धर्म, कला, भाशा, साहित्य आदी तरेकवार मळांचेर मथुरेंत बरीच उदरगत जाल्या. मथुरेच्या भोंवतणच्या वाठाराक ‘वज्रमंडल’ म्हण्टात. इ. स. आदीं ह्या वाठाराक शूरसेन जनपद ह्या नांवान वळखताले. पुर्विल्ल्या साहित्यांत हाका मधुरा, मधुपूर, मधुपुरी, मधुपिका, मधुपट्टना आशीं वेगवेगळीं नांवां मेळटात. मधु नांवाच्या दैत्यावयल्यान ह्या शाराक मधुरा हें नांव पडलें, आशेंय म्हण्टात. हें नगर मधून वसयलां म्हूण हाका मधुपुरी अशेंय म्हण्टात. मथुरेच्या लागसारूच एक रान आसा, जाका मधुबन म्हण्टाले. सद्या मथुरेचे नैर्ऋत्येक 5 किमी. अंतराचेर आशिल्लो माहोली गांव म्हणजेच मधुबन अशें मानतात. हरिवंशांत तशेंच गरूड पुराणांत मथुरा ही एक वैभवशाली नगरी म्हूण म्हायती मेळटा. सद्याची मथुरा आनी महोली हांचेमदीं बऱ्योचशो पुर्विल्ल्यो दोंगुल्ल्यो दिसतात. ह्या दोंगुल्ल्यांनी जायते पुर्विल्ले अवशेश मेळ्ळ्यात. तांचे वयल्यान ह्या दोंगुल्ल्यांच्या प्रदेशांत आदल्या तेंपार वसती आशिल्ली, अशें कळटा. रामाचो भाव शत्रुध्न हाणें मधुचो पूत लवण हाचो पराभव करून मथुरा नगरी वसयली. उपरांत ह्या स्थळाचीं जायते फावट परिवर्तनां जालीं अशें म्हण्टात. मगधाकडे वचपी वेपारी मार्ग आनी राजमार्ग पुर्विल्ल्या काळांत मथुरेक एकठांय येताले; देखून इंद्रप्रस्थ, श्रावस्ती, कौशाम्बी, वैशाली आदी नगरांकडेन मथुरेचो वेपारी आनी संस्कृतीक संबंद आशिल्लो.
पुर्विल्ल्या साहित्यांत मथुरेविशीं बरीच म्हायती मेळटा. ग्रीक भोंवडेकार मॅगॅस्थेनीस, चिनी भोंवडेकार फाहियान, यूआनच्वांग तशेंच टॉलेमी, अल् - बीरूनी आदींच्या भोंवडेवर्णनांत मथुरेविशीं उल्लेख मेळटात. पुर्विल्ल्या काळांत मथुरेचेर सोम आनी सूर्य ह्या वंशांनी राज्य केलें. हातूंतल्या यादव (सोम) वंशाची सत्ता खूब तेंप आशिल्ली. ह्या वंशांतल्या श्रीकृष्णान कंसाक मारून लोकांक ताच्या अत्याचारांपसून सोडयले. कंस हो मगधसम्राट जरासंधाचो जांवय. जरासंधान कंसवधाचो सूड घेवपाखातीर 17 वेळां मथुरेचेर घुरी घाली, आनी अठरावे फावट यादवांक मथुरा सोडची पडली. उपरांत हो प्रदेश मौर्य साम्राज्यांत आस्पावलो. मौर्यां उपरांत ह्या वाठाराचेर शुंग वंशाचो शेक चलतालो (इ. स. आदीं 185-73). उपरांत मथुरा शक-कुशाणाचे सत्तेखाल गेली (इ.स. आदीं 73 ते इ. स. 220). ह्या काळांतले अभिलेख आनी मुद्रा सांपडल्यात. तातूंत रंजुवुल आनी शोंडास आदी क्षत्रपांचीं नांवां मद्रांचेर मेळटात. शोंडासांच्या शिलालेखांत तांच्या कोशाध्यक्षान मथुरेंत तळें, कूप आदी निर्माण केल्ल्याचें बरयल्लें आसा.
