वेळच्या कुंडलेश्वरांतल्या लेखांत (इ.स.661) आनी चवथी अवस्था हैहयवंशी राजा जाजल्लदेवाच्या वेळच्या लेखांत (इ.स. 1114) मेळटा. न च्या रुपाचो विकासक्रम असो आसा-
वर्णोध्दार तंत्रांत ‘न’ चें ध्यान वर्णिलां तें अशें- ध्यानमस्य नकारस्य वक्ष्यते श्रुणु भाविनि I दलिताञ्जववर्णाभां ललज्जिह्रां सुलोचनाम् I चतुर्भुजां कोटराक्षीं चारूचन्दनचार्चिताम् I कृष्णाम्बरपरीधानामीषद् हास्यमुखीं सदा II
अर्थः हे पार्वती, ह्या नकाराचें ध्यान सांगतां तें आयक. ही नाकरूपी देवता घोंटिल्ल्या काजळाच्या वर्णाची, जिची जीब लडलडत आसा अशी, सुलोचना, खोल दोळ्यांची, चार भुजांची, चंदनचर्चित, कृष्णवस्त्र न्हेशिल्ली आनी सदांच मात्शी हांसतमुख आसपी अशी आसा. दात हें हाचें उच्चारणस्थान. -कों. वि. सं. मं.
नक्सलवादः नक्सलवाद हो शब्द अस्तंत बंगालांतल्या दार्जिलींग जिल्ह्यांतल्या नक्सलवाडी नांवाकडेन जोडिल्लो आसा. अस्तंत बंगालांत दार्जिलींग जिल्ह्याच्या सिलीगुडी पोटविभागांत आनी हिमालयाच्या मुळसांत नक्सलवाडी हो सुमार 207 चौ. किमी. चो प्रदेश आसा. ह्या भागांत वट्ट 60 खेड्यांचो आपाव जाता. हांगाची वस्ती चडशी संथाळ, ओराओं, मुंडा आनी राजवंशी ह्या आदिवासी जमातींची. हांगा में 1967 त माओवादी कम्युनिस्ट लोकांनी सशस्त्र उठाव करपाचे यत्न केले. सुर्वेक ही चळवळ नक्सलवाडीक सुरू जाली. उपरांत ती देशांत साबार कडेन पात्ळ्ळी. ते चळवळीक नांव मात ‘नक्सलवादी चळवळ’ अशें पडलटं. नक्सलवाद हो मार्क्सवादी-लेनीनवादी तत्वगिन्यानाचो भारतांतलो एक आविश्कार. चीनाचे क्रांतीचो मुखेली माओ-त्से-तुंग हाचे विचार उपयोगांत हाडपाचे नक्सलवाद्यांनी खूब यत्न केल्ले. हाका लागून जे कोण नक्सलवाडीच्या मार्गान गेल्ले ते ‘नक्सलवादी’ आनी ताणीं आपणायल्ले विचार म्हळ्यार नक्सलवाद अशें समजतात.
रशिया आनी चीन हांच्या मदल्या वादाक 1963त नेट आयिल्लो. ताका लागून आंतरराष्ट्रीय कम्युनिस्ट चळवळीक वेर गेली. हाचो परिणाम भारतांतल्या कम्युनिस्ट पक्षाचेरूय जाल्लो. भारतांतलो चिनीवादी गट 1964त मुळाव्या कम्युनिस्ट पक्षा सावन वेगळो जालो. अशे रितीन भारतांत मार्क्सवादी कम्युनिस्ट पक्षाची स्थापणूक जाली. 1967त मार्क्सवादी कम्युनिस्ट पक्षान वेंचणुकेंत वांटो घेवन उपरांत तो अस्तंत बंगाल आनी केरळांतल्या सरकारांत हेर दाव्या पक्षां कडेन वावुरपाक लागलो. ह्याच तेंपार गांवगिऱ्या वाठारांनी शेतकामती आनी जमीनदार हांचे भितल्ल्या संघर्शाक नेट आयिल्लो. हे गजालीचो फायदो घेवन मार्क्सवादी कम्युनिस्ट पक्षांतल्या माओवादी गटान फुडाकार घेवन दार्जिलींग जिल्ह्यांतल्या नक्सलवादी शेतकामत्यांक फुसलावन सशस्त्र उठाव घडोवन हाडिल्लो. हे माओवादी क्रांतीचे वारें हेर कडेनूय पातळपाक लागलें. माओवादी लोकांनी गांवगिऱ्या वाठारांनी वचून शेतकामती गिरीजन हांकां एकठांय हाडून सशस्त्र बंड सुरू केलें. अस्तंत बंगाल, बिहार, आंध्रप्रदेश, पंजाब आनी केरळ राज्यांत नक्सलवादी लोकांनी ल्हान-ल्हान शेतकामत्यांचो आनी विद्यार्थ्यांचो तेंको मेळोवपाक यत्न केलो.
