Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/289

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.


da
254


Te glieṡia dalla Plìe! PescostaC, OrghenPlie1843-2013:428 (fod.); c) Y s’abina söi plans da Corvara E s’ abina soi plangs da Corvara PescostaC, MëssaPescosta1879:3 (Badia)
17 introduce un complemento predicativo (gad. P/P 1966; V/P 1998, grd. Ma 1953, fas. Mz 1976, amp. Q/K/F 1982, MdR) Ⓘ da Ⓓ zu ◇ a) Le creature. Ve! Ve! N segnor. Fosc che l’é un dai sasc. Le creature. Vè! Vè! un Segnor: Fosch che l è un dai sasch. GiulianiGB, Gespräch1812-2014:57 (bra.); b) y canch’al s’é senté jö al scomenciâ da l’istruí e chan ch’al s’ é senté schö al scomentscháva da l’instruì HallerJTh, MadalenaBAD1832:154 (Badia); c) Iö ves sà gre. Iö sënte propie apetit da mangé. Jeu ves sà grè. Jeu sënte propie appetit da mangé. DeRüM, TëmpRetornunseCiasa1833-1995:244 (MdR); d) No spetede al monn / Da ciafé confort, consolaziun, / Mo sperede en Dio y so sant ennom / Gnará en aiüt te vigne afliziun. No spötödö al mon / Da tschafö congfort - consolaziung / Mo spörödö ‘ng Dio i so sant ng Nom / Gnarà ‘ng najut tö vignö affliziung. AgreiterT, ConLizonza1838-1967:134 (mar.); e) N’é pa nia da rí! N’é pa nia da rì! PiccolruazA, Scassada1848-1978:71 (Badia); f) Te voi ben Maria t’el śuro, / un ben proprio da morì Te voi ben Maria t’ el zuro, / un ben proprio da marì DegasperF, ARaMeNoiza1860*-1975:109 (amp.); g) L fant i à cuntà dut, cioè, che si fra ie ruà, y che l pere à cumandà de fé n gran gusté dla cuntentëza ‘L fànt jë hà cuntà dutt, cioè, che si frà jè ruà, y che l’père hà cumandà de fè uŋ gràŋ gustè dalla cuntëntezza VianUA, FiProdigo1864:193 (grd.); h) che Idî le sá, sc’ i podess, te donassi a te, che t’es tan brau da les porté che Idì l’sa, s’ i po̮dẹsse, te do̮nẹssi a tẹ che t’ ẹs tan brao̮ da lẹs po̮rtè PescostaC, DecameronIXLMV1875:651 (S. Martin)
18 si usa nella locuzione correlativa da… a (gad., grd. F 2002, fas., amp.) Ⓘ da… a Ⓓ von… bis ◇ a) Y canche chi á aldí chësta cossa, ai s’ un jô demez un indolater scomencian dal plü vedl cina ai ultims E chan ch’chi ha aldi casta cosa, ai sen schiva demez un indo l’ater scomantschang dal plö vedl tging ai ultimi HallerJTh, MadalenaBAD1832:154 (Badia); b) Confida en Dio da de a de, / Al t’ aiütará spo vigne de confida ‘ng Dio da dö ang dö, / Al tajutara spo vignödö AgreiterT, ConLizonza1838-1967:132 (mar.); c) I ve n darà cater o sie / Segur da ciaf a pie I vë n darà kater o sìe / Segur da čaf a pie BrunelG, MusciatSalin1845:11 (bra.); d) Duto cuanto cijirea / Da Tofana a Crepedel! Duto quanto cigiréa / Da Tofana a Crepedel! ZardiniB, Rudiferia1852:1 (amp.); e) Scutà che che l Piovan ve disc, / Dal fantolin al velge grisc / Scutalo duc, perché - se mer! Scutà che che ‘l Piovang ve dis, / Dal fantoling al velge gris / Scutalo dutg, perché - se moer! BrunelG, CianzonJentBona1856-2008:250 (bra.); f) Se vede da bonora a sera / Che ’es se canbia de ziera. Se vede da bonora a sera / Che es se cambia de ziera. Anonim, TosesCortina1873-1938:30 (amp.); g) i inominâ sö döt, da sorëdl ales stëres, dal pëc cina al müstl i innominā sou dutt, da sored’l alles sterres, dal pecc’ cina al mūst’l DeclaraJM, SantaGenofefa1878:44 (Badia); h) Al vá da süa ciasa ala ciasa de Dî Al va da süa tgiasa alla tgiassa de Díe PescostaC, MëssaPescosta1879:5 (Badia); i) N marcadënt ie jit n di a ciaval dla fiera a cësa y ova ciarià do a se na valisc cun truepes dinei. ŋ ma̤rka̤dá̤nt íe žit n di a̤ txa̤vál d’la̤ fíera̤ a̤ txá̤za̤ i ǫ́a̤ txa̤riá dǫ a̤ sę na̤ va̤líš kun trúepęs dinę́i. RifesserJB, Plueia1879:107 (grd.)
