komunikacyjnych posiada pow. elbląski podostatkiem. 1) Wodne drogi są liczne: z pomiędzy rzek wiele jest spławnych, niektóre nawet dla większych statków, jako rz. Elbląg i Nogat, inne przyjmują pomniejsze łodzie i tratwy, np. łacha panieńska (Jungfersche Lache), Tyna aż do wsi Dreispring i Fiszewa. Długość tych wodnych dróg wynosi około 8 mil. Nadto są 2 kanały: Krafulski kanał kosztem m. Elbląga zbudowany 1495 r., łączy Nogat z rz. Elbląg; drugi kanał elbląsko-mazurski (Elbingoberländischer Kanal) nowo teraz otworzony, choć nie dochodzi powiatu, jednak ułatwia komunikacyą, ponieważ się styka z elbląskiem jeziorem Druznem (o ruchu handlowym po tych drogach wodnych ob. powyżej przy m. Elbląg). 2) Bite trakty jedne są stare, jako z Elbląga do Królewca i z przeciwnej strony do Malborka z roku około 1810, z Elbląga do Pr. Holądu od r. 1830. Długość tych dróg wynosi przeszło 7 mil. Nadto postanowiono r. 1862 nowe drogi sypać: z Elbląga do Nowodworu (Tiegenhof), do Młynarów (Mühlhausen), do wsi Rückfort i na Szynwałd do Tolkmicka (Tolkemit). Długość tych ostatnich traktów miała wynosić przeszło mil 9. 3) Kolej żelazna zwana wschodnia (Königl. Ostbahn) z Berlina do Królewca ukończona została w elbląskim powiecie roku 1852. Przechodzi przez powiat w długości więcej nieco niż 3 mile; utrzymuje tu 2 stacye: Elbląg i Güldenboden. Na stacyi Elbląg z r. 1861 taki jest obrachunek: osób przybyło 67220 (dziennie przecięciowo 184), odjechało 65024 (dziennie 178), towarów różnych przywieziono cent. 316,692, odesłano 215,777; dochodu od osób tal. 51666, od towarów 82026, nadzwyczajny wziątek talar. 1549, ogółem dochodu tal. 135,241, wydatku na urzędników itd. tal 6879. Później ruch się powiększył, np. roku 1867 przybyło osób 79667 (dziennie 218), ogólnego dochodu było tal. 174,971. W Güldenboden przybyło r. 1867 osób 25955 (dziennie 71), ogólnego dochodu tal. 44698. 4) Poczty istnieją w liczbie 5: w Elblągu I klasy, wyższych urzędników 11, niższych 12, służby (listonoszów itd.) 14, w Tolkmicku, we wsi W. Mausdorf, we wsi Trunz i Güldenboden. — Szkoły stosunkowo są liczne w powiecie; wyzsze, gimnazyum, szkoły realne, rzemieślnicze, pensyonaty znajdują się w dostatecznej ilości w mieście Elblągu; po wsiach są zwykłe szkoły elementarne. Statystyka z r. 1863 podaje w Elblągu ogółem szkół 10, nauczycieli 31, nauczycielek 11, uczniów 1434, uczennic 1421; prywatne 3 szkoły: nauczycieli 2, nauczycielek 5, uczni 69, uczennic 89. W Tolkmicku 2 szkoły, nauczycieli 5, uczniów 209, uczennic 207; po wsiach szkół 66, nauczycieli 69, uczniów 2839, uczennic 2795. Co do wyznań było szkół katol. 8, ewang. 75. — Wyznania i kościoly: 1) Katolicy posiadają 3 koscioly parafialne: w Elblągu św. Mikołaja, w Tolkmicku i Nowejcerkwi (Keukirch). Dawniej za polskich czasów istniał jeszcze klasztor we wsi Kadynach (Cadinen), kaplica cmentarna św. Antoniego Padewskiego w Tolkmicku (teraz Najśw. Serca Jezusowego, zbudowana r. 1738 przez prob. tolkmickiego Jana Szwana) i kaplica św. Jakóba w Kickelhof przy Kadynach. Klasztor w Kadynach fundował Teodor von Schliewen, ówczesny właściciel tych dóbr r. 1683 i oddał go oo. bernardynom z Warszawy. Istnieli tu ci ojcowie aż do r. 1826, kiedy przez rząd pruski zniesieni zostali. Teraźniejsze nazwane powyżej 3 kościoły parafialne stanowią dekanat elbląski, nowo utworzony r. 1841; należy do niego jeszcze po za powiatem elbląskim będący kościół paraf. w Pr. Holądzie. R. 1873 służbę Bożą pełniło w tym dekanacie 4 proboszczów (1 dziekan), kapelanów i innych duchownych 6; komunikujących było w Elblągu 3654, w Holądzie 206, w Tolkmicku 2030, w Nowej cerkwi 1055. 2) Także i dla protestantów urządzona jest t. zw. superintendentura elbląska; obejmuje ona li tylko gminy w powiecie tutejszym położone. R. 1870 było parafij 12, filia 1 i to w Elblągu parafia św. Trzech Króli, św. Anny i Bożego Ciała, po wsiach reszta: w Przezmarku, w Pomorskiej wsi (Pomehrendorf), w Łęczach (Lenzen) z filią Dörbeck, we wsi Trunz, Zeyer, Panna (Jungfer), Fersztnowo, W. Mausdorf i Neuheide. Pastorów pracowało przy tych kościołach 17. 3) Menonici wydaleni z Holandyi tu się osiedlili. Początkowo zamyślali osiedlić się w mieście Elblągu, ale r. 1550 rada protestowała, zaczem król Zygmunt August im zabronił. Tem liczniej zamieszkali teraz po wsiach na nizinach. R. 1772 liczono ich przeszło 13000, obszaru żyznej ziemi w nizinach posiadali mórg 2177. Jak od początku uczyli, tak i teraz tu uczą, że nie wolno jest chrzcić małych dzieci, służbę wojskową pełnić i przysięgę składać. Urzędy zresztą uznawają, czego pierwotnie nie czynili. Po okupacyi król Fryderyk W. r. 1780 zwolnił ich od służby wojennej (za polskich czasów zawsze wolnymi byli), ale co rok musieli płacić na zakład kadetów w Chełmnie tal. 5000. W nowszych czasach różnemi ustawami starano się pociągnąć menonitów do tej służby, ale oni zawsze się wytrwale opierali; statecznie idą teraz w sołdaty, ale pełnią tylko podrzędne, pomocnicze stanowiska pisarzów itd.; broni nigdy do rąk nie wezmą. Posiadają w powiecie 3 zbory czyli gminy: w mieście Elblągu od roku 1852 i zdawna we wsi Ellerwald i Rosenort. 4) Baptyści w tem są pokrewni menonitom, że także chrzcą tylko dorosłych; natomiast pełnią służbę wojenną, i składają przysięgę. Zdawna tu już osiedleni, nie potrafili się jednak rozsze-