उपरांत मथुरा नागवंशी राजाच्या शेकातळा गेली. फुडें मथुरेचेर गुप्त वंशाचो शेक आयलो (321-555). ह्या काळांत बौध्द धर्मान हांगा आपलो बरोच जम बसयल्लो, अशें फाहियान ह्या चिनी भोंवडेकाराच्या बरपावयल्यान कळटा. चडशा परदेशी भोंवडेकाराचे बरपावळींत मथुरेचो उल्लेख देवतानगर असो केल्लो दिसून येता. तशेंच वासुदेव कृष्णाची पुजा थंय प्रचलीत आशिल्ल्याचे उल्लेख मेळटात. इ.स.पांचव्या शतमानांत मथुरेचेर हुणांनी घुरी घाली आनी बौध्द स्तूप, देवळां मोडून उडयलीं. उपरांत सातव्या शतमानासावन ते बाराव्या शतमानामेरेन हर्षवर्धन, गुर्जर प्रतीहार आनी गाहडवाल ह्या वंशांनी मथुरेचेर सत्ता गाजयली. इ. स. 1017 त मथुरेचेर महंमूद गझनीन घुरी घाली आनी थंयच्या चडशा मूर्तींची तशेंच देवळांची नासधूस केली. उपरांत मुहम्मद घोरी हाणें 1193त कनौजाचेर घुरी घाली आनी जयचंद हाका हारयलो. तेन्नासावन मथुरा मुसलमानांचे सत्तेखाल गेली. सुलतान सिकंदर लोदी (सुमार 1500), शहा जहान (1636), औरंगजेब (1669-70) हांणी कांय हिंदू देवळांचो आनी वास्तूंचो नाश केलो. फुडें 1757त परत हें नगर अहमद शाह हाणें लुटलें. फुडें कांय काळ मथुरा मराठयांचे सत्तेखाल आशिल्ली (1802मेरेन). ब्रिटीश आनी दुसरो बाजीराव हांचेमदीं जाल्ले 1818 मदले सालबायचे कबलातीवरवीं मराठयांचो मुलूख ब्रिटीश सत्तेखाल वतकच हें शार ब्रिटिशांच्या ताब्यांत गेलें.
मथुरेचेर मौर्य ते ब्रिटीश ह्या काळांत जायत्या राजांनी राज्य केलें. तातूंतल्या शुंग-कुशाण आनी गुप्त ह्या काळांत मथुरेंत ललित कलांची उदरगत जाली. कुशाण काळांत हेर कले वांगडा मूर्तीकलेचीय भरभराट जाली आनी इ.स. सातव्या शतमानामेरेन वैदिक, बौध्द आनी जैन ह्या तीनूय धर्मांची उदरगत जाली.
ब्रिटिशांच्या काळांत अलेक्झांडर कनिंगहॅम हाणें मथुरेचें पुरातत्वीय नदरेन पयलें सर्वेक्षण केलें. उपरांत हांगा वेगवेगळ्या विश्र्वविद्यालयांनी तशेंच भारत सरकाराच्या पुरातत्वीय खात्यान जायतीं उत्खननां केलीं. तातूंत मेळिल्ले जायते अवशेश मथुरेच्या पुरातत्त्वीय वस्तु संग्रहालयांत दवरल्यात. कांय अवशेश कर्झन वस्तुसंग्रहालयांत, कांय दिल्लीच्या राश्ट्रीय वस्तुसंग्रहालयांत आनी कांय लखनौच्या वस्तुसंग्रहालयांत दवरल्यात.
हांगा उरिल्ल्या सद्याच्या वास्तूंत पुर्विल्ल्यो खुबूच थोडयो वास्तू बरे अवस्थेंत आसात. तातूंत कुशाण काळांतले वास्तुशिल्पाचे नमुने चड आसून हांगा स स्तूप आसात. मथुरेंत सांपडिल्ले बौध्द स्तूप विटो आनी फातरांनी बांदिल्ले आसून स्तूपा सकयल चौथरो आसा.
मथुरेंत बौध्द वास्तूशिल्पकामा वांगडाच जैन धर्माकडे संबंदीत मुर्तिकाम मेळटा. हांगाच्या जैन मुर्तींनी तीर्थंकारांच्योय मूर्ती आसात.
हिंदू धर्माकडेन संबंदीत कांय मूर्तीय हांगा आसात. गुप्त काळांत हांगा जायतीं हिंदू देवळां बांदिल्लीं. पूण सद्या हांगा थोडयाच देवळांचे अवशेश दिश्टी पडटात. कत्रा केशवदेव हांगाचें विष्णु मंदिर बरेंच नामनेक पावलां. हांगा ब्रह्या, विष्णु, शिव, कृष्ण, बलराम, गणेश, कार्तिकेय, पार्वती, महिषासुरमर्दिनी, सरस्वती, सिंहवाहिनी, गंगा, यमुना आदी देव-देवतांच्यो मुर्ती आसात.
