600 doborowych Niżowców do wojska Rzplitej przyłączyć, z przeznaczeniem do walczenia pod jej chorągwiami, bacząc aby spokojnych Tatarów nie niepokoili i od łupienia Krymu powstrzymywali się. To oboje, pisze Orzelski, z wielkim trudem i mozołem dopełnić mi przyszło: Czerkasy bowiem, ludzie na pół dzicy, i wszelkiej oświaty pozbawieni, z trudnością dali się nakłonić do zadośćuczynienia Niżowcom za wyrządzone im krzywdy; Niżowcy zaś, przyzwyczajeni do rozbojów, żyjący bez rządu i zwierzchnika, długo przekładali nadzieję wątpliwą łupieży nad pewny rząd (Włodz. Platera. Zb. pam. IV str. 114). Około 1581 r. na miejsce Michała Wiszniowieckiego wstąpił na starostwo brat tegoż kniaź Aleksander Wiszniowiecki. W 1590 nastąpiły zamieszki kozackie. Kosiński, już po rozgromie swoim pod Piatką, mając „największą waśń“ ku ks. Wiszniowieckiemu, staroście czerkaskiemu, za to że ten pomagał księciu Ostrogskiemu, przyciągnął ku Czerkasom, „chcąc kniazia na zamku dobywać.“ Wiszniowiecki wyjechał na spotkanie jego za miasto; gdzie „sam ten zdrajca Kosiński zabit, i jego wojska niemało, drudzy pouciekali za porohi, do drugiego wojska“ (Listy Stan. Żółk. str. 27). Po Wiszniowieckim objął starostwo ks. Janusz Ostrogski. Lustracya za tegoż starosty dokonana, powiada: „w mieście tem domów miejskich posłusznych 150, z których podatków nie dają żadnych, prócz służby wojennej. Domów kozackich nieposłusznych 500. Karczma przynosi za rok 1312 złp. 15 gr. Miasteczka należące do Czerk.: Borowica, Arklej, Ołtwa, Kropiwna. Summa dochodu z starostwa złp. 1910. Przychodzi kwarty 262 złp. i gr. 10. Janusz ks. Ostrogski, jak wiadomo, umarł w 1620 r. i na jego miejsce został starostą książę Konstanty Wiszniowiecki. Lustracya z 1622 r. wyraża, iż rewizorowie dla wielkiego wód rozlania przybyć do starostwa nie mogli, ale stawił się przed nimi do Korsunia p. Adam Laskowski, podstarości czerk., z mieszczanami, którzy wszystkie prowenta starostwa pod lustracyą podali. Zamek czerk. stoi na górze warownej od błonia Dnieprowego; budowanie w nim wszystkie stare. W mieście zaś mieszczan posłusznych 120, podatków żadnych nie dają, prócz służby wojennej; bywa ich koni 120. Domów kozackich nieposłusznych w mieście i po futorach więcej niż tysiąc. Miasteczka i słobody do tego starostwa należące: m. Borowica, m. Arklej, m. Hołtwa, m. Kropiwna, Mandzialia horodyszcze (mczko to zasiadło od lat 8), Bohuszkowa słoboda (zasiadła od lat 3), Konstantynów słoboda (w tym roku zaczęła osiadać). Na Horodyszczu Sarskiem słoboda w tymże roku osiadła. Wsie albo futory: Duninowo, Nieczujów, Salskoho, Charkowica, Chacko, Karałot, Biełozero, Dubiejów, na Russkiej Polanie więtszej, na Polanie mniejszej. Wsie albo futory za Dnieprem leżące: Lipowskie, Żeliskowo, Popowo, Taranowo, Mułyszyno, Piszyków. Summa prowentu ze starostwa 2,500 złp. etc. Po Wiszniowieckim Konst. został starostą Mikołaj Potocki, hetm. pol. kor. W 1637 r., jak wiadomo, kozak Pawluk podniósł bunt i Borowicę, mko należące do Czerkas, obrał za swoje siedlisko. Pułkownik czerkaski Jakób Gegniwy przystał do buntu. Gdy hetman Potocki, tegoż roku w grudniu, idąc do Borowicy, przechodził przez Czerkasy, w mieście tem wszczął się pożar, który wiele domów kozackich zniszczył (Okolski, Dyaryusz str. 64). Okolski mówi, że już wtedy w Czerkasach domów kozackich rachowano dwa tysiące (tamże). Około tego czasu Potocki, wydawszy córkę swą za Adama Kazanowskiego oboźnego kor., zięciowi temu więc swemu oddal stwo czerkaskie. W 1638 r. po nowym uskromionym buncie zwycięztwem pod Starcem, Piotr Komorowski, wyznaczony przez komisyą na Masłowym stawie na starszego wojska zapor., z ramienia swego mianował pułkownikiem czerkaskim Jana Giżyckiego (Kontynua. dyar. Okolsk. str. 193). W 1641 roku Jan Błędowski trzymał u Kazanowskiego w dzierżawie stwo czerkaskie i płacił mu arendy rocznej 15,000 złp. Zaczynała się właśnie wtedy doba niezmiernie ożywionego ruchu osadniczego w tych stronach. Ale Rzplita, dziedziczka królewszczyzn, żadnego na to nie łożyła kosztu; wszystko to się działo za sprawą jedynie starostów miejscowych, którzy w kraj ten ogromne swe wprowadzali kapitały i zaludniali go. Jakoż do znanych już nam wiosek nowych w stwie Czerk. w ciągu lat ostatnich dziesięciu przybyło jeszcze wiosek 9 (Summ. akt grodz. i ziemsk. kijow.). Za wzrostem tedy osadnictwa, gospodarstw i pracy rolniczej zwiększała się też w tych stronach i liczba katolików. Owóż pobożność Kazanowskiego fundowała w Czerkasach kościół i klasztor oo. dominikanów. Król Władysław IV d. 23 maja 1647 r. potwierdził tę fundacyą i polecił Hiacyntowi Szembergowi, komisarzowi od Rzplitej przy wojsku zaporozkiem, aby się zniósłszy z miejscowym pułkownikiem czerkaskim Kotarskim, wybrał stosowne miejsce na kościół i klasztor. Ale nadeszły wnet czasy krwawe wojen Chmielnickiego, śród poszczęku broni fundacya nie mogła przyjść do skutku (Chodykiewicz, de rebus gestis etc., II str. 704). Na odgłos buntu Chmielnickiego, Mik. Potocki hetm. w. kor., przybywszy na wiosnę do Czerkas, stąd też wysyła syna Stefana na Niż, a właśnie kozacy czerkascy pierwsi zdradzili i stali się powodem klęski żołtowodzkiej. Hetman odstąpił i po-