नकसलवादी नांवा सकयल काम करपी हे विंगड विंगड गट माओवादी आशिल्ले. पूण मुखावयलीं कांय वर्सां तरी ते एकठांय आयलेनात. एप्रील 1969त माओ-त्से-तुंग हाचे विचारसरणेचेर आदारिल्ल्या एका पक्षांत संघटीत जाले. चारू मुजुमदार हाचे अध्यक्षते सकयल भारतीय मार्क्सवादी-लॅनीनवादी कम्युनिस्ट पक्षाची स्थापणूक केली. नागारेड्डी, के.पी.गोपालन्, सत्यनारायणसिंग आनी हेर मुखेल्यांनीय हे चळवळींत घेतिल्लो. नक्सलवादी लोकांनी माओ-त्से-तुंग हाच्या विचारांचेर आनी मार्शल लीन पियानोच्या ‘पिपल्स वॉर’ हे कल्पनेचेर 1967 ते 1972 मेरेन नक्सलवाडी, गोपीवल्ल्भपूर, श्रीकाकुलम्, वायनाड बाठारांनी व्हड प्रमाणांत सशस्त्र उठाव केल्ले. पूण हे सगळे उठाव बेकायदेशीर जाल्ल्यान पोलिसांनी आनी सैन्यान पुरायपणान मोडून उडयले.
ह्या काळांतली नक्सलवादी चळवळ तीन वाट्यांनी विभागिल्ली आसा. 1967-69 ह्या काळांत विंगड विंगड नक्सलवादी गटांत एके तरेचो सहकार आनी संयोजन आसिल्लें. लीन पियानाच्या ‘पिपल्स वॉर’ च्या सिध्दांता प्रमाण गांवगिऱ्या वाठारांतल्या शेतकामत्यांनी व्हडा प्रमाणांत सशस्त्र उठाव केले आनी दर एका गांवामत वचून ‘विलेज सोविएत’ ची स्थापणूक केली. ह्या काळांत हे चळवळीक खूब नेट आयिल्लो. पूण पोलिसांनी हो उठाव मोडून उडयलो. दुसऱ्या कालखंडांत म्हळ्यार 1961 उपरांत राज्य सरकाराच्या चेपणाक लागून नवें धोरण आपणायलें. हाका ‘वर्गदुस्मान’ काबार करपी राजकीय धोरण अशें म्हणटात. चारू मुजूमदार हाच्या मुखेलपणासकल नक्सलवाद्यांचें ल्हान-ल्हान सशस्त्र गटांनी विभाजन केलें. गांवांतल्या लोकांचें सगळ्यांत व्हड वर्गदुस्मान सोदून काडून तांकां जिवेशीं मारप हो तांचो मुखेल वावर आशिल्लो. ह्या वर्गदुस्मानामदीं व्हड जमीनदार, सावकार, वेपारी आनी पोलीसांच्या हस्तकांचो आसपाव आशिल्लो. चळवळीचो तिसरो कालखंड 1971 उपरांत सुरू जालो. ह्या काळांत कलकत्ता शारांत नक्सलवादी लोकांनी व्हड प्रमाणांत दहशतवादाक सुरवात केली. 1974त नक्सलवादी चळवळीचें मुखेल आव्हान सोपलें आनी चळवळ साबार गटांनी विभागली. 1977त कांय नक्सलवादी मुखेल्यांनी विधान सभेच्यो वेंचणुको लडोवन दोग जाण वेंचून आयले.
नक्सलवादी आपल्याक मार्क्सवादी-लॅनीनवादी अशें मानतात. तांचें राजकी तत्वगिन्यान मार्क्स-लॅनीन-स्टालिन आनी माओ हांचे विचारसरणीचेर आदारिल्लें आसा अशें तांचें मत आशिल्लें. ह्या मताप्रमाण अर्थवेवस्था अजुनूय सरंजामशायेच्या युगांतूच आसून भारताचें राज्यय निमसरंजामशाय आनी परकियांचे हस्तक भांडवलशाय हांच्या हातांत आसा. भारताचें राज्य अजुनूय भांडवलशाय, जमीनदार, नोकरशाय, अमेरिकी साम्राज्यवाद आनी सोविएत समाजीक साम्राज्यवादान नियंत्रीत केल्लें आसा. ह्या तरांची वेवस्था फकत माओ-त्से-तुंग हाच्या क्रांतीकारक विचारांच्या आदारानच नश्ट जावंक शकता. भारतांत सशस्त्र उठाव मार्गानच क्रांती जावपाक जाय असो तांचो विचार आसलो. ताचे खातीर ताणीं ‘पिपल्स वॉर’ च्या सिध्दान्ताचो वापर केलो. गांवगिऱ्या वाठारांनी आपले तळ उबारपाक ताणीं सुरवात केल्ली. नक्सलवादी लोकांनी सरंजामशाय आनी जनता हांच्यांतलो वर्गविरोध हो भारतांतलो मुखेल विरोध मानून ते वरवीं आपलें धोरण
