हांगाच्या अवशेशांत आनी उत्खननांत कुशाणकाळांतल्या मनशांचे पुतळेय मेळळ्यात. ह्या पुतळ्यांत वीम कडफिसस, कनिष्क आनी चाष्टन ह्या राजांचे पुतळे मेळ्ळ्यात. मथुरेच्या कलासंप्रदायांतल्यो जायत्यो मातयेच्यो मूर्ती उत्खननांत मेळ्ळ्यात. तातूंतल्यो कांय मूर्ती पळोवपासारक्यो आसात, त्यो अशो- पंखो घेतिल्ली बायल, रथयात्रेक वचपी ताजकुंवर, मळबांत भ्रमर करपी किन्नर – किन्नरी, भुरग्याक मांडयेर घेवन बाशिल्ली आवय.
भारतीय कला इतिहासांत मथुरा कला संप्रदायाक शिल्पशैलीचे नदरेन खूब म्हत्व आसा. मथुरा ही शैव, वैश्णव तशेंच बौध्द, जैन आदी वेगवेगळ्या धर्म संप्रदायांची भूंय आशिल्ली आनी हे सगळे संप्रदाय एकाच वेळार सर्वधर्म समभावान थंय नंदताले. गुप्तकाळ खंडाचे सुरवेचे कांय शेंकडे वा कुशाण काळखंड हो मथुरा शिल्पसंप्रदायाचो भांगरा काळ.
आर्विल्लें मथुरा हें पुराय सुखसोयींनी भरिल्लें एक व्हड शार आसा. उत्तर देशांतल्या धान्य वेपारीची व्हड बाजारपेठ हांगा आसून, भोंवतणच्या वाठारांत पिकपी गंव, ज्वारी, कापूर, ऊंस आदी माल विक्री हांगा जाता. हांगा रसायनां आनी कॅलिको छपाईचे व्हड कारखाने आसात. माहोली ह्या उपनगरांत वनस्पती तुपाचे प्रक्रियेचो व्हड वेवसाय आसा. भारत सरकारान हांगा रशियेच्या आदारान तेल शुध्दीकरणाचो व्हड प्रकल्प हातांत घेतला. भारतीय तेल महामंडळाच्या प्रकल्पांतल्या तेल वेवसायांत मथुरा हो पांचवो तेल शुध्दीकरण प्रकल्प आसा.
मथुरा शाराची वाड यमुना न्हंयेचे देगेकडल्यान जाली. ह्या शारांत मोगल काळांत आनी ते उपरांत बांदिल्ल्यो जायत्यो वास्तू आसात त्या काळांतलो मोगल राज्यपाल अब्द-अल-नबीखान हाणें बांदिल्ली सगळ्यांत पोरनी जुम्मा मशीद (1661) आसा. औरंगजेबान जायत्या पुर्विल्ल्या हिंदू आनी बौध्द वास्तूचें मशिदींत रुपांतर केलें. मुसलमान संत मुखद्दमशाय विलायतखाँ हाच्या उगडासाखातीर बांदिल्ली एक मशीद आसा. यमुनेचे उजवेदेगेर राजा भगवानदास हाणें बांदिल्ली चार मजली सती बुरूज (1570) आनी राजा मानसिंग हाणें बांदिल्लो ‘कस का किला’ ह्यो नामनेच्यो वास्तू आसात. मथुरेंत आशिल्ल्या जायत्या मंदिरांमदीं भैरवनाथ, राम (1600), राधेश्याम, व्दारकाधीश, गोवर्धननाथ (1830), रंगेश्र्वरनाथ, राजीवाला, बिर्ला आदी देवळांची नामना आसा. हातूंतलीं चडशीं देवळां तांबडया वालुकाश्मांत बांदिल्लीं आसात. हांगा शिखांचीं तीन गुरूव्दारां आनी जैन मंदिरांय आसात. हांगा अखिल भारतीय दिगंबर जैन संघाची इमारत आसा.
मथुराशैलींतल्यो मूर्ती, अभिलेख, आनी मुद्रा हांचेखातीर डॅम्पिअर पार्क हांगा आशिल्ल्या पुरातत्वीय वस्तूसंग्रहालयाची नामना आसा. हाचेभायर जवाहरबाग, गांधी पार्क, लेडीज पार्क, भगतसिंग पार्क आदी उद्यानां आसात. - कों. वि. सं. मं.
मदर तेरेझा :
(जल्म : 27 ऑगस्ट 1910, स्कॉपये, युगोस्लाव्हिया; मरण : 5 सप्टेंबर 1997, कलकत्ता).
एक म्हान मानवतावादी समाजसेविका. तिचें पुराय नांव अँग्निस गाँकशा वाजकशियू. तिच्या बापायचें नांव निकोलस आनी आवयचें नांव रोझा आशिल्लें. तिच्या भावाचें नांव लाझरस आनी भयणीचें नांव अगास्था. मदर तेरेझाचो जल्म रोमन कॅथलिक आल्बेनियन कुटुंबांत जालो. तेरेझाचो बापूय शेतकामावांगडा अन्नधान्याचोय जोडधंदो करतालो; पूण मदर तेरेझा णव वर्सांची आसतनाच तिच्या बापायक मरण आयलें. तेन्ना शिवण, भरतकाम, विणकाम करून मदर तेरेझाचे आवयन तांकां ल्हानाचीं व्हड केलीं.
स्कॉपये हांगा सरकारी शाळेंत शिकता आसतना मदर तेरेझा सेवाकार्यांतय वांटो घेताली. पिरायेच्या अठराव्या वर्सा सिस्टर्स ऑफ लॉरेटो ह्या इंग्लीश संघांत तिणें प्रवेश घेतलो. उपरांत एक वर्स डब्लिन (आयर्लंड) हांगा तिणें इंग्लीश भाशेचो अभ्यास केलो आनी जोगीण जावन मिशनरी कार्याक सुरवात केली. ते निमतान तिणें 1929 वर्सा भारतांत, कलकता हांगा लॉरेटो मिशनच्या सेंट मेरी हायस्कुलांत भूगोल विशयाची अध्यापिका म्हूण नोकरी धरली. स्पॅनिश योगिनी संत तेरेझाच्या नांवान तिचें नामान्तर जातकच मातृवत सेवाधर्माकलागून फुडें ती ‘मदर तेरेझा’ ह्या नांवान वळखूंक येवपाक लागली. प्रबोधनाच्या कार्यावांगडा गरिबांची सेवा करपाचें तिणें थारायलें. भारतांत येनाफुडें ती बंगाली आनी हिंदी भाशा शिकली. उपरांत पाटणा हांगासल्ल्या मिशनरी हॉस्पिटलांत नर्सींगचो कोर्स केलो. समाजसेविकेचें व्रत आपणायतकच तिणें आपल्या आचार विचारांसयत जेवणाखाणांतूय बदल केलो. उंची कपडे आनी पुश्टीक आहार हांचेबदला सुती धवी साडी आनी शीत-रोटी घेवपाक लागली. तशेंच तिणें भारताचें नागरिकत्व आपणायलें.
अध्यापन करता आसतना, शाळेलागीं आशिल्ल्या मोतीझील हे झोपडपट्टींतल्या गरीब लोकांक पळोवन, तांचेविशीं तिच्या मनांत दया उत्पन्न जाली. ताका लागून तिणें अपंग, पीडित, दीनदुबळ्या लोकांची सेवा करपाचें थारायलें. एकदां दार्जिलिंगाक वता आसतना, ‘तू गरिबांचे सेवेक लाग’ असो दैवी संदेश तिका मेळ्ळो. तेन्ना शिक्षणिक
