—Tubagon ko ikaw sama sa tinubagan sa usa ka karaan nga ecolitico — matud sa pilosopo nga mibalik paghigda ug nahiuli ang iyang panagway nga mabugalbugalon; —ang pagkuyog sa Kauswagan mahimo mining tutulo ka paagi: maguna, motupad kun magpaulahi kaniya; ang mag-una mao ang motultol, ang motupad mao ang pataral ug ang paulahi mao guyuron sa Kauswagan, ug kinfng katapusan mao ang mga heswitas. Sila buut unta nga mangahimong magtutultol sa Kauswagan, apan kay gitan-aw man nila nga kini makusog ug lahig mga tinguha kay sa ilaha, napahanunot na lalang ug gipalabi nila ang pagsunod aron dili hiligsan kun mahibilin sa tungatunga sa dalan taliwala sa kangitngitan. Nan, kita dinhi sa Pilipinas, labing diyutay naulahi ug tulo ka gatus ka tuig sa salakyanan nga giluwanan sa Kauswagan: igo pa lamang kita nga misugod paggula sa Edad Media; tungud niini, ang mga heswitas nga didto sa Uropa ginaisip nga mga tawong dili mauswagon, dinhi sa ato mad ang nanagdala sa tingog sa Kauswagan; sila mao ang naghatag sa Pilipinas mining iyang kaalam nga bag-o pa lamang natawo, nga mao ang ginatawag ug Ciencias Naturales kun kinaadman sa mga butang sa Kinaiyahan, kalag sa Siglo XIX, ingon nga ang mga dominiko mao ang naghatag kanato sa Escolasticismo, nga karon nahanaw na bisan pa sa mga panlimbasug ni Leon XIII: walay Papa nga makahimo pagbanhaw niadtong human sa patya sa kabuot... Apan diin na man kita padulong? —nangutana ang pilosopo nga giusab na ang iyang sinultihan; —ah! nagahisgot diay kita sa kahimtang karon sa Pilipinas . . . Oo, ania na kita karon sa panahon sa pakigbugno, aw, kamo diay; ang among kaliwat nahisakop na sa kagabhion ug hapit na kami mohalin mining kalibutan. Ang nanagbugno karon mao ang kaagi nga mikapyot ug migunit pag ayo sa karaang balay, nga hapit na mapukan, ug ang umaabut nga sukad sa layo nagpadungdg na sa iyang awit sa kadaugan dinan-agan sa kahayag sa banagbanag ug nagadala sa Malipayong Balita gikan sa ubang kanasuran sa kalibutan . . . Kinsa kahay mangapukan ug panghidat-ugan sa balay nga magun-ob?
Mihilum ang tigulang, ug sa pagkamatngon nga si Don Filipo mitan-aw kaniya nga naghinuktok, mipahiyum ug mibalik pagsulti:
—Daw natag-an ko ang imong hunahuna.