19 nella costruzione "avere da" nel senso di "dovere" e dopo il verbo "sapere" (gad., grd. Ma 1953, fas. Mz 1976, fod., amp., MdR) Ⓘ da Ⓓ zu ◇ a) la sëul’ grazia, ch’ël ëssa da damandé a Die, fossa d’i slungë la vita la sœul grazia, k’ œl avœssa da damandè a Dìœ, fossa d’y schlungiè la vita PlonerM, Erzählung5GRD1807:47 (grd.); b) sce iö n’esse tant da fà, da lavorè, e da festedié a ćiasa, voressi bëin gnì gonot da vos ŝ’ jeu n’esse tant da fà, da lavorè, e da festedié a çhiasa, voressi bëiǹ gnì gonot da vos DeRüM, BunDéJanDomëne1833-1995:242 (MdR); c) S’ el no stasse con colore, / el sarae mincionà, / ‘l à da stà, vore o no vore, / par non esse bartaśà. S’ el no stase con colore, / el sarave mincionà, / l’a da sta, vore o no vore, / par non èse bartazà. DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:112 (amp.); d) Almanco i preve ava da capì chel tant. Almanco i preve ava da capì chel tant. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:432 (col.); e) chi che tëm Idî, ne n’á nia ater da temëi chicche tem Iddì, nen ha nia at’r da temei DeclaraJM, SantaGenofefa1878:8 (Badia); f) y ai sá da ilominé de nöt les ciases oramai sciöche de de e ei sa da illuminè d’noutt les ciaſes oramai sceoucche de dè DeclaraJM, SantaGenofefa1878:65 (Badia)
20 introduce una proposizione finale (gad. P/P 1966; V/P 1998, grd. Ma 1953, fas. Mz 1976, amp. Q/K/F 1982, MdR) Ⓘ da Ⓓ zu ◇ a) Percie tu m’es ferì, / M’es tu sëula da varì. Percie tu m’es ferì, / M’es tu sëula da varì. PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:58 (grd.); b) döt le popul é gnü pro ël, y canch’al s’ é senté jö al scomenciâ da l’istruí düt ‘l popol é gnü pro al, e chan ch’al s’ é senté schö al scomentscháva da l’instruì HallerJTh, MadalenaBAD1832:154 (Badia); c) Sö n chëst àn dagnora da ćiarè con i dinà. Seu ‘ǹ quëst haǹ dagnóra da çhiarè coǹ i dinnà. DeRüM, Grosc1833-1995:287 (MdR); d) Con n pra mez da sear e mez seà / E i marudìe duc amò da cerir encà. Kong un prà mez da sear e mez seà / E i marudie duč amò da čerir nka. BrunelG, Fenì1836-2013:354 (bra.); e) e ‘l i responde che chesto sarae un bon motivo da sperà e ‘l i responde che questo sarave un bon motivo da sperá PlonerM, Erzählung5AMP1856:26 (amp.); f) Nos duncue vardaron / Se portaa ra spese / De sta Aministrazion / Dài al mondo da lieśe… Nos dunque vardaron / Se portava ra spese / De sta Amministrazion / Dai al mondo da lieze… Anonim, Monumento1873:1 (amp.)
21 introduce una proposizione consecutiva (gad. A 1895, grd. Ma 1953, fas. Mz 1976, fod., amp.) Ⓘ da ◇ a) No son plu degno da ester nominé vost fi No song plu degno da ester nominé vost fí HallerJTh, FigliolProdigoFOD1832:151 (fod.); b) ‘l é śù in ciasa col bilieto, / ‘l à sapù fei ra fegura / da conosce, se ‘l é dreto l’e zu in ciaza col biglieto, / l’a sapù fei ra fegura / da conosce, se l’e dreto DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:115 (amp.); c) Prima ne mancia la strada per la comunicazion col Tirol da podè provede l nezessario Prima ne manĉia la strada per la comunicazion col Tirolo da podè provvede ‘l nezessario AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431 (col.); d) Anpezane tirà cride / Craià eviva, su ciantà / iu śi- śi- śi no ‘l é da ride / Da stà alegre e da ciantà. Ampezzane tirà cride / Craià eviva, Su ciantà / Ju zi-zi-zi no le da ride / Da sta allegre e da ciantà. Anonim, ManageriaComunal1873-1973:28 (amp.); e) Sun iö sté le pröm ch’á albü la fortüna. / Dl otcënt carantun söl medejim post, / Y da fá n pü’ de festa chiló sö dal ost. Sung iö stè l’prüm ch’ha abü la fortüna. / Dell’ ottciant carant’ ung sol medesimo post, / E da fa ‘ng pü de festa chilò sö dall’ ost. PescostaC, MëssaPescosta1879:4 (Badia).

da (gad., mar., S. Martin, Badia, grd., fas., caz., bra., moe., fod., col., amp., LD, MdR) ↦ da.

(amp.) ↦ dé.

da inré (MdR) ↦ dinrer.

da ite (MdR) ↦ daite.

da mate (amp.) ↦ damat.

da resto (amp.) ↦ derest.