go szlaku, nad Taszlikiem, Siniuchą, Martwą wodą i Ingulcami suhaki (antilope saiga) całemi stadami chodziły (Auctuar. hist. natur. 1742). Był to rodzaj kóz dzikich, dziś zupełnie wygubionych, a które dawniej w tych stronach się trzymały. Edward Rulikowski.
Garda, ob. Garna.
Gardawice, niem. Gardawitz, wś i folw., pow. pszczyński, par. woszczycka, o 3 mile od Pszczyny, o 5 kil. od Orzesza. Dobra G., od r. 1858 własność ks. Dołgorukich, mają 4248 mr. rozl., grunt częścią żytni, częścią piaszczysty i torfowy (łąki). Mają zamek, park, cieplarnie; była też gorzelnia, fabryka krochmalu, kopalnia węgla Josephinengrube, wysoki piec Juttahütte. Wś z pobliską osadą Mościska ma 74 osad, 1590 m. roli, szkołę. W Mościskach szklana huta. F. S.
Gardawin, ob. Gierdawy.
Gardawitz (niem.), ob. Gardawice.
Garde (niem.), ob. Garna.
Gardeiken (niem.), ob. Gardejki.
Gardeja, niem. Garnsee, w dokumentach starych Garzanum, skąd pierwotnie nazywało się zapewne Garzno, także Slemno lub Szlemno, mko, pow. kwidzyński, na wąskim ostrowie między jeziorami, położone na bitym trakcie grudziąsko-kwidzyńskim, obok którego obecnie nową nadwiślańską kolej żel. budują, blisko granicy pow. grudziąskiego, ku Wiśle ma obszerne bory, około 1¼ mlli tak od Kwidzyna jak i od Grudziądza odległe. R. 1867 liczyło kat. 35, ewang. 1027, obszaru ziemi mr. 4016, budynk. 260, dm. mieszk. 115. W miejscu jest kościół paraf. ewangielicki, w czasie reformacyi katolikom wzięty (miał filią w Cyganach), r. 1735 z gruntu prawie nowo budowany, z wieżą kilkaset lat starszą, szkoła miejska realna, poczta, obecnie także stacya kolei żel., apteka., doktór itd. Mieszkańcy trudnią się głównie rybołówstwem i hodowlą ogrodowizn, mianowicie sprzedawają dużo ogrodowych owoców. Jarmarki 8 razy odbywają się naprzemian, raz kramne, potem na bydło i konie. G. jest osadą prastarą; w obronnem tem z natury miejscu gród prastary się znajdował. Dr. Bender (Zeitschrift für die Gesch. Ermlands II 214) przypuszcza, że tu już sławny biskup pruski Chrystyan osiadł i stąd pogańskich prusaków do wiary nawracał; miał obok siebie mały konwent cystersów, którzy mu jakby kapitułę tworzyli; nawet powiada tenże Dr. Bender, że Chrystyan po śmierci tu pochowany. Twierdzenia tego jednak nie poparł dostatecznemi dowodami, choć prawdą jest, że tu cystersi rzeczywiście klasztor swój mieli w XIII wieku. R. 1285 zacny i bogaty rycerz pomezański Dytryk Stanko, właściciel całej tej okolicy, zapisał oo. cystersom posiadłość Garzanum z jeziorami i 200 włók roli naokoło. W odnośnym dokumencie czytamy: „Contulimus et dedimus ducentos mansos domino abbati et monachis domus in Garzano in veram et perpetuam eleemosynam jure culmensi. Quorum mansorum mensura incipit a granicia villae Otle extendens se in latitudinem versus Duschezin et in longitudinem versus Scherne, qnousque dictorum mansorum numerus compleatus hoc proviso, quod claustrum Garzanum et lacus praedictorum mansorum terminis includatur“. Pierwsi zakonnicy przybyli tu z Peplina, jak z powyżej przytoczonego dokumentu wnioskować można, gdyż opat pepliński był obecny przy tej darowiźnie. Klasztor w G. niedługo jednak istniał. Główną przeszkodą byli sami krzyżacy, którzy, jak wiemy w ogóle rozwojowi klasztorów nie sprzyjali. Także i dla ubóstwa klasztor musiał upaść, gdyż dane owe 200 wł. nie starczyły na utrzymanie, a później nowej darowizny nie przybyło. Tak tedy oo. cystersi musieli opuścić to miejsce. R. 1334 konwent pepliński sprzedał G. wraz z przynależną okolicą biskupowi pomezańskiemu Bartoldowi; G. było już wtedy miastem; pierwszy przywilej nadany został właśnie tego r. 1334. W czasie reformacyi niemieccy mieszkańcy wraz z całą Pomezanią zlutrzeli. Kś. F.
Gardejki, niem. Gardeiken, wś, pow. ostródzki, w okolicy lesistej; mieszkańcy trudnią się wypalaniem smoły.
Gardel (niem.), ob. Gardłów.
Garden (niem.), pow. suski, ob. Gardzień.
Gardenga-Fluss (niem.), ob. Gardęga.
Gardensee albo Garnsee (niem.), ob. Gardeja.
Gardęga al. Gardenga, mała rzeczka w Prusach zachodnich. Początek ma w okolicy Hermanowa i Falknowa w pow. suskim, płynie w kierunku południowo-zachodnim między Łęgnowem (Langenau) i Pławtami (Gr. Plauth), wstępuje w małe jeziorko przy Starym młynie (Altmühle) i zaraz potem w większe przy Galinowie w pow. kwidzyńskim; wychodzi z niego przy Wracławku (Warceln), łączy się ze strugą przychodzącą z pod Styrgartu (Thiergart) i M. Trąbek (Kl. Tromnau), mija wieś Trąbki (Gr. Tromnau), Wilkowo, Pręsławki, a wzmocniwszy się dwu jeszcze strugami z północy i południa wpada do jeziora Nogat. Długość biegu strugi G. wynosi około 1 i pół mili.
Gardic, niem. Garz, wś na wyspie Uznojm (Usedom), pod Świnioujściem.
Gardienen (niem.) 1.), os. leśna, pow. pasłęcki, st. p. Młynary. 2.) G. (niem.), ob. Gardyny.
Gardisztje, niem. Gaarz, Garz, wsie na Pomorzu pruskiem w reg. szczecińskiej, powiat Pyritz, i w reg. stralzundzkiej, na wyspie Rugii.
Gardki, os. należąca do Zapędowa, pow. tu-
