne przeszkody do żeglugi, sprawiają, iż rzeka w Europie w wodę najobfitsza, znacznemi rzekami Alp i Karpat zasilana, ku końcowi rozlewając się i rozdzielając po piaskach, staje się z powodu mielizny, dla statków i okrętów niebezpieczną. Ramię Kilia ma wyborne pory: Ismaił, Kilia i Wilkowo a ujść do morza 8; lecz z tych 8 tylko jedno, Oczakowskie dogodne jest dla większych okrętów morskich. Ramię Sulina ma latarnię morską i było dotąd najbardziej uczęszczanem. Ramię św. Jerzego płynie przez prawdziwą pustynię. Strategiczna ważność rzeki okazuje się z tylu fortec nad nią istniejących, z pomiędzy których wymieniamy: Ulm, Ingolstadt, Passau, Linz, Komorno, Budę, Petrowaradyn, Nową Rszowę, Widyn, Nikopolis, Ruszczuk, Sylistryą, Braiłę i Izmaił. Dunaj obfituje w ryby, szczególniej w Węgrzech, mianowicie ma wyborne karpie i wyże. (Według Encykl. Orgelbranda).