कोंकणी विश्वकोश : १ इकराव्या शेंकडधांतल्या मथुरच्या लेखांत दिसता. ह्या वर्णाची चवथी अवस्था तिसरे अवस्थेपसून जाल्या. वर्णोध्दारतंत्रांत ह्या वर्णाचे ध्यान अशे सांगलां: ध्यानमस्याः प्रवक्ष्यामि द्विभुजां तु त्रिलोचनाम्। पीताम्बरधारां नित्यां वरदां भक्तवत्सलाम्। एवं ध्यात्वा छकारं तु तन्मंन्त्रं दशधा जपेत्। करून ताच्या मंत्राची धा वेळा जप करची. - - कीं. वि. सं. मं. छत्रे, केरो लक्ष्मणः (जल्मः १८२४, नागांव- कोंकण; मरणः १८८४). भारतीय गणितशास्त्रज्ञ, ज्योतीश, गणित आनी सृश्टीशास्त्र ह्या ताणे आपलें शिकप मुंबयच्या एल्फिन्स्टन इन्स्टिट्यूटांत घेतलें. १८४० त थापणूक जाल्ले कुलाब्याचे वेधशाळेत, दांडयेवेले अंतरिक्ष चमत्कार १८५१ त तो पुण्याच्या नॉर्मल स्कुलांत सृश्टीशास्त्र आनी गणित ह्या इंजिनिअरींग कॉलेजांतय शिकयले. १८६५ त पूना कॉलेजांत गणित आनी सृश्टीशास्त्र ह्या विशयांची प्राध्यापक म्हूण ताणे काम केले. 'ग्रहसाधनाची कोष्टके हो ताचो ग्रंथ १८६० त उजवाडाक आयलो. - कीं. वि. सं. मं. छत्रे, विष्णुपंत मोरोपंतः (जल्मः १८४०, अंकलकोपतासगांव; मरणः १९०६, इंदूर). भारतीय सर्कशीचो जनक. भुरगेपणासावन सुकण्यांवांगडा आनी नोकरी केली. मागीर ग्वाल्हेराक बाबासाहेब आपटे हांच्या आलाशिन्याक रावन गायनाचे शिकप केले. १८७५ त मुंबयत सगळ्यांत पयली चेअर्नी विल्सन हाची सर्कस पळेली. तातूंतल्यान प्रेरणा घेवन १८७८ त सांगली हांगा पटवर्धनाच्या पालवान 'छत्रे सर्कस'ची थापणूक केली. घोडयांचीं तरकवार कामां बसयलीं. १८८४ त ताणे विल्सन सर्कस विकती घेवन केितलेशेच युरोपीय कलाकार नोकरक दवरले. आपली सर्कस घेवन भारतभर आनी भारताभायर लेगीत भोंवडी करून ताणे नांव आनी दुडू मेळयलो. १९०१ त इंदूरचो राजा शिवाजीराव होळकर हाच्या मस्त्या घोडयाक फकत १६ वरांभितर सर्कशोंतल्या घोडयासारको - कीं. वि. सं. मं. छायानाटयः अर्दपारदर्शक कपडयाच्या जावं कागदाच्या पड्डया फाटल्यान उजवाडाचो खर झोत घालून ताचेर खामसुत्री बावल्यांच्या खामसुत्री बावल्यांसारकोच हो प्रकार पूर्विल्ल्या काळासावन चलत करतात. ह्या छायानाटयांतलीं चित्रां एकसंध नासून कुडक्यांपसून तयार आकृतींच्यो सांवळ्यो दृश्य परिणामांत भर घालतात. छायानाट्यांत छत्रे, केरो लक्ष्मण-छायानाट्य छायाजावल्यो करताले; पूण टिकाऊपणाक लागून आजकाल पत्रो वा इ.स.प. दुसच्या शेकडयांत छायानाट्याचे प्रयोग जाताले, अशे उल्लेख छायानाटयाचे उल्लेख सांपडटात. महाभारतांत छायनाटघाक ‘रूपोपजीवन' अशें म्हळां. सुभट हाणे रचिल्लें दूतांगद हें सगळ्यांत पोरनें छायानाटय जावन आसा. 'अंगदशिष्टाय' हो ताच्या छायानाटयाची तमिळनाडू, ओरिसा ह्या प्रदेशांत आयज लेगीत छायानाट्धाची परंपरा ‘पवाकुतू' वा 'चक्ल गोंबाई अट्ट' वा आंधांत 'थोलू बोमलट्ट'. छायानाटाचे विशय मात चड करून रामायण-महाभारत वा छाधानाटघाखातीर तयार केल्ल्यो बावल्यो, गाय, म्हस, बोकडी, हरण ह्या जनावरांचे चामडेपसून करपाची पूर्वापार प्रथा आसा. देव वा। आंध्र प्रदेशांत ह्यो बावल्यो संवसारांतल्यो सगळ्यांत व्हड आकाराच्यो बावल्यो जावन आसा. केन्नाकेन्नाय ह्या बावल्यांत भुसो वा कुंडो भरतात; केन्नाकेन्नाय ताच्या जाग्यार चामडयाचे तीन थर वापरुन तांकां फावती आकार दितात. मागीर तांकां बुराक करून विंगड विंगड रंगांनी तांची हळडुवो, नारिगी आनी तपकिरी रंगाच्या एकजीव मिश्रणांत रंगयताले. प्रदेशांतल्यो बावल्यो पारदर्शक आसून वेगवेगळ्या रंगांनी रंगयल्ल्यो ७७९ अासता. ह्या छायाबावल्यांक खांदे, कॉपर, धोंपर अानी कमर ह्या तकलेपसून सकयल मेरेन लांब आनी जिचो थोडोसो भाग भायर नृत्यांच्यो हालचाली दाखोवप शक्य जाता. छायानाट्याखातोर वापरिल्ली परंपरागत माची एखाद्रे पेटयेसारको लांब आनी तिनूय वटांनी बंद आसून ती उक्त्या मळार खंयूय उबारूंक येता. ताची लांबाय सु. ३ मी., उंचाय सु. ६.४० मी. आनी खोलाय १.८३ मी. आसता. मुखार सु. ०.४५ मी. चो एक पड्डो आसून ताचेर नाट्यप्रसंगाचे नांव बरयल्ले आसता. ज्या पड्डघाचेर सांवळ्यो दाखोवपाच्यो आसतात तो मुखेल पड्डो दोन धव्यो साडयो एकार एक जोडून तयार केल्लो आसता. जमनीसावन सुमार ०.४५ मी. इतले उंचायेचेर आशिल्लो हो पड्डो ताडाच्या काट्यांनी ताणून आडवो लायतात. पड्डया भाँवतणचो भाग साकांनी धांपतात. केन्नोकन्ना ह्या कृष्ण, हनुमान ह्या दैवी पात्रांखातीर आनी दावो भाग रावण, राक्षस ह्या दुश्ट पात्रांखातीर वापरतात. ह्यो सगळ्यो बावल्यो पड्डधाचेर कांटे करतात. तांची हालचाल कॉडयाच्या वां वेताच्या बडयांवरवीं करतात. ही हालचाल करपाखातीर पड्डयाफाटल्यान खास मनीस आसतात.
